 |
| יעקבֿ גראָפּער |
שפּאַצירן, מוטער, בין איך געגאַנגען
צווישן ווייץ און צווישן קאָרן,
מילא, טרעפֿט אַ מענטש אַן אומגליק,
מיך האָט געטראָפֿן אַ צאָרן.
שפּאַצירן, מוטער, בין איך געגאַנגען
צווישן היי און צווישן גראָז,
מילא, טרעפֿט אַ מענטש אַן אומגליק,
ווייסן, ווייס איך ניט פֿאַר וואָס.
אין זײַנע לידער האָט יעקבֿ גראָפּער אַרײַנגעוועבט זײַנע שטימונגען און געפֿילן. ער דערמאָנט זיך זײַן אַמאָליקע פֿרייד, וואָס איז פֿאַרגאַנגען אין זײַן יוגנט, וועלכע ער פֿאַרגלײַכט מיט די צײַטן פֿון יאָר און דעם אַרום. ער דערמאָנט די יונגע יאָרן, ווען ער האָט געשפּילט מיט זײַן חבֿר:
געדענקסטו, אויף דער פּריזבע מיר פֿלעגן ביידע זיצן
בײַם רבין, פֿאַרן חדר און שפּילן זיך אין קנעפּ,
און דו, פֿון ווײַסן פֿישביין אַ טײַטל דיר פֿאַרשניצן,
און איך אַ דריבנעם "יודל" מיט גלאָז אין ציגל קריצן,
צי שנײַדן אויס אין מייער געקינצלט שיינע טרעפּ.
דער הימל איז נאָך דעמאָלט געווען גלײַך ערשט געצויגן
אין לויטער קלאָרער בלויקייט — אַ קינדער־בליק פֿאַרטראַכט —
די נאַכט — אַ לץ וואָס פֿאָכט זיך, פֿון קילן שלאָף באַפֿלויגן,
דער שטורעם — אַ ריז פֿאַרסאָפּעט מיט בליציק ווילדע אויגן,
ער קומט פֿון הרי־חושך פֿאַרברייטן טויט און נאַכט.
איצטער איז אַלץ פֿאַרביטן געוואָרן אָדער ניטאָ מער:
הײַנט זע איך איז די פּריזבע באַריסן און צעמאָרבן,
דער טוי נאָר לאָזט בגנבֿה צו מאָל נאָך דאָרט אַ טרער,
דאָס חדר איז צעוואָרפֿן, דער רבי איז געשטאָרבן,
דער מויל האָט זיך דאָס חומש גענעמען פֿאַר אַ קרבן,
און מיר... מיר זענען גרויסע, מיר דאַרפֿן זיי ניט מער.
פֿאַרלוירן האָט דער הימל זײַן קלאָרקייט, און די בליצן
זיי סטראַשען מיט דעם שטורעם צו ווערן באַלד אַ פּאָר...
וואָלטן מיר געקאָנט, מײַן חבֿר, אין איינעם דאָרט נאָך זיצן
און מעשׂיות זיך דערציילן און טײַטלעך זיך פֿאַרשניצן,
דער הימל וואָלט פֿון ס׳נײַ דאָרט געוואָרן בלוי און קלאָר.
יעקבֿ גראָפּער איז געבוירן געוואָרן אין 1890 אין מיהיילעני, אויף דער גרענעץ צווישן מאָלדאַוויע און בוקאָווינע. ער האָט געלערנט אין חדר, אין בית־המדרש, שפּעטער זיך אָפּגעגעבן מיט אַלגעמיינער בילדונג און שטודירט יוריספּרודענץ אין יאַסער אוניווערסיטעט. אין 1907—1908 האָט ער געלעבט אין טשערנאָוויץ, בײַגעווען אויף דער ייִדישער שפּראַך־קאָנפֿערענץ, און פֿון דעמאָלט אָן געשריבן לידער נאָר אויף ייִדיש. אין 1913 איז ער געווען אַ זעלנער אין דער רומענישער אַרמיי און זיך באַטייליקט אין דער רומענישער קריגס־קאַמפּאַניע קעגן בולגאַריע. פֿון 1916 ביז 1919 איז ער געווען אַן אונטער־אָפֿיציר אין דער רומענישער אַרמיי בעת דעם ערשטן וועלט־קריג.
זײַנע לידער האָבן זיך געדרוקט אין ליטעראַרישע זשורנאַלן אין רומעניע און אַנדערע לענדער. ער איז אויך געווען געזעלשאַפֿטלעך אַקטיוו: ער האָט געהערט צו די פּועלי־ציון אין רומעניע, געאַרבעט (1911—1916) אין דער "טויבענהאַלע" — אַן אינסטיטוציע צו פֿאַרשפּרייטן ייִדישע קולטור אין יאַס.
אין 1964 האָט ער עולה געווען קיין ישׂראל, וווּ ער איז געשטאָרבן אין 1966.
גראָפּער האָט אַ צאָל לידער, אין וועלכע ער דריקט אויס זײַנע געפֿילן פֿון טרויער. מיטן אָנקלאַפּן פֿון סליחות, באַדויערט ער דאָס אַוועקגיין פֿונעם זומער — אַז זומער איז ניט אייביק — און דאָס אַוועקגיין פֿון די שוואַלבן, און ליבעס גליקלעכע מינוטן. ער פֿאַרבינדט עס מיט זײַן אַלט ווערן, מיט זײַנע האָר מיט זילבער־פֿאַרבן.
סליחות קלאַפּט מען, הערסטו, זומער,
זאָג דיך אָפּ פֿון דײַנע פֿריידן,
אייביק קלײַבט מען ניט קיין בלומען,
תּמיד בליט ניט דער גן־עדן.
אייביק וועט די זון ניט מאָלן
פּורפּל־רויט מיט אירע גלוטן,
שפּעט פֿאַר נאַכט די לעצטע שעהען
ליבעס גליקלעכע מינוטן.
— — —
וואָס זשע שטראַלן דײַנע בליקן
שטומע טריבקייט מיר אַקעגן?
וואָס זשע בלאָנדזשען געלע בלעטער
פֿרי געפֿאַלן אויף די וועגן?
און די זון פֿאַרטיפֿט אין אומעט
קוקט פֿון מערבֿ טריב צוריק,
איידער עס פֿאַרשווימט אין שאָטנס
איר פֿאַרוויינטער לעצטער בליק.
ער פֿילט אַ בענקען נאָך די בלומען, נאָך זײַן יוגנט:
איז דיר שווער פֿון שײַן און בלומען
אָפּגעריסן דיך צו דענקען?
אָדער פֿילסטו, ווי מײַן ווייטון,
אַ פֿאַרשוויגן טיפֿעס בענקען?
בלומען־זומער, יוגנטס זומער!...
און עס גייט מיט דיר מײַן לעבן
וואָס דער זומער האָט גענומען
קאָן דאָס מיר דער ווינטער געבן?
און מיר דאַכט, אַז נאָך די טרערן
גראָבן אײַן זיך טיפֿע קאַרבן,
ס׳שפּילט אין ווינט אַרום די שלייפֿן
שוין אַ האָר מיט זילבער־פֿאַרבן.
— — —
פֿליִען הויפֿנווײַז די שוואַלבן...
שטומער בלײַבט מײַן זעל און שטומער
און עס וויאַנען מײַנע צוויטן
און עס גייט אַוועק מײַן זומער...
סליחות קלאַפּט מען, הערסטו זומער,
קאַלטער ווינטער וויל אונדז שיידן,
אייביק קלײַבט מען ניט קיין בלומען,
תּמיד בליט ניט דער גן־עדן.
אין זײַן ליד "אַ פֿאַרפּסחדיקס" באַשרײַבט ער די פֿרייד, מיט וועלכער ער באַגעגנט דעם יום־טובֿ, דאָס אַוועקגיין פֿון ווינטער, די צוגרייטונגען, די שפּילן, דעם שיר־השירים, וואָס מע פֿאַרטײַטשט אין חדר:
איינס און צוויי און דרײַ,
ווינטער איז פֿאַרבײַ;
זומער הייבט אָן קומען,
פֿייגעלעך און בלומען.
וווּ זשע איז אַנטלאָפֿן
קעלט און פֿראָסט און שניי?
לאַנג שוין זיי פֿאַרגעסן,
ווער געדענקט דען זיי?!
ווינטער פֿלעגט די באָבע דערציילן די מעשׂה ווי דער רויבער דאָבאָש האָט געשטאָכן דעם זיידן צום טויט. די קינדער שפּילן זיך שפּעטער אין גאַס און לויפֿן אַרום.
נאָר דער חדר שלאָפֿט נישט
און דער רבי וואַכט!
קומט אַ נײַער לימוד —
טאַקע הײַנט פֿאַר נאַכט!
שיר — דאָס איז אַ געזאַנג,
השירים — העכער פֿון אַלע געזאַנגען,
דער שיר, וואָס מיר וועלן הײַנט לערנען
איז שענער און הייליקער פֿון כּלערליי קלאַנגען!
אַן אַנדער געזאַנג האָט געזונגען אַ מלך,
אָבער דאָס געזאַנג האָט געזונגען אַ מלך בן מלך.
אַן אַנדער געזאַנג האָט געזונגען אַ חכם,
אָבער דאָס געזאַנג האָט געזונגען אַ חכם בן חכם.
אַן אַנדער געזאַנג האָט געזונגען אַ נבֿיא,
אָבער דאָס געזאַנג האָט געזונגען אַ נבֿיא בן נבֿיא.
אין מוח דער בורא, אין האַרצן שולמית
אַ ניגון אין די אויערן —
איז דעמאָלט פֿון גליק אים, פֿון חכמה און ליבשאַפֿט,
אַ גאָלדענע פּרי געבוירן.
ישקני מנשיקות פּיהו —
הלוואַי וואָלט אַ קוש פֿון זײַן מויל
מיך באַרירן,
אַ גליקלעכע וואָלט איך זײַן;
זײַן פֿרײַנדשאַפֿט איז גוט מיר ווי ווײַן,
זײַן שמייכל — אַ ברונעם פֿון חן.
נאָר, קינדער, זײַט וויסן, געדענקט,
אַז אַלץ איז אַ משל צו מאָל:
דער מלך — דאָס מיינט מען דעם בורא,
שולמית — איז כּנסת־ישׂראל.
נאָר מיר וועלן לערנען דאָ פּשט
און טײַטשן אַ וואָרט נאָך אַ וואָרט —
אין דרויסן, אין חדר איז זומער,
פֿאַר פֿרייד אַזש כ׳געפֿין זיך קיין אָרט.
גראָפּער מאָלט בילדער פֿון זײַן היימלאַנד, פֿון באַלינעשט און סערעט:
גרינע פֿעלדער, טיפֿער וואַלד,
פֿליסט אין דער מיט אַ זילבערבאַנד,
דער סערעט, כוואַליעס און שכניש לאַנד.
סערעט! וואַסערן, ווערבעס, בלאָטע,
ברעגעס, גרינע פֿעלדער פֿאַרזייעטע און זאַטע.
גענדזן־פּאַסטעך — גרויס אַ גענעץ —
זיצט ער, גאַפֿט: אָט עסטרײַכס גרענעץ:
יענע זײַט זילבערקאַנט
אַ וועלט, פֿרעמד און אומבאַקאַנט.
פּויער־קינד, פּאָסטאַלעס און בײַטשן:
דאָ די היים און דאָרט שוין דײַטשן
פֿרעמדקייט, יענע זײַט — אַליינקייט
גרענעץ צווישן שײַן און שיינקייט.
— — —
אויבן פֿליִען פֿייגל הויך, אָן אַ גרענעץ
אונטן אַ פּאַסטעך גרויס — אַ גענעץ,
איז קיין צימבל נישט, קיין פֿידל
פֿײַפֿט ער זיך אַ וואָלעכיש לידל —
דאָינע, האַרציק, ליבלעך טריבע,
אונטן גרענעץ, גרינס און וואַסער,
גענדזלעך אויף דער פֿלאַך דער נאַסער
ברעג פֿון סערעט!
יעקבֿ גראָפּער איז געווען צווישן די ראשונים פֿון דער רומעניש־ייִדישער פּאָעזיע, וואָס האָט געבראַכט דעם אַראָמאַט און געמאָלן די וועלדער און וואַסערן פֿון זײַן היימלאַנד. ער האָט אויסגעדריקט אוניווערסאַלע, און אויך פּערזענלעכע מאָטיוון אין דעם לבֿוש פֿון ייִדיש. די ייִדישע מאָטיוון, וואָס ער נעמט אַרײַן דערציילן פֿון חדר, פֿון די ייִדישע ימים־טובֿים, שיר־השירים, דעם רבין, דעם חומש. ער באַקליידט זײַנע געדאַנקען מיט אײַנגענעמע גראַמען און ריטמען.