דער אָנהייב פֿון דער פּרשה לערנט אונדז וועגן דער מצוה פֿון "ביכּורים" — די ערשטע רײַף־געוואָרענע פֿרוכטן פֿון זײַנע גערטנער און פֿעלדער, האָט אַ ייִד געדאַרפֿט ברענגען אין בית־המקדש. "ביכּורים להשם" — די ערשטע רײַף־געוואָרענע פּירות דאַרף אַ ייִד אַוועקגעבן צו השם. ווען איז אַ ייִד מחויבֿ צו מקיים זײַן אָט־די מצוה? — זאָגט דער ערשטער פּסוק פֿון דער פּרשה: "והי׳ כי תּבֿוא אל הארץ וגו׳ וירישתּה וישבֿת בה" — און ס׳וועט זײַן, אַז דו וועסט קומען אין לאַנד (ארץ־ישׂראל) און דו וועסט זי באַהערשן און זיך באַזעצן אין איר (דעמאָלט, פֿירן אויס די פּסוקים) זאָלסטו ברענגען "ביכּורים".
געפֿינען מיר אָבער אַ מחלוקת צווישן די חז״ל אינעם אויסטײַטש פֿון אָט־די ווערטער פֿון חומש. דער תּלמוד (ירושלמי — שבֿיעית ו) לערנט אַרויס פֿון די ווערטער "וירישתּה וישבֿת" (זי באַהערשן און באַזעצן), אַז דער חיובֿ צו ברענגען "ביכּורים" הייבט זיך אָן ערשט נאָכן אײַננעמען דאָס לאַנד און נאָכן צעטיילן דאָס לאַנד צווישן די ייִדן, וואָס דאָס האָט געדויערט פֿערצן יאָר — נאָכן אַרײַנקום אין לאַנד.
אָבער דער "ספֿרי" דרינגט אַרויס פֿון פּסוק "והי׳ כי תּבֿוא", אַז דער חיובֿ פֿון "ביכּורים" איז גילטיק באַלד בײַם אָנקום אין הייליקן לאַנד, ווײַל "אין והי׳ אלא מיד" — אַז דאָס וואָרט "והי׳" מיינט באַלד — באַלד בײַם אָנקומען אין לאַנד.
פֿון די חז״ל (עירובֿין יג, ב) האָבן מיר אַ באַשטימטן כּלל, אַז ווען ס׳איז דאָ אַ מחלוקת אין די ענינים פֿון תּורה צווישן די חכמים — די חכמים האַלטן אַזוי, און די אַנדערע האַלטן אַנדערש, אָדער פֿאַרקערט — איז דער אמת, אַז "אלו ואלו דבֿרי אלקים חיים", אַז ביידע מיינונגען זײַנען ג־טלעך לעבעדיקע רייד. ס׳הייסט, אַז דער דין בלײַבט ווי איין דעה, וואָרעם ס׳איז דאָך אַן אוממעגלעכע זאַך, אַז מ׳זאָל אָננעמען און דורכפֿירן אין לעבן ביידע מיינונגען, וועלכע זײַנען סתּירהדיק און קעגנזעצלעך. דערפֿאַר בלײַבט די הלכה־למעשׂה, אין פּראַקטישן אויספֿיר, ווי איינע פֿון די צוויי מיינונגען אין תּורה. אָבער ווען עס קומט צום אינערלעך פּנימיותדיקן אינהאַלט אין רוחניותדיקן זינען פֿון דעם ענין (וווּ די צוויי דעות קענען זײַן גילטיק), דאַרף מען אָננעמען און דורכפֿירן אויך די צווייטע דעה.
דער תּוכן פֿון דער מצוה פֿון "ביכּורים" איז — צו לויבן און אָפּדאַנקען דעם אויבערשטן פֿאַר דעם טובֿ און חסד, וואָס ער האָט געטאָן מיט די ייִדן און זייערע אָבֿות. דאָס ברענגען די "ביכּורים" אין בית־המקדש איז געווען איין מאָל אין יאָר און איז באַגלייט געווען מיט לויב־ווערטער צו השם יתברך פֿאַר אַלע גוטע זאַכן. אויך אין רוחניותדיקן זינען פֿון דער "ביכּורים"־מצוה דריקט זי זיך אויס אינעם לויבן און דאַנקען טעגלעך דעם אויבערשטן פֿאַר אַל דאָס גוטס, וואָס ער טוט צו אונדז.
אויך אינעם טעגלעכן דאַנק־אויסדרוק צו השם יתברך זײַנען דאָ די צוויי זײַטן, אין אײַנקלאַנג מיט די צוויי מיינונגען, ווען די מצוה פֿון "ביכּורים" הייבט זיך אָן. פֿאַראַן אַ דאַנק־זאָגונג, וואָס איז צוגעפּאַסט צו דער דעה, אַז "והי׳" מיינט "מיד" — באַלד — און אין די רוחניותדיקע "ביכּורים" מיינט עס באַלד בײַם אָנהייב טאָג. דאָס הייסט, אַז באַלד בײַם אויפֿשטיין פֿון שלאָף אין פֿרימאָרגן, דאַנקט אַ ייִד דעם אויבערשטן, זאָגנדיק: "מודה אַני לפֿניך וכו׳ שהחזרתּ בי נשמתי" — איך דאַנק דיר, רבונו־של־עולם... וואָס דו האָסט מיר צוריקגעקערט מײַן נשמה.
אָט דעם "באַלדיקן" דאַנק זאָגט אַ ייִד נאָך פֿאַרן אָפּגיסן נעגל־וואַסער, נאָך איידער ער טראַכט זיך אַרײַן אין דער גדלות פֿון דעם אויבערשטן און זײַנע גרויסע חסדים; אין דער צײַט ווען ער טאָר נישט האָבן אין געדאַנק ענינים פֿון תּורה. דאָס איז אַ דאַנקבאַרשאַפֿט אָן הכנות, וואָס רײַסט זיך אַרויס פֿון דער ריינער אמונה פּשוטה, וועלכע איז טיף אײַנגעפֿלאַנצט אין אונדזערע הערצער.
דער צווייטער טעגלעכער דאַנק־אויסדרוק פֿון אַ ייִדן איז אין אײַנקלאַנג מיט דער צווייטער מיינונג, אַז די מצוה פֿון "ביכּורים" הייבט זיך נישט אָן באַלד, נאָר נאָכן באַזעצן זיך אין לאַנד. אין טעגלעכן לעבן פֿון ייִדן (אין רוחניותדיקן זינען פֿון "ביכּורים"), קומט אָט די מצוה פֿון "ביכּורים"־דאַנק שפּעטער אין דאַוונען.
אין תּפֿילת שחרית, וואָס איז אָנגעלאָדן מיט לויב־געזאַנג און שבֿחים, מזמורים און תּפֿילות, איז אַ ייִד זיך מתבונן, טראַכט זיך אַרײַן און "דערהערט" און דערפֿילט די גרויסע חסדים פֿון דעם באַשעפֿער און זײַן אומענדלעכע גרויסקייט — דעמאָלט ווערט ער דערוועקט צו דאַנקען השם יתברך, צו זאָגן "מודים אַנחנו לך וכו׳ ברכות והודאות לשמך הגדול והקדוש וכו׳".
דאָ איז עס נישט אַ דאַנק, וואָס רײַסט זיך גיך אַרויס ווי פֿון זיך אַליין; די דאַנקבאַרשאַפֿט קומט נאָך אַ שׂכלדיק־געדאַנקלעכן אַרײַנטראַכט — ווי די חכמים דריקן זיך אויס אין דער משנה (ברכות פּרק ה), אַז פֿאַרן דאַוונען דאַרף אַ ייִד זיך גוט אַרײַנטראַכטן אין דער אומגעהײַערער גדלות און רוממות פֿון השם יתברך, און אין דער קליינלעכקייט און נידעריקייט פֿון אַ מענטשלעך וועזן; און דערפֿון שאַפֿט זיך דאָס געפֿיל פֿון דאַנק־אָנערקענונג.
אין יעדער איינער פֿון די צוויי דאַנק־זאָגונגען איז פֿאַראַן אַ מעלה, אַן איבערוואָג לגבי דער צווייטער: די מעלה פֿון פֿרי־באַלדיקן דאַנק־אויסדרוק — פֿון דעם "מודה אַני" — באַשטייט אין דעם, וואָס אין איר זאָגט זיך אַרויס די טיפֿקייט און קרעפֿטיקייט פֿון דער אמונה אין דער ייִדישער נשמה; אָבער פֿון דער צווייטער זײַט קען געמאָלט זײַן, אַז דער דאַנק־אויסדרוק זאָל זײַן מער אַבסטראַקט און פֿאַראַלגעמיינט. אין דער צווייטער, שפּעטערער שׂכלדיקער דאַנק־זאָגונג פֿעלט טאַקע די דורכרײַסנדיקע קראַפֿט, אָבער דערפֿאַר איז זי מער אַרײַנדרינגלעך אין דער מענטשלעכער פּערזענלעכקייט און ווערט אין איר אײַנגעגלידערט.
* * *
נאָך דער "תּוכחה", די שאַרפֿע שטראָף־רייד אין דער פּרשה, זאָגט דער פּסוק (כח, מז): "תּחת אשר לא עבֿדתּ את השם אלקיך בשׂמחה וגו׳" — די געוואָרנטע באַשטראָפֿונגען וועלן קומען דערפֿאַר, וואָס דו (ייִדיש פֿאָלק) האָסט נישט געדינט דעם אויבערשטן מיט שׂמחה און גוט־האַרציקייט...
פֿרעגט די וועלט: איז דען שייך צו זאָגן, אַז מיט די אַלע פֿריִער־אויסגערעכנטע זייער שווערע עונשים ווערט מען באַשטראָפֿט בלויז דערפֿאַר וואָס דאָס דינען דעם אויבערשטן איז נישט געווען מיט שׂמחה? זאָגט מען אין נאָמען פֿון צדיק רבי העניך זצ״ל, דער אַלעקסאַנדרער רבי, אַזאַ אויסטײַטש:
דאָס וואָרט "תּחת" ווערט דאָ געטײַטשט גאָר אײַנפֿאַך — אונטער; און דער פּשט איז אַזוי: "תּחת אשר לא עבֿדתּ וגו׳" — אַז אונטער (אָדער הינטער) דעם פֿאַקט פֿון דינען ג־ט אָן שׂמחה שטעקט אַ געוויסע סיבה, וואָס צוליב איר ווערט מען אַזוי שטרענג באַשטראָפֿט (אַזוי ווי מ׳זאָגט, אַז הינטער יענער מעשׂה איז דאָ אַ געוויסע סיבה). דאָס הייסט, אַז צוליב דעם עצם נישט דינען ג־ט מיט פֿרייד ווערט מען טאַקע נישט באַשטראָפֿט אַזוי שטרענג; דער האַרבער עונש קומט גאָר פֿאַר טאָן פֿריִער עפּעס אַ גאָר נישט גוטע זאַך, וואָס זי האָט גורם געווען צום פֿאַרלירן די שׂמחה אין עבֿודת השם.
און צוזאַמען דערמיט האָט ער דערציילט איינעם פֿון זײַנע וווּנדערלעכע סיפּורים:
אַ ייִשובֿניק, אַ דאָרף־ייִד, האָט געהאַט אַ בנאָק, וואָס האָט בשום־אופֿן נישט געוואָלט לערנען אַ וואָרט תּורה פֿון זײַן טאַטן, אַזוי אַז ער האָט אַ לאַנגע צײַט נישט געוווּסט די צורה פֿון אַן אַלף. איז דער ייִשובֿניק געפֿאָרן אין נאָענטן שטעטל און פֿון דאָרט געבראַכט אַ ספּעציעלן מלמד. ער האָט דעם מלמד צוגעזאָגט אַ פֿײַנעם שׂכר־לימוד, אַבי ער זאָל זײַן תּכשיט אויסלערנען אַ שײַטל עבֿרי.
ס׳איז פֿאַרבײַ אַ היפּש ביסל צײַט, מיט אַ סך האָרעוואַניע פֿונעם מלמד, ביז ער האָט אויסגעלערנט דעם דאָרפֿישן ייִנגל דעם אַלף־בית מיט נקודות. נו, איז איין מאָל דער דאָרפֿישער טאַטע געקומען פֿאַרהערן זײַן זון, צי ער קען טאַקע די תּורה, וואָס דער מלמד האָט מיט אים אַזוי לאַנג געקנעלט. דער מלמד איז געזעסן דערבײַ און האָט אָנגעוויזן זײַן תּלמיד אויף די אותיות: וואָס איז דער אות? — און דער ייִנגל האָט געענטפֿערט ריכטיק: דאָס איז אַן אַלף; דאָס איז אַ בית; דאָס איז אַ גימל אאַ״וו. דערנאָך האָט דער מלמד אָנגעוויזן אויף די נקודות אונטער די אותיות: וואָס איז אונטערן אַלף? אונטערן בית? — און דער דאָרף־ייִנגל האָט געענטפֿערט ווי געהעריק, ביז מ׳איז צוגעקומען צום אות "הא". אַז דער מלמד האָט געפֿרעגט: וואָס איז אונטערן "הא"? אָבער דאָ איז דער תּלמיד געבליבן שטיל, גאָרנישט געענטפֿערט. דער מלמד האָט אים נאָך אַמאָל געפֿרעגט; און דער ייִנגל איז שאַ־שטיל. עס האָבן נישט געהאָלפֿן דעם מלמדס און דעם טאַטנס רייד, מיט גוטן און מיט בייזן — דער ייִנגל איז אָבער געבליבן פֿאַרעקשנט; שווײַגט ווי די וואַנט.
דער דאָרפֿישער טאַטע איז געוואָרן גוט אין כּעס. ער האָט אַ כאַפּ געטאָן זײַן שטעקן און "צוגעזאָגט" צו "מכבד" זײַן דעם ייִנגל מיט אַ פּאָרציע מלקות, אויב ער וועט נישט ענטפֿערן. אַז זײַן בנאָק האָט דערזען דעם שטעקן, האָט ער זיך אָפּגערופֿן מיט אַ האַלב־וויינענדיק קול:
— אויב דו ווילסט מיר שלאָגן מיט דער פּאַלקע, וועל איך מוזן דערציילן וואָס דו האָסט געהייסן קיינעם נישט זאָגן, אַז אונטערן "היי" (דינע שטרוי) ליגט באַהאַלטן אַ געגנבֿעט קעלבל... (דער אות "הא" רעדט זיך אַרויס ווי דאָס וואָרט "היי").
ס׳האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז דער ייִשובֿניק האָט געגנבֿעט אַ קעלבל און באַהאַלטן אין שטאַל אונטער אַ הרודע היי, און האָט שטרענג אָנגעזאָגט די בני־בית, זיי זאָלן וועגן דעם קיינעם קיין וואָרט נישט זאָגן. דערפֿאַר האָט זײַן זון אַזוי שטאַרק נישט געוואָלט זאָגן וואָס ס׳געפֿינט זיך אונטערן "היי" אין סידור.
און דער אַלעקסאַנדרער רבי זצ״ל האָט פֿאַרענדיקט: אויב דו קענסט נישט דינען דעם אויבערשטן מיט שׂמחה, איז קלאָר אַז עפּעס שטעקט הינטער דעם, אַז אַ קליינע גניבֿה באַהאַלט זיך הינטער דעם...