װי עס זעט אויס, איז אויך דער רעגירונג פֿון אהוד אָלמערט באַשערט, אַזוי װי דעם גרעסטן רובֿ פֿון די 30 פֿריִערדיקע רעגירונגען, אַ קורץ לעבן. אפֿשר נאָך אַ יאָר, און אפֿשר אַפֿילו נאָך װײניקער.

פֿון װאַנען נעם איך די דאָזיקע השערה?

פֿאַרגאַנגענעם מאָנטיק, לכּבֿוד דעם אַמעריקאַנער "אַרבעטער־טאָג", האָט פּרעזידענט בוש פֿאַרטיידיקט זײַנע שטײַערשניטן, ווי דאָס בעסטע מיטל צו העלפֿן די אַמעריקאַנער אַרבעטער. "מיר דאַרפֿן אײַנפֿירן די שטײַערשניטן ווי אַ פּערמאַנענטע זאַך," האָט בוש באַמערקט. "כ׳האָב ליב צו זען ווי מענטשן פֿאַרדינען, און קענען אַרײַנלייגן מער געלט אין קעשענע, אַ דאַנק די שטײַערשניטן."

דער אָנהייב פֿון דער פּרשה לערנט אונדז וועגן דער מצוה פֿון "ביכּורים" — די ערשטע רײַף־געוואָרענע פֿרוכטן פֿון זײַנע גערטנער און פֿעלדער, האָט אַ ייִד געדאַרפֿט ברענגען אין בית־המקדש. "ביכּורים להשם" — די ערשטע רײַף־געוואָרענע פּירות דאַרף אַ ייִד אַוועקגעבן צו השם. ווען איז אַ ייִד מחויבֿ צו מקיים זײַן אָט־די מצוה? — זאָגט דער ערשטער פּסוק פֿון דער פּרשה: "והי׳ כי תּבֿוא אל הארץ וגו׳ וירישתּה וישבֿת בה" — און ס׳וועט זײַן, אַז דו וועסט קומען אין לאַנד (ארץ־ישׂראל) און דו וועסט זי באַהערשן און זיך באַזעצן אין איר (דעמאָלט, פֿירן אויס די פּסוקים) זאָלסטו ברענגען "ביכּורים".

דאָס זאַמלבוך נעמט אַרײַן 261 דאָקומענטן, װעלכע שפּיגלען אָפּ פֿאַרשידענע צדדים פֿון דער אַנטיסעמיטישער פּאָליטיק פֿון דער קאָמוניסטישער פּאַרטײ אין דעם צײַט־גערעם, װאָס װערט באַשטימט װי "פֿון אָנהײב ביז דער קולמינאַציע". דער נאָמען פֿונעם רוסישן געלערנטן גענאַדי קאָסטירטשענקאָ איז גוט באַקאַנט אין דער װעלט פֿון סאָװעטישער היסטאָריאָגראַפֿיע, אַ דאַנק זײַנע פֿילצאָליקע פּובליקאַציעס אױף רוסיש און ענגליש. אַ בקי אין אַרכיװאַלע מקורים, איז קאָסטירטשענקאָ דער ערשטער פֿאָרשער, װעלכער האָט באַזירט זײַן אַרבעט אױפֿן ברײטן קוואַל פֿון סאָװעטישע מלוכישע דאָקומענטן. דאָס נײַע בוך איז אַ װערטפֿולער צוגאָב צו זײַנע פֿריִערדיקע פֿאָרשונגען פֿון סאָװעטישן אַנטיסעמיטיזם: "אין געפֿענגעניש בײַם רױטן פּרעה" (1994) און "סטאַלינס געהײמע פּאָליטיק׃ מאַכט און אַנטיסעמיטיזם" (2004).

ווען איך בין אַרויף אויפֿן שיפֿל און אָפּגעשלאָגן פֿון ברעג, האָב איך געהאַט דאָס געפֿיל, אַז איך שיף זיך איבער טרערן און נישט איבער דער ווײַסל. אַזוי אומעטיק האָבן געוואַשן די כוואַליעס דעם מדבר־זאַמד פֿון דער פּוסטער פּליאַזשע.

מאָריס (משה) גרודה איז אַ טאָראָנטער תּושבֿ זינט 1948 און אין משך פֿון די קנאַפּע זעקס צענדליק יאָר האָט ער זיך דערוואָרבן אַן אָנגעזען אָרט אין היגן ייִדיש־געזעלשאַפֿטלעכן לעבן ווי אַ געשעפֿטסמאַן און נדבֿן, און פֿאַר אַלעם — אַ וואַרעמער ייִד. פֿון זײַנע יונגע יאָרן אָן האָט ער אַרויסגעוויזן אַ נייגונג צו שרײַבן; זײַנע לידער און אַרטיקלען ווערן אָפֿט פֿאַרעפֿנטלעכט אין ניו־יאָרקער "אַלגעמיינעם זשורנאַל". אַצינד, אין מיטן 2006, איז אַרויס אַ בוך וועגן זײַנע איבערלעבונגען אין די ערשטע חדשים פֿון דער דײַטשער אָקופּאַציע אין פּוילן אין 1939 און די יאָרן פֿון וואָגל־און־וואַנדער איבער די ווײַטן פֿון סאָוועטן־רוסלאַנד. זײַן מעמואַר האָט משה גרודה געשריבן אין ייִדיש און עס איז איבערגעזעצט און רעדאַקטירט געוואָרן אין ענגליש דורך פּראָפֿ׳ אַדאַם פֿירסטענבערג, דעם געוועזענעם דירעקטאָר פֿון טאָראָנטער חורבן־צענטער. דאָס בוך פֿון 265 זײַטן, אין ווייכן אײַנבאַנד, טראָגט דעם נאָמען "שפּיצלעך פֿון גורל (אַנטלויף, אויסהאַלטונג און רעטונג, 1939—1945)" — "Tricks of Fate (Escape, Survival and Rescue 1939—1945)".

דער זומער קומט שוין צום סוף, אָבער פֿון אַ ביסל זומערלעב האָט מען נאָך געקענט געניסן אין די לעצטע וואָכן פֿון אויגוסט אין די לאָרענשאָנער בערג אויף צפֿון פֿון מאָנטרעאַל, די "קאַנאַדישע קעטסקילס". דאָרטן, אין אַ זומער־קאָלאָניע פֿון "בני־ברית", קומען זיך צונויף יאָר־אײַן, יאָר־אויס, כּמעט 500 ליבהאָבער פֿון ייִדישער מוזיק און קולטור און פּראַווען דעם יערלעכן "קלעזקאַנאַדע"; אַ זיבן־טאָגיקע אונטערנעמונג אָנגעפֿילט מיט וואַרשטאַטן, לעקציעס און קאָנצערטן. דאָס יאָר — צווישן אַנדערע סורפּריזן — איז דער זינגער טעאָדאָר ביקעל אויפֿגעטראָטן, צוזאַמען מיט אַ צוויי טוץ מוזיקער פֿונעם געוועזענעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד. זיי זענען געקומען קיין קאַנאַדע צום צווייטן יאָר אַ דאַנק אַ סטיפּענדיע־פֿאָנד. צווישן דער גרופּע געפֿינען זיך אַזוינע באַקאַנטע און נאָוואַטאָרישע זינגערס, ווי פּסוי קאָראָלענקאָ און וואַניע זשוק פֿון מאָסקווע; די זינגערין זשעניע לאָפּאַטניק און דער פֿידלער סטאַניסלאַוו רײַקאָ פֿון כאַרקאָוו, דער זינגער און ייִדיש־לערער מאָטל גאָרדאָן פֿון מאָסקווע.

די בינע־טעטיקייט פֿון מינאַ בערן דאַרף פֿאַרטיילט ווערן אויף עטלעכע תּקופֿות — פֿון די דרײַסיקער יאָרן פֿון פֿאָריקן יאָרהונדערט ביז איר אַרבעט אין ייִדישן טעאַטער הײַנט־צו־טאָג:

— אַ יונגע ייִדישע אַקטריסע אין פֿאַרמלחמהדיקן פּוילן, ביזן אויסבראָך פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה;

— די מלחמה־יאָרן אין ראַטן־פֿאַרבאַנד און אין אוגאַנדע;

— איר אַרבעט אין ייִדישן און העברעיִשן טעאַטער אין ארץ־ישׂראל — 1944־1949;

— איר בינע־טעטיקייט אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן, וווּ זי לעבט און שפּילט ייִדיש טעאַטער ביזן הײַנטיקן טאָג.

הגם דאָס באַוווּסטע לידל, "אוי, אוי, אוי, שיכּור איז אַ גוי", חזרט איבער דעם סטערעאָטיפּ, אַז ייִדן טרינקען נישט, איז דאָס שוין אַ היפּש ביסל פֿאַרעלטערט. די אַלקאָהאָל־פּראָבלעם איז הײַנט פּונקט אַזוי נוגע די ייִדישע משפּחות, ווי די גוייִשע, און איז אַפֿילו אַן אָנגעווייטיקטער ענין בײַ פֿרומע ייִדן, בפֿרט אין די יום־טובֿים שׂימחת־תּורה און פּורים.

הגם אַ הער־אַפּאַראַט קען ממשותדיק פֿאַרבעסערן דאָס געהער, איז עס נישט תּמיד גרינג זיך צוצוגעוווינען צו אים. אָט זענען דאָ עטלעכע רעקאָמענדאַציעס פֿונעם "נאַציאָנאַלן אינסטיטוט וועגן טויבקייט און אַנדערע הער־פֿעלערן":

מײַן זון, נפֿתּלי, וועלכער שטודירט אין "בראַנדײַס־אוניווערסיטעט", האָט לעצטנס געמאַכט אַ געשמאַקן קוגל פֿון מערן און אָפֿענעס (blueberries), וואָס ער האָט פֿאַרזוכט בײַם אָרטיקן חב״ד־הויז. אָט איז דער רעצעפּט: