 |
| ד |
די רובריק "אַ גאַסט אויף אַ ווײַלע" איז גוט באַקאַנט די צוהערער פֿון אונדזער ראַדיאָ־פּראָגראַם די "פֿאָרווערטס־שעה". צום באַדויערן, קאָנען נישט אַלע לייענער די פּראָגראַם הערן, קודם־כּל, צוליב די באַגרענעצטע טעכנישע מעגלעכקייטן. דעריבער, לויט אײַערע בקשות, ברענגען מיר די דאָזיקע רובריק אַרײַן אויך אין אונדזער צײַטונג.
אונדזער הײַנטיקער גאַסט איז געקומען פֿון בוענאָס־אײַרעס, די שטאָט פֿון קאַרנאַוואַלן און ברענענדיקע טאַנגאָס. זײַן נאָמען איז אַבֿרהם ליכטענבוים. אַ גוטן אָוונט, אַבֿרהם.
אַ גוטן אָוונט, באָריס.
די טאַנגאָ־טענץ וועלן מיר אַוועקלאָזן אין אַ זײַט פֿאַר אַ צווייט מאָל, און איצט דערצייל, וואָס האָט דיך געבראַכט קיין ניו־יאָרק הײַיאָר.
הײַיאָר בין איך צום דריטן מאָל געקומען ווי אַ ייִדיש־לערער אויף דער זומער־פּראָגראַם, וואָס ייִוואָ אָרגאַניזירט אין ניו־יאָרקער אוניווערסיטעט. הייסט עס, אין אײַערע זומער־חדשים בין איך געוואָרן אַ מלמד אין ניו־יאָרק.
דו ביסט, בדרך־כּלל, אַ לערער מיט סטאַזש און מיט דערפֿאַרונג אין פֿאַרשידענע זומער־פּראָגראַמען. דאָס הייסט, אין ווילנע ביסטו געווען...
ווילנע, וואַרשע, זיך באַקענט פֿאַר אַ יאָרן מיט תּל־אָבֿיבֿער סטודענטן אויך.
איז קענסטו מאַכן, אַז נישט אַ סך־הכּל, איז עפּעס אַן אויספֿיר פֿון דעם, וואָס דו האָסט דורכגעמאַכט אין דער צײַט? וווּ גייט עס, אין וואָס פֿאַר אַ ריכטונג?
ס׳איז אינטערעסאַנט. איך האָב די אַנונג, אַז די ייִדיש־לערערס אין די זומער־פּראָגראַמען האָבן גענוג בײַגעטראָגן פֿאַרן המשך פֿון דער ייִדישער שפּראַך. אַ סך פֿון מײַנע סטודענטן פֿאַרנעמען הײַנט וויכטיקע פּאָזיציעס, לערנען ייִדיש אין לאָס־אַנדזשעלעס, אין בעלגיע, אין פֿראַנקרײַך, אין ניו־יאָרק. הייסט עס, אַז זיי קומען, און מע פֿילט, אַז ס׳איז דאָ אַ המשך. און וואָס שייך אונטערשיידן, אפֿשר לערנען די אייראָפּעער מיט מער אימפּעט, די אַמעריקאַנער אַ ביסעלע ווינציקער.
און וואָס שייך אַרגענטינע, מע וועט אַ מאָל מאַכן אַ זומער־פּראָגראַם אין בוענאָס־אײַרעס?
ס׳איז דאָ אַ זין, און ווײַל דו האָסט דערמאָנט טאַנגאָ, גרייטן מיר צו אַ פּראָגראַם, און איך רעכן, אַז אויף איבער אַ יאָר וועלן מיר האָבן — ייִדיש און טאַנגאָ אין בוענאָס־אײַרעס. אין דער פֿרי וועט מען לערנען ייִדיש, און נאָך מיטאָג, פֿאַר די וועלכע ווילן זיך לערנען טאַנגאָ — מיר האָבן שוין אַ ספּעציאַליזירטן לערער, וועט מען זיך שוין לערנען טאַנגאָ אויך.
אפֿשר נאָך קולינאַרישע מאכלים?
דאָס לאָזן מיר אָפּ פֿאַר שפֿרה לערער מיט חיים וואָלף. זיי האָבן שוין גענוג דערפֿאַרונג אין דעם. סײַדן, מיר זאָלן לערנען מאַכן אַ "באַרבעקיו".
פֿונדעסטוועגן, אויב מיר רעדן וועגן בוענאָס־אײַרעס, ווייסן מיר די אַלע פּראָבלעמען, וואָס די בירגער פֿון אַרגענטינע, בתוכם ייִדן, האָבן איבערגעלעבט אין די לעצטע 5—7 יאָר — די "גוטע זיבן יאָר" זענען אַוועק?
איך ווייס נישט, איך האָב געהערט מוראדיקע קלאַנגען וועגן ווידער אַ מאָל אינפֿלאַציע, און ווען איך הער דאָס וואָרט אינפֿלאַציע אין אַרגענטינע, ציטער איך, ווײַל מיר זײַנען אַריבער פֿון אַן אינפֿלאַציע פֿון 2000% אַ יאָר, אַ זאַך וואָס די עלטערע ייִדן געדענקען פֿון די פֿאַר־מלחמהדיקע יאָרן. אָבער לעצטנס, איז געווען אַ קאַפּיטשקעלע שטיל — לאָמיר האָפֿן, אַז ס׳וועט זײַן גוט. איך האַלט, פֿון מײַן מלמדישן קוקווינקל, אַז רײַכע ייִדן זענען געוואָרן רײַכער, און די אָרעמע לײַט זענען געוואָרן אָרעמער אַ ביסל.
נו, דאָס שטעקט טאַקע אין דעם שרעקלעכן וואָרט — "אינפֿלאַציע". "אינפֿלאַציע איז ווי אינפֿלוענציע". הײַנט צו טאָג לעבן אין אַרגענטינע, האָסטו געזאָגט, אַ 200,000 ייִדן. איז אינטערעסאַנט, וואָס זענען זייערע גײַסטיקע אינטערעסן. ווײַל אַמאָל האָט אַרגענטינע געשמט ווי אַ ייִדיש לאַנד, זייער אַ גײַסטיק לאַנד.
אפֿשר איז אַ גײַסט געבליבן, אָבער די אינטערעסן האָבן זיך געביטן. הײַנט איז אין דער מאָדע קאָנצערטן, און מע פֿאַרוואַנדלט אַ שיל, וווּ מע דאַוונט, אין אַ זאַל פֿאַר קאָנצערטן. און די גרעסטע קינסטלערס טרעטן אויף, און דאָס איז גוט. אויף אומזיסטע קורסן קומט מען נישט, און אַז מע דאַרף צאָלן אַ היפּש ביסל שׂכר־לימוד, זײַנען די קורסן פֿול. דאָס איז אַ פּסיכאָלאָגישער מאָמענט. דאָס הייסט, מיט קיין קבצנים וויל מען נישט האָבן צו טאָן. איז צרות, ווײַל דאָס גײַסטיקע לעבן הייבט אָן ביסלעכווײַז אויסצורינען.
וואָס מיינסטו מיט "אויסצורינען"? דו רעדסט וועגן ייִדן, קודם־כּל.
יאָ, איך רעד וועגן ייִדן, ווײַל אַרגענטינע איז נישט קיין אויסנאַם: ווי עס קריסטלט זיך, אַזוי ייִדלט זיך. ייִדן זײַנען אַ טייל פֿון דער אַרגענטינער באַפֿעלקערונג. און וואָס שייך דעם ייִדיש־קולטור־לעבן — ס׳איז נישטאָ קיין ייִדישע צײַטונג, די שפּאַנישע צײַטונגען וועגן ייִדישע ענינים זענען וואַסערדיקע, אַ טייל פֿון זיי קען מען פּשוט נישט נעמען אין האַנט אַרײַן. לעקציעס, רעפֿעראַטן, שרײַבערס פֿון אַרגענטינע קומען נישט אַרויף, די ייִדישע שול ווערט וואָס אַ מאָל מער אַ שול פֿאַר ייִדן ווי אַ ייִדישע שול. איך ווייס נישט, צי דו פֿאַרשטייסט דעם אונטערשייד. דאָס איז אַ שול, וווּ ייִדישע קינדערלעך ווערן געשיקט, צו זײַן אין אַ ייִדישער סבֿיבֿה, מען שפּילט ייִדישן טעניס, מען טאַנצט ייִדישע טענץ, אָבער מען רעדט וועגן "מאָזעסן" אויף ענגליש. אַפֿילו אויף ענגליש, נישט אויף שפּאַניש, ווײַל דער אינטערעס איז ענגליש.
דאָס הייסט, סײַ ווי סײַ קוקט מען אַרויס אויף ווײַטער. דו אַרבעטסט, אַזוי צו זאָגן, אויף צוויי פֿראָנטן, סײַ ווי אַ געלערנטער אין ייִוואָ און סײַ ווי אַ פּראָפֿעסאָר אין אוניווערסיטעט. וואָס איז הײַנט דער ייִוואָ, און וואָס איז הײַנט דער אוניווערסיטעט?
דער אוניווערסיטעט איז פֿאַר ייִדיש, ווײַל איך אַרבעט אויף ייִדיש און מיר האָבן אַ מין אָפּמאַך מיט דרײַ אוניווערסיטעטן; איז פֿאָרשונג און סטודענטן, אויף להבא. צום ערשטן מאָל האָט זיך אַ ייִדישע סטודענטקע פֿון בוענאָס־אײַרעס באַטייליקט אין דער זומער־פּראָגראַם אין ניו־יאָרק. דאָס איז פֿאַרבונדן מיט פֿינאַנציעלער שטיצע, וואָס מיר האָבן געקראָגן, און ייִוואָ אין ניו־יאָרק האָט היפּש בײַגעטראָגן, זי זאָל קענען קומען און זיך לערנען. און דאָס איז אַן אָנהייב. מן־הסתּם וועט זי אָנהייבן אַרבעטן אין ייִוואָ, ווען זי קומט צוריק. און מיר האָבן בײַ 120—130 סטודענטן, וואָס לערנען זיך ייִדיש, און פֿון זיי וועלן, לאָמיר זאָגן, אַ 15 ממשיך זײַן מיט דער אַרבעט, ווען איך וועל ניט זײַן.
אין 120 יאָר אַרום.
מינימום — אין 60 יאָר אַרום. איז מיר גרייטן צו יונגע לײַט פֿאַר דער צוקונפֿט. אין ייִוואָ אין בוענאָס־אײַרעס האָבן אָנגעהויבן אַרבעטן יונגע חבֿרה, יונגע סטודענטקעס אַמאָליקע, וואָס זענען הײַנט מאַמעס פֿון קינדער, אין די 40ער יאָרן זייערע, און דאָס איז די צוקונפֿט פֿון ייִוואָ אין בוענאָס־אײַרעס.
מיט וואָס באַשעפֿטיקן זיך די מענטשן?
מיר דאַרפֿן שאַפֿן די קאָנדיציעס, זיי זאָלן קענען אַוואַנסירן, סײַ אין פֿאָרשונג, סײַ אין אַרכיוויסטיק, און מיר האָבן אַ פּרעכטיקע אַרכיוויסטקע אין בוענאָס־אײַרעס, וואָס אָרגאַניזירט דעם ייִוואָ־אַרכיוו און גרייט צו קורסן פֿאַר אַנדערע אינסטיטוציעס. מיר דאַרפֿן אָרגאַניזירן דעם אַרגענטינער זכּרון — אַרגענטינע האָט נישט קיין זכּרון. און דער זכּרון פֿון אַרגענטינער ייִדן איז הײַנט צו טאָג דער ייִוואָ. דער אַרגענטינער ייִשובֿ האָט זיך נישט אָפּגעגעבן מיט פֿאַרשרײַבן, פּונקט ווי דובנאָוו האָט געבעטן: ייִדן, פֿאַרשרײַבט עס! אויב מיר נעמען אין באַטראַכט די טענדענצן, גייט דער אַרגענטינער ייִשובֿ צו אַסימילאַציע, פּונקט ווי דער ייִשובֿ איבער דער גאַנצער וועלט. אַרגענטינע איז נישט אַנדערש פֿון ניו־יאָרק, פּאַריז און אַנדערע צענטערס.
דו מיינסט, אַז די סגולה איז ישׂראל? די סגולה איז רעליגיע? די סגולה איז נאַציאָנאַלע ייִדישע קולטור?
דאָס ייִדישע פֿאָלק האָט במשך פֿון זײַן געשיכטע נישט אַרײַנגעלייגט אַלע אייער אין איין קאָשיקל, און נישט איבערגעלאָזט די קאָשיקלעך אויף איין פּלאַץ. ישׂראל איז הײַנט אַ ישׂראלדיקע קולטור, און אפֿשר דער פּאָליטישער צענטער פֿון ייִדישן פֿאָלק. הײַנט דאַרף מען רעדן פֿון העברעיִש, לשון־קודש, און ישׂראליש — אַ נײַע שפּראַך, וואָס איז אַ פּראָדוקט פֿון נײַע באַדינגונגען. און דאָס איז איין מאָל אַוועק. רעליגיע, נו, רעליגיע איז הײַנט אין דער מאָדע אין אַ געוויסן סעקטאָר, חסידיזם און קאָנסערוואַטיוויזם ווערן פֿאַרשפּרייט, דאָס גיט אַן ענפֿטער ביז אַ געוויסן עלטער. דאָס ייִדישע פֿאָלק האָט הײַנט צו טאָג נישט קיין פֿירערשאַפֿט און קיין ענטפֿער אויף אַלע קאַרדינאַלע עקזיסטענציאַלע פֿראַגעס. מען שרײַבט דאָ, אין לאָס־אַנדזשעלעס, אין ישׂראל, הײַנט שרײַבט מען שוין וועגן דורכפֿאַל פֿון ציוניזם ווי אַ פּאָליטישע אידעע. ווער קען וויסן?
איך זע, אַז מיר וועלן אַלע פֿראַגעס נישט דערליידיקן הײַנט.
דאָס איז גוט! זאָל בלײַבן עפּעס אויף להבא!
יעדנפֿאַלס אויפֿן קומענדיקן יאָר.
לאָמיר פֿאַרענדיקן דאָס יאָר.
ס׳זענען נאָך געבליבן עטלעכע טעג.
מע דאַרף דערציִען צום סוף פּראָגראַם.
די דערציִונג דאַרף מען דערציִען. איז איך ווינטש דיר געזונט און טאַקע כּוח דערציִען און ציִען ווײַטער, און שלעפּן ווײַטער דעם וואָגן, וואָס דו האָסט זיך אַליין אײַנגעשפּאַנט אין אים.
אַ גרויסן דאַנק און צום ווידערזען.