וועגן דעם אינערלעכן באַטײַט פֿון שופֿר־בלאָזן אין ראָש־השנה גיט דער בעל־שם־טובֿ צו פֿאַרשטיין מיט אַ משל: אַ בן־מלך, אַ פּרינץ, האָט אַוועקגעוואַנדערט אַ לענגערע צײַט פֿון זײַן טאַטנס קיניגלעכן פּאַלאַץ אין פֿאַרשיידענע נאָענטע און ווײַטע שטעט און דערפֿער. ער האָט זיך דערפֿאַר אָפּגעריסן און אָפּגעווישט פֿון די אַלע איידעלע און פֿײַנע אויפֿפֿירונגען און מאַניערן פֿון זײַן קיניגלעכער היים. ער האָט געהאַט זייער אַ געמאַטערטן לעבן אין זײַנע פֿאַרוואָגלטע מקומות. ער האָט, פֿאַרשטייט זיך, נישט געהאַט די טײַערע שפּײַזן און געטראַנקען, מיט וועלכע מ׳האָט אים געקעכלט אין פּאַלאַץ; אויך זײַנע בגדים זײַנען שוין געווען צעריסן און צעשליסן. ער אַליין איז געווען פֿאַרברודיקט און האָט שוין אַפֿילו נישט געקענט מער ריידן דעם ראַפֿינירטן לשון פֿון בית־המלכות.
נאָך לאַנגע און שווערע וואַנדער־יאָרן האָט דער בן־מלך ווי־ס׳איז דערקליבן זיך צוריק צו דער קרוינשטאָט און צום קיניגלעכן פּאַלאַץ, אָבער די אַלע אַרום דעם פּאַלאַץ האָבן אין דעם אָפּגעריסענעם און פֿאַרחושכטן וואַנדערער בשום אופֿן נישט געקאָנט דערקענען, אַז ער איז גאָר דער פּרינץ, וואָס איז מיט לאַנגע יאָרן צוריק אַוועק פֿון בית־המלכות. האָט ער נעבעך נישט געהאַט מיט וואָס זיי איבערצוצײַגן. אָבער ווען ס׳האָט זיך אים געמאַכט אַ מאָמענט און ער האָט דערזען זײַן טאַטן דעם מלך, האָט זיך פֿון זײַן האַרץ־טיפֿעניש אַרויסגעריסן אַ יאָמערלעך געשרײַ:
— טאַטע, טאַטע, ראַטעווע מיך!... אוי, טאַטע, ראַטעווע!!!
דער טאַטע האָט דערקענט דעם קול פֿון זײַן זון, און זײַן האַרצרײַסנדיקער געשריי האָט בײַם פֿאָטער צערירט די סאַמע טיפֿסטע נשמה־קעמערלעך; און ער האָט זיך, פֿאַרשטייט זיך, אַ לאָז געטאָן צום זון און אים אַרומגענומען און צוגענומען צו זיך.
אַזוי איז עס מיט די נשמות פֿון ייִדישן פֿאָלק. געווען זײַנען זיי פֿריִער אײַנגעגלידערט אין די העכסטע הימלדיקע הייכקייטן, אײַנגעטונקען אין דער גליקזעליקייט פֿון דער גרענעצלאָזער ג־טלעכער ליכט. זיי האָבן אָבער געמוזט פֿאַרלאָזן זייער "טאַטנס טיש", אַראָפּגענידערט פֿון אונטערן "כּיסא הכּבֿוד" אין אַ נידעריקער מאַטעריאַליסטישער גראָבער וועלט און זיך אָנגעטאָן אין אַ גשמיותדיקן קערפּער, וואָס ציט זיך צו אַלע תּאוות און זינדיקייטן — און די ג־טלעך־פּרינצלעכע נשמה איז אין זיי געשטרויכלט געוואָרן.
עס קומט אָבער דער טאָג פֿון ראָש־השנה, דער מאָמענט ווען די ייִדישע נשמה גיט זיך אַ טרייסל מיט אַ ציִעניש צום פֿאָטער אין הימל; זי וויל זיך אומקערן צו זײַן הייליקייט און ליכטיקייט — דעמאָלט שרײַט זי מיט אַ פּנימיותדיקן טיף־נשמהדיקן געשרײַ: "טאַטע, פֿאָטער אין הימל, ראַטעווע מיך! טאַטע, ראַטעווע!!!" און דאָס איז דער פּנימיותדיקער באַטײַט פֿון בלאָזן שופֿר — ס׳איז דאָס האַרציקסטע געשריי פֿון אַ ייִדישער נשמה.
אין תּורה החסידות ווערט אַרומגערעדט, אַז אין אָט דעם נשמה־געשריי איז דער עיקר נישט דער אינהאַלט פֿון געשריי, נאָר דאָס געשריי גופֿא, וואָס דערנעמט אַ סך מער ווי די באַגלייט־ווערטער. ווען אַ מענטש שרײַט, קומען צום אויסדרוק צוויי זאַכן: דאָס עצם געשריי, און דער תּוכן וואָס מען זוכט אַרויסצוברענגען דורכן געשריי. און אין אונדזער פֿאַל ווערט געזאָגט, אַז די הויפּטזאַך איז נישט דער אינהאַלט וואָס דער ייִד איז אויסן אויסצודריקן מיטן געשריי, נאָר דאָס עצם געשריי.
אין דעם אינהאַלט פֿונעם געשריי זײַנען פֿאַראַן אונטערשיידן צווישן איין ייִד און אַ צווייטן. יעדער איינער האָט זיך זײַנע אייגענע אַנדערשדיקע ווערטער, יעדער האָט זײַנע באַזונדערע כּוונות, אַנדערע געבעטן. ווען עס רעדט זיך אָבער וועגן דעם עצם געשריי — אין דעם זײַנען ייִדן גלײַך. יעדער ייִד שרײַט אַרויס זײַן באַגער און לעכץ צו ווערן נענטער צו דעם אויבערשטן; איינער שרײַט מיט אַ קול וואָס לאָזט זיך הערן אויסער אים, און אַ צווייטער שרײַט מיט אַן אינעווײַניקסטן קול, וואָס אַ צווייטער קען נישט הערן. אָבער אַלע שרײַען צו דעם אויבערשטן, און ער ב״ה נעמט אויף אַלע געשרייען.
דאָס נשמה־געשריי פֿון אַ ייִדן, וואָס ווערט אויסגעדריקט דורך תּקיעת שופֿר, גייט אויף זייער־זייער הויך און ווערט אָנגענומען בײַ השם יתברך. און ס׳איז דאָ אויף דעם אַ הלכהדיקער באַווײַז — די ברכה וואָס מיר זאָגן ראָש־השנה "שומע קול תּרועת עמו ישׂראל ברחמים" — ג־ט דערהערט מיט רחמים דעם קול־געשאַל פֿון זײַן פֿאָלק ישׂראל. די ראי׳ איז דערפֿון, וואָס מיר האָבן אַ הלכה־כּלל בײַ ברכות, אַז אַ ברכה מאַכט מען נאָר אויף אַ זאַך וואָס איז זיכער און פֿעסטגעשטעלט. אויב ס׳איז אָבער דאָ אַ ספֿק אין דער זאַך, אין איר אויסגעהאַלטנקייט — דעמאָלט מאַכט מען נישט קיין ברכה אויף דער זאַך. און ווי באַלד מיר מאַכן אַ ברכה, אַז דער אויבערשטער איז "שומע קול תּרועת עמו ישׂראל ברחמים" (אַז ער ב״ה הערט זיך צו צום ייִדישן שופֿר־קול), איז דאָך במילא אַ זיכערע זאַך, אַז די ייִדישע תּקיעות ווערן טאַקע אָנגענומען בײַ השם יתברך; ווי באַלד מיר מאַכן אַ ברכה דערויף קען עס דאָך נישט זײַן ספֿקדיק.
דער גרויסער צדיק און באַרימטער מליץ־יושר בײַ ייִדן, רבי לוי יצחק באַרדיטשעווער, האָט דערויף געגעבן אַ מערקווירדיקן משל: אַ קינד האָט שטאַרק געוואָלט באַקומען אַן עפּל פֿון זײַן טאַטן — און דער טאַטע האָט עס נישט געוואָלט אים געבן. איז דעם קלוגן קינד אײַנגעפֿאַלן אַזאַ המצאה: ער האָט געכאַפּט און געמאַכט אַ ברכה אויפֿן עפּל "בורא פּרי העץ" און דער פֿאָטער האָט אים געמוזט געבן דעם עפּל, כּדי צו פֿאַרהיטן פֿון אַ "ברכה לבֿטלה" (אַן אומזיסטע ברכה" — ווען מ׳מאַכט אַ ברכה אויף אַ פּרי און מ׳עסט זי נישט, באַגייט מען אַן עבֿירה). אַזוי איז עס אויך אין אונדזער פֿאַל: ווי באַלד ייִדן מאַכן אַ ברכה, אַז דער אויבערשטער הערט זיך צו צו די תּקיעות פֿון ייִדן, מוז כּבֿיכול דער אויבערשטער אַזוי טאָן, כּדי עס זאָל נישט זײַן קיין "ברכה לבֿטלה".
צען טעמים פֿון תּקיעת־שופֿר
— לויט רבינו סעדי׳ גאון —
תקיעת־שופֿר — בלאָזן שופֿר ראָש־השנה — איז אַ מצות־עשׂה אין דער תּורה, ווי אַלע מצוות פֿון דער תּורה, וואָס אַ ייִד דאַרף מקיים זײַן, אַפֿילו ווען ער פֿאַרשטייט נישט זייער טעם, נאָר בלויז דערפֿאַר וואָס דער אויבערשטער האָט אַזוי אָנגעזאָגט — אַזוי דאַרף מען אויך מקיים זײַן די מצוה פֿון תּקיעת־שופֿר. מען קען אָבער פֿאָרט געפֿינען פֿאַרשיידענע טעמים און רמזים, וועלכע קומען צום אויסדרוק אין געוויסע מצוות. בײַ דער מצוה פֿון תקיעת־שופֿר רעכנט אויס רבינו סעדי׳ גאון צען טעמים און ענינים, וועלכע זײַנען געבונדן מיט בלאָזן שופֿר; און עס איז גוט זיי צו געדענקען ווען מ׳הערט זיך צו ראָש־השנה צום "קול שופֿר".
א) אין טאָג פֿון ראָש־השנה האָט דער אויבערשטער באַשאַפֿן אדם הראשון, וואָס דערמיט איז פֿאַרפֿולקומט געוואָרן דער גאַנצער וועלט־באַשאַף; און דעמאָלט האָט דער ערשטער מענטש אָנערקענט דעם באַשעפֿער ווי דעם "מלך העולם" — דער קעניג פֿון דער וועלט. דער סדר איז, אַז ווען אַ מלך ווערט געקרוינט מיט דער מלכות־קרוין, בלאָזט מען מיט שופֿרות און טרומייטן, פּראָקלאַמירנדיק דערמיט דעם אָנהייב פֿון זײַן מלוכהשאַפֿט. אַזוי אַרום איז ראָש־השנה אויך דער טאָג אין וועלכן מיר נעמען אויף זיך די ג־טלעכע מלוכה (עול מלכות שמים) און מיר רופֿן אויס איבעראַנײַס, דורך תקיעת־שופֿר, אַז ער איז אונדזער מלך. אַזוי האָט אויך געזאָגט דוד המלך אין תּהלים (צח, ו): "בחצוצרות וקול שופֿר הריעי לפֿני המלך" — מיט טרומייטן און קול־שופֿר זאָלט איר שאַלן פֿאַרן מלך.
ב) ראָש־השנה איז דער ערשטער טאָג פֿון די "עשרת ימי תּשובֿה" — די צען תּשובֿה־טעג (פֿון ראָש־השנה ביז יום־כּיפּור); און דער שופֿר זאָגט אָן וועגן דעם אָנהייב פֿון די תּשובֿה־טעג, און דריקט אויס אַ וואָרענונג: דער וואָס וויל תּשובֿה טאָן — איז איצט די צײַט; און אויב ער טוט עס נישט, איז ער אַליין פֿאַראַנטוואָרטלעך. אַזוי טוען אויך די מלכים: איידער זיי גיבן אַרויס אַ דעקרעט לאָזן זיי אַרויס אַ וואָרענונג; און דער וואָס מאַכט זיך נישט וויסנדיק, איז דאָס זײַן אייגענע שולד.
ג) דער שופֿר דערמאָנט אונדז דאָס שטיין בײַם באַרג סיני, ווען דער אויבערשטער האָט אונדז געגעבן די תּורה — וואָס דעמאָלט האָט מען געהערט — ווי אין פּסוק שטייט (שמות יט, טז) — דעם "קול שופֿר חזק מאד", כּדי מיר זאָלן ווידער אַ מאָל נעמען אויף זיך דעם יאָך פֿון תּורה ומצוות, ווי אונדזערע אָבֿות האָבן עס אַמאָל געטאָן.
ד) תקיעת־שופֿר דערמאָנט אונדז די רייד פֿון אונדזערע נבֿיאים, וועלכע זײַנען געגליכן צום געשאַל פֿונעם שופֿר (יחזקאל לג, ד־ה).
ה) צו דערמאָנען אונדז דעם חורבן בית־המקדש, ווען ס׳האָט זיך געהערט דאָס שאַלן פֿון די שופֿרות פֿונעם שׂונא (ירמיהו ד, יט), כּדי דאָס זאָל בײַ אונדז אַרויסרופֿן די תּפֿילות און תחנונים צו דעם אויבערשטן, ער זאָל אונדז אויסלייזן און ווידער אויפֿבויען דעם בית־המקדש.
ו) דער שופֿר פֿון אַ באַראַן דערמאָנט אונדז די עקידה פֿון יצחק אָבֿינו אויפֿן מזבח (אויף וועלכן אַבֿרהם אָבֿינו האָט מקריבֿ געווען אַ באַראַן אַנשטאָט יצחקן), וואָס האָט זיך מוסר נפֿש געווען פֿאַר ג־ט. אַזוי דאַרפֿן מיר אויך שטענדיק זײַן גרייט זיך צו מוסר נפֿש זײַן אויף קידוש־השם, און דער אויבערשטער וועט אונדז דערמאָנען צום גוטן.
ז) דער פֿאָרכטיקער קול פֿונעם שופֿר פֿילט אָן אונדזערע הערצער מיט מורא און ציטער פֿאַר ג־ט, און דאָס האַרץ ווערט דערוועקט מיט אַ געפֿיל פֿון תּשובֿה. וואָרעם אַזוי איז די אייגנשאַפֿט פֿונעם שופֿר־געשאַל, אַרויסצורופֿן אַ ציטער בײַ די צוהערער, ווי עס שטייט אין פּסוק (עמוס ג, ו): "אם ותּקע שופֿר בעיר ועם לא יתּרדו?" — אויב עס שאַלט אַ שופֿר אין שטאָט, וועט דען דאָס פֿאָלק נישט אויפֿציטערן?
ח) צו דערמאָנען אונדז דעם שאַל פֿון דעם גרויסן יום־הדין וואָס וועט פֿאָרקומען אין דער צוקונפֿט — ווי עס שטייט אין פּסוק (צפֿני׳ א, יד, טז): "קרובֿ יום הגדול וגו׳ יום שופֿר ותּרועה" (דער גרויסער טאָג [פֿון דין], אַ טאָג פֿון שופֿר און תּרועה) — וואָס אויך דאָס דאַרף אונדז אויפֿציטערן און העלפֿן צו תּשובֿה־דערוועקונג.
ט) צו דערמאָנען אונדז דעם "קיבוץ־גלויות", דעם צוזאַמענקלײַב פֿון אַלע ייִדן אין גלות דורך משיח צדקנו, אַז מיר זאָלן דערויף תּפֿילה טאָן — און וועגן קיבוץ־גלויות זאָגט דער נבֿיא (ישעי׳ כז, יג): "והי׳ ביום ההוא יתּקע בשופֿר גדול ובאו האובֿדים בארץ אשור והנדחים בארץ מצרים וגו׳" — און ס׳וועט זײַן אין יענעם טאָג, ס׳וועט געשאַלט ווערן אינעם גרויסן שופֿר און ס׳וועלן קומען די פֿאַרלוירענע אין לאַנד אַשור און די פֿאַרשטויסענע אין לאַנד מצרים...
יוד) צו דערמאָנען אונדז וועגן תּחיית־המתים און צו שטאַרקן אונדזער גלויבן אין דעם, ווי ס׳שטייט אין פּסוק (ישעי׳ יח, ג): "כּל יושבֿי תּבֿל ושוכני ארץ, כנשׂא נס הרים תּראו וכתקוע שופֿר תּשמעו" — אַלע באַזעצער פֿון דער וועלט, אַלע אײַנוווינער פֿון דער ערד, וועלן זען דעם צײַכן, וואָס וועט זיך באַווײַזן אין די בערג, און ווען דער תּקיעת־שופֿר וועט שאַלן, וועלן זיי אים הערן.