 |
אָ, ערד, כ׳האָב קיין מאָל נישט געוווּסט, אַז כ׳בין בײַ דיר אַ פֿרעמדע,
געקומען בלויז צו גאַסט אויף פֿופֿצן, צוואַנציק דורות,
ווען כ׳בין געוואַקסן מיט דײַנע פֿרילינגען און זומערס,
מיט דײַן וואַלד, מיט דײַן תּבֿואה און אַלע דײַנע פּרות.
אָ ערד, אַז איך וועל מוזן גיין פֿון דיר אָן קלייד, אָן שיך, אָן דאַך,
דאַן וועלן זיך אַ הייב טאָן, וועלן מיטגיין אַלע מײַנע קבֿרים,
און דו וועסט מיט לעכער ליידיקע, ווי אויגן אויסגערונענע
שטאַרן צום הימל לויטערן און בלאָעם.
אָ, ערד, אַז איך וועל מוזן גיין פֿון דיר אין גלות,
וועט דורכלויפֿן אַ ריס דורך דײַן און מײַן אַיעדן גליד,
און ס׳וועלן בלוטיקן צו גלײַך, אָ ערד, מײַן הייס־געליבטע ערד
דו און איך און מײַן ליד.
און ווען זי איז געצוווּנגען צו פֿאַרלאָזן איר היים און דאָרף און בלײַבן נע־ונד, מיינט זי, אַז ס׳איז איר געווען באַשערט:
מן־הסתּם האָט עס געדאַרפֿט אַזוי זײַן,
אַז כ׳זאָל, אויפֿן לײַב, דאָס איין־איינציקע העמד,
אויף די פֿיס די לעצטע, צעריסענע שיך,
וואָגלען טויזנטער מײַלן איבער טרייסטלאָזער פֿרעמד.
עס זאָל מיט חשד מיר אויפֿנעמען אַיעדע שוועל און טיר,
און ס׳זאָל די היימלעכקייט פֿון שטוב, די וואַרעמקייט פֿון ווענט,
דאָס פֿײַער אונטער קיך נישט זײַן פֿאַר מיר געגרייט,
דער שמייכל פֿון אַ מאַמען נישט זײַן צו מיר געווענדט.
מן־הסתּם האָט עס געמוזט אַזוי זײַן,
אַז מיט פֿײַער זאָל גליִען הינטער מיר וועג און בריק,
און ס׳זאָל מיך פֿאַרוואַנדלען אין אַ זאַלציקן שטיין
יעדער בליק, וואָס שטרעבט אויף צוריק.
און ס׳זאָל ווערן צו שטויב און ס׳זאָל ווערן צו אַש
די אַרבעט, די מי פֿון אַלע מײַנע יאָרן,
און כ׳זאָל ווערן מיט יעדן ליד, ווי דו, מײַן גאָט,
מיט יעדן נײַעם פֿרילינג, נײַ־געבוירן.
רחל קאָרן איז געבוירן געוואָרן אין דאָרף פּאָדליסקי, גאַליציע, אין 1898. צו 13 יאָר איז זי געוואָרן אַ יתומה נאָכן פֿאָטער. זי האָט זיך געלערנט אין פֿאָלקשול פֿון דערבײַיִקן שטעטל מאַשטשיסק און פּריוואַט — פּוילישע לימודים. בעתן ערשטן וועלטקריג איז זי פֿאַרוואָגלט געוואָרן קיין ווין און אין 1918 איז זי צוריקגעקומען אין דאָרף. שפּעטער ביז 1939 האָט זי געלעבט אין פּשעמישל, גאַליציע. אין יוני 1941 איז זי אַנטלאָפֿן קיין סאָוועט־רוסלאַנד, האָט געלעבט אין קיִעוו, אופֿאַ, טאַשקענט און פֿערגאַנאַ.
וועגן די סאָוועטיש־ייִדישע פּאָעטן האָט זי געשריבן עטלעכע רירנדיקע לידער, צווישן זיי, דאָס ליד "פּרץ מאַרקיש".
וואָס פֿאַר אַ פֿויגל קען קומען דאָרט צו פֿליִען,
וווּ ס׳האָבן שווערע שטיוול, ווי אין אַ געוועט
פֿאַרטאָפּטשעט, אויסגעגלײַכט פֿריש אָנגעשיטע ערד
איבער דעם קוילן־צעלעכערטן גוף
פֿון ייִדישן פּאָעט?
די ערד, וואָס האָט געגרינט, געבליט און זיך גערײַפֿט
מיט גיל׳נער צײַטקייט אין פּרץ מאַרקישס שורות
איז נאַקעט איצט, פֿאַרדאַרט און בלויז וואָראָנעס קומען
קראַקענדיק אַהין אויף קבֿר־אָבֿות.
אַ שטאָלצער פּרינץ געבוירן אין שטעטעלע פּאָלאָנע,
אין אַ שטוב, וווּ ס׳האָט געווייעט מיט דחקות און מיט קעלט,
האָט ער פֿון דאָרט אַרויסגעפֿירט דאָס גאָלד פֿון זײַנע שורות
און צעזייט איבער פּליינען פֿון דער גאָרער וועלט...
נאָך דער מלחמה, אין 1946, איז זי געקומען קיין לאָדזש, דערנאָך קיין שטאָקהאָלם און אין 1948 האָט זי עמיגרירט קיין מאָנטרעאָל. זי איז געשטאָרבן אין 1982.
רחל קאָרן האָט באַשריבן אירע וואַנדערונגען, איר נע־ונד-לעבן. די היימלאָזיקייט איז אַ צענטראַלע טעמע אין אירע שריפֿטן, אויף וועלכער די געשטאַלט פֿון איר מוטער איז כּסדר מיט איר:
אויף מײַנע שיך פֿון באַשקיריען דאָס ליים,
פֿון קאַראַקום־מדבר דער גלי־הייסער זאַמד,
די בלאָטע פֿון רוסישע דערפֿער און שטעט
און דער העל־גראָער שטויב פֿון אוזבעקישן לאַנד.
דאָס פֿאַרטרוקנטע בלוט פֿון די פּוילישע וועגן,
דער שטויב און דאָס אַש פֿון פֿאַרברענטן געביין,
און ס׳פֿאַרשטעלט זיך זײַן פּנים דער מלאך, וואָס פֿירט
מיך פֿון גרענעץ צו גרענעץ צום ברעג פֿון געוויין.
און כ׳ווייס נאָך נישט אַלץ, וווּ כ׳וועל נעכטיקן הײַנט
און וווּ ס׳וועט זײַן מאָרגן מײַן היים,
וווּ וועל איך באַקלעפּן אויף ווײַטערן וואַנדער
מײַנע שיך מיט בלוט, מיט זאַמד און מיט ליים.
ס׳איז מער קיינער נישטאָ דאָס געלייט מיר צו געבן,
ס׳וועט קיינער נישט זאָגן: "מײַן קינד, קום אַרײַן",
כ׳בין דאָך פֿרעמד אומעטום און מײַן איינציקע היים
איז מײַן מאַמעס לעצטע געוויין.
איינס פֿון אירע שטאַרקע לידער איז געווידמעט די קעמפֿער פֿון וואַרשעווער געטאָ, וואָס זי האָט געשריבן צו דעם 5טן יאָרצײַט פֿון אויפֿשטאַנד:
די ביקס איז נישט געווען דער טרוים פֿון זייערע נעכט
און נישט פֿון זייערע טעג דער זיווג און באַשייד,
נאָר ס׳האָט דערהויבן זיי צו יענער גרויסער שעה
פֿון פֿאָלק, פֿון אייגענעם, די קדושה און דאָס לייד.
ס׳האָט זייער שריט באַגלייט אַ זקנס לעצטער בליק,
ס׳האָט זיי באַהיט, באַוואַכט אַ מוטערס לעצטע טרער,
און זייער האַנט געוואָרן איז געבענטשט מיט כּוח און האַפֿט
און ס׳איז אַ פֿלעשל נאַפֿט געווען דאָס גרויזאַמסטע געווער.
פֿון די ישיבֿות זענען זיי געקומען, פֿון "דרור", פֿון "החלוץ",
פֿון מעדעם־שולן, פֿון פֿאַבריקן און וואַרשטאַטן —
קינדער, וואָס האָבן נעכטן נאָך געשפּילט זיך אינעם זאַמד,
זקנים, וועלכע האָבן שוין געהאַט תּכריכים צוגעגרייט,
איצט האָבן זיך געלערנט וואַרפֿן ציגל און גראַנאַטן.
דער בראַנד פֿון געטאָ האָט פֿאַרזענגט די וויִעס פֿון דער זון,
זי זאָל די אויגן נישט פֿאַרדעקן, נאָר זען, אַלץ מוזן זען,
און מוזן עדות זאָגן יאָר נאָך יאָר, פֿון דור צו דור
— אין יענע טעג, אויף אָט דעם אָרט אַזוי איז עס געשען —
נישטאָ קיין וואָרט וואָס זאָל כאָטש אויף אַ רגע
זיי קענען אויפֿמאָנען צוריק פֿון יענער הויך,
פֿון דאָרט, וווּ זיי, די אײַנגעוויקלטע אין פֿלאַמען,
די אײַנגעוויקלטע אין פֿאָנען און אין רויך,
האָבן צום לעצטן מאָל געבענטשט די ערד מיט אָפֿנעם, זשעדנעם בליק,
און הימלען אויפֿגעפּראַלט, ווי מויערן צום גליק, —
נישטאָ קיין וואָרט, וואָס זאָל זיי אויפֿמאָנען צוריק,
נאָר דו, מײַן האַרץ, אויב קענסט, דו גיי זיי נאָך
און ווער פֿאַר זייער לעצטן טרוים דער המשך און די וויג.
ווען רחל קאָרן האָט באַזוכט ישׂראל, האָט זי זיך דערמאָנט אין איר פֿאָטער, וואָס איז געשטאָרבן אַזוי יונג, און זײַן אייביקער בענקשאַפֿט נאָך ישׂראל:
מײַן טאַטע
מײַן טאַטע האָט געפּרוּווט פֿאַר מיר דעם גלות אויסבאַהאַלטן
אונטער סעדער בליִענדיקע, לאָנקעס גרינע,
בעת עס האָט אין בלוט זײַנעם געוויינט
די בענקשאַפֿט צו דער טרויערנדיקער שכינה.
פֿון צווישן תּבֿואה־פֿעלדער און געדיכטע וועלדער,
אַרומגערינגלט מיט די שכנים־גויים,
האָט זײַן ציטערנדיקע שטימע דורכגעשניטן
זיך אַ וועג צו אור־חיים: "לשנה הבאה בירושלים".
אַ פֿרעמדע ערד פֿאַרדעקט האָט זײַנע יונגע ביינער,
ווער ווייסט, צי ס׳איז אַ זכר נאָך פֿאַרבליבן
פֿון קבֿר זײַנעם אויף מאָשציסקער בית־עלמין,
וווּ דער פֿאַרלענדער האָט געפֿלאַסטערט גאַסן מיט די מצבֿה־שטיינער.
נאָר מיר, דער איינציקער פֿון זײַנע קינדער דרײַ,
איז עס געווען באַשערט
דורך אַלע נע־ונדן זײַן בענקשאַפֿט צו דערטראָגן,
זי זאָל קענען אַ קוש טאָן די הייליקע ערד.
רחל קאָרן איז שטאַרק געלויבט געוואָרן פֿון די ליטעראַטור־קריטיקערס פֿאַר איר דינאַמישער פֿעסטקייט און זיכערקייט אין איר דיכטונג, פֿאַר דער דינקייט פֿון אירע בילדער. שלמה ביקל האָט געשריבן: "מיט אַ פֿאַרליבטקייט אין דער נאַטור זײַנען אַלע אירע זעונגען, אי פּשוט, אי ראַפֿינירט, אַז איר ווערט פֿאַרכאַפּט פֿון דער דינקייט אן אומגעוויינטלעכקייט פֿון אירע בילדער". זי האָט פֿאַרנומען אַ וויכטיקע פּאָזיציע אין דער ייִדישער פּאָעזיע און אַ היפּשע צאָל פֿון אירע לידער זײַנען געדרוקט אין ענגלישער איבערזעצונג.