די ציוניסטישע פֿרויען־אָרגאַניזאַציע אין אַמעריקע — "הדסה", וואָס איז געגרינדעט געוואָרן אין יאָר 1912 דורך הענריעטע סאָלד, איז די גרעסטע ייִדישע פֿרויען־אָרגאַניזאַציע אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. פֿרוי סאָלד איז דעמאָלט געווען זייער באַזאָרגט וועגן דעם, וואָס אין ירושלים האָבן געהערשט אָרעמקייט און קרענק. און דאַן האָט זי געגרינדעט אַ פֿרויען־אָרגאַניזאַציע, וואָס ס׳זאָל קריגן און ליפֿערן מעדיצינישע אויסשטאַטונג קיין ירושלים. אין יאָר 1913 זענען קיין ארץ־ישׂראל אָנגעקומען די צוויי ערשטע קראַנקן־שוועסטער און שפּעטער — אַ דאָקטוירים־מאַנשאַפֿט אין פֿולן באַשטאַנד.

דער "אָרט" האָט אָנגעהויבן זײַנע אַקטיוויטעטן אין אורוגווײַ אין חודש מײַ 1942 און דעם 11טן יולי 1943 איז געעפֿנט געוואָרן די טעכנישע שול "אָרט". בײַם אָנהייב האָט זי געשטיצט די סאָציאַלע אינטעגראַציע פֿון די ייִדישע אימיגראַנטן דורך אַן אומזיסטער אויסשולונג פֿון פּראָדוקטיווע פּראָפֿעסיעס און פֿאַכן. אין משך פֿון די 50ער און 60ער יאָרן פֿון פֿאָריקן יאָרהונדערט, האָט דער אורוגווײַער "אָרט" אויסגעשפּרייט זײַן דערציִונג־פּראָגראַם פֿאַר דער אַלגעמיינער געזעלשאַפֿט, און ס׳האָט זיך אָנגעהויבן אַ וווּקס, וואָס האָט זיך פֿאַרשנעלערט אין די 80ער יאָרן. דער "אָרט" האָט זיך פֿאַרוואַנדלט אין איינער פֿון די וויכטיקסטע בילדונג־אינסטיטוציעס, וואָס האָט צוגעגרייט טעכניקער אין עלעקטראָניקער, אַרבעטער פֿאַר טעלעקאָמוניקאַציע און קאָמפּיוטער־סיסטעמען. אין 1989 איז דער "אָרט" געווען די גרעסטע ניט־רעגירונג־אָרגאַניזאַציע (NGO) פֿון טעכנישער דערציִונג אין אורוגווײַ, און אין די 90ער יאָרן, באַקומענדיק די אָנערקענונג פֿון קולטור־מיניסטעריום און פֿון דער רעגירונג, האָט דער "אָרט" אָנגעהויבן פֿונקציאָנירן ווי דער "אָרט"־אוניווערסיטעט אין אורוגווײַ.

דעם 30סטן דעצעמבער 2006 איז אַוועק אין דער אייביקייט דער באַקאַנטער ייִדישער אַקטיאָר קאַראָל מאַרקאָוויטש.

קאַראָל מאַרקאָוויטש ז״ל איז געבוירן געוואָרן אין דער שטאָט פּיאַטראַ ניאַנץ אין דער באַרגיקער געגנט פֿון מאָלדאָווע אין רומעניע אין חודש מײַ 1938. זײַנע עלטערן, סײַ דער טאַטע, סײַ די מאַמע זענען געווען אַרבעטסמענטשן, מיטגלידער פֿון דער אומלעגאַלער קאָמוניסטישער באַוועגונג, וואָס איז גערודפֿט געוואָרן דורך דער ראָיאַליסטישער, האַלב־פֿאַשיסטישער מאַכט אין רומעניע.

אַ קאָמעדיע וועגן היטלערן איז ניט קיין חידוש. וועלט־באַרימט זײַנען טשאַרלי טשאַפּלינס "דער גרויסער דיקטאַטאָר" (1940) און ערנסט לוביטשעס "זײַן, אָדער ניט־זײַן" (1942), וועלכע זײַנען אַרויס, ווען דער נאַצי־רעזשים איז נאָך געווען אין סאַמע ברען. די נאַציסטישע פּראָפּאַגאַנדע האָט אַפֿילו דערקלערט טשאַפּלינען פֿאַר אַ ייִדן, און ער האָט ניט געהאַלטן פֿאַר פּאַסיק דאָס אָפּצולייקענען. פֿון דעם איז אַרויס די גאַנץ פֿאַרשפּרייטע לעגענדע פֿון טשאַפּלינס ייִדישן אָפּשטאַם. דער נײַער אַמעריקאַנער פֿילם "פּראָדוסערס" פֿון מעל ברוקס איז אויך געווען אַ דערפֿאָלג. אָבער דאָס מאָל גייט די רייד וועגן אַ נײַער היטלער־קאָמעדיע, וואָס אַ ייִדישער רעזשיסאָר האָט געמאַכט אין דײַטשלאַנד, און דאָס איז גאָר אַן אַנדערע מעשׂה.

אין אונדזער פּרשה ווערט דערציילט, אַז ווען משה רבנו און אַהרן הכּהן האָבן געדאַרפֿט גיין צו פּרעה מלך מצרים און בײַ אים מאָנען ער זאָל אַרויסלאָזן די ייִדן פֿון מצרים, האָט דער אויבערשטער געזאָגט צו משהן: אויב פּרעה וועט פֿון זיי בעטן אַ מופֿת, אַן איבערנאַטירלעכן אַקט ווי אַ באַווײַז, אַז דער אויבערשטער האָט זיי טאַקע געשיקט — זאָל דעמאָלט אַהרן וואַרפֿן פֿאַר פּרעהן דעם שטעקן און ער וועט פֿאַרוואַנדלט ווערן אין אַ שלאַנג. אַזוי האָט טאַקע אַהרן געטאָן — ער האָט געוואָרפֿן דעם שטעקן און ער איז געוואָרן אַ שלאַנג. אָבער פּרעה האָט דאַן גערופֿן זײַנע "חכמים" און די כּישוף־מאַכער, וועלכע האָבן אויך געוואָרפֿן זייערע שטעקנס און זיי זײַנען געוואָרן שלענג. דער סוף איז אָבער געווען, אַז ווען די שלאַנגען זײַנען צוריק געוואָרן שטעקנס, האָט אַהרנס שטעקן אײַנגעשלונגען די שטעקנס פֿון די כּישוף־מאַכער.

יוסף קערלער (1918—2000)

יוסף קערלער האָט עולה געווען אין יאָר 1971. צו יענער צײַט האָט ער שוין דערגרייכט זײַן באַזונדער אָרט אין דער ייִדישער סאָוועטישער דיכטונג. דורך זײַן אייגענעם פּײַנלעכן גורל און נאַציאָנאַלן חשבון־הנפֿש איז שוין פֿון לאַנג צו אים געקומען דער ניכטערער באַנעם פֿון אַלץ, וואָס ס׳קומט פֿאָר אין לאַנד "וואָס איז מיר נעענטער אַ מאָל געווען פֿון מײַן געזאַלצן העמד". מיט וואָרט און בילד, מיט נײַ אויפֿגעקומענע טענער און פֿאַרבן, דריקט ער אויס דעם וויי, וואָס ברענט אין זײַן נשמה. אין איינעם פֿון זײַנע לידער, געשריבן אין מאָסקווע, ערבֿ דער עליה, קלינגען אַזעלכע ווערטער:

די מיטאַרבעטאָרין פֿונעם ישׂראל־"דזשוינט", וועראַ קריזשאַק, איז געשטאַנען בראָש דער פֿאָרשטייערשאַפֿט אין מאָלדאָווע פֿינף יאָר. סוף 2006 האָט זיך איר שליחות פֿאַרענדיקט און פֿאַרן אַוועקפֿאָרן אַהיים, קיין ישׂראל, האָט זי געהאַט אַ קורצן שמועס מיט אונדזער קאָרעספּאָנדענט אין מאָלדאָווע סערגאָ בענגעלסדאָרף.

רחל קאָרן האָט אויפֿגעזונגען אירע ערשטע לידער, אין די 20ער יאָרן, וועגן דאָרף און ערד, וועגן רויטן מאָן און שניט — אַזוי האָבן געהייסן אירע ערשטע פֿיר ביכער. זי איז געווען אײַנגעוואָרצלט אין דער ערד און דאָרף פֿון דער ייִדישער גאַליציע און אירע לידער האָבן געשפּרודלט מיט פֿעסטקייט און צוטרוי צו איר היים און צו דער ערד. און ווען זי האָט געדאַרפֿט זיך געזעגענען צוליב דער מלחמה, האָט זי געווייטיקט אין ליד:

"וואָס זוכסטו דאָ, מיידל? וואָס האָסטו פֿאַרלוירן,
וואָס ווילסטו געפֿינען אין גראָז?"
"איך זוך מאַרגאַריטקעס", — פֿאַררויטלט זיך חוה,
פֿאַררויטלט זיך טראַ-לאַ-לאַ-לאַ.

אַלע געדענקען, אַ פּנים, דאָס דאָזיקע ליד פֿון זלמן שניאור (1886 אָדער 1887—1959), וואָס מע זינגט גאַנץ אָפֿט אין ייִדישע קאָנצערט-פּראָגראַמען. אין תּוך אַרײַן, איז עס איצט, צום באַדויערן, דאָס פּאָפּולערסטע ווערק פֿון דער ריזיקער ליטעראַרישער ירושה, איבערגעלאָזט פֿון דעם ייִדישן און העברעיִשן שרײַבער. ס’איז ניט אויסגעשלאָסן, אַז עמעצער נעמט טאַקע אויף שניאורן ווי אַ שלאַגער-שרײַבער.

באר־שבֿע, באַקאַנט אויך ווי די "הויפּטשטאָט פֿון נגבֿ", פֿאַרמאָגט זיך איר אייגענעם טעאַטער. אַ הונדערט קילאָמעטער טיילן אָפּ באר־שבֿע פֿון תּל־אָבֿיבֿ, ס׳לייגט זיך אָבער נישט אויפֿן זינען אַז אַ תּל־אָבֿיבֿער אײַנוווינער זאָל פֿאָרן קיין באר־שבֿע צו זען אַ טעאַטער־פֿאָרשטעלונג. ווען ס’וואָלט זיך געהאַנדלט וועגן אַ פֿוטבאָל־פֿאַרמעסט, קאָן מען נאָך פֿאַרשטיין, אָבער טעאַטער?

אויב איר זוכט נײַע אופֿנים ווי צוצוגרייטן גרינסן, מעגט איר זיך אויסלערנען אינדיש קעכערײַ. די בשׂמים גיבן צו אַזוי פֿיל טעם, אַז מע דאַרף נישט צו פֿיל באַזאַלצן, און מע קען עס צוגרייטן זייער גיך. דער טעם פֿונעם רעצעפּט אונטן איז אָבער אַ סך מילדער, ווי די געוויינטלעכע אינדישע מאכלים, ווײַל די אינדיער האָבן ליב אַ שאַרפֿן טעם, און איך — נישט.

דאָס איז, אַגבֿ, אַ רעצעפּט וואָס מע קען גרינג צופּאַסן צו אַנדערע גרינסן. דעם קאַליפֿיאָר, למשל, קענט איר אויסבײַטן אויף צעשניטענע סטרוטשקעס (green beans) אָדער מערלעך. און נאָך איין זאַך: געוויינטלעך, בײַם אָפּפּרעגלען די קערעלעך אינעם הייסן בוימל, ווערט אַ רויך אין קיך. האָב איך דערפֿאַר אַן עצה: עפֿנט די פֿענצטער אָדער שטעלט אָן אַ ווענטילאַטאָר איידער איר הייבט אָן קאָכן...