 |
| סצענע פֿונעם פֿילם "מײַן פֿירער" |
| Getty Images |
דער פֿילם פֿון דעם רעזשיסאָר דני לוי "מײַן פֿירער" איז נאָך נישט אַרויס אויף די עקראַנען פֿון די דײַטשישע קינאָ־טעאַטערס, אָבער ער האָט שוין באַקומען אַ שלל אָפּרופֿן. אייניקע קריטיקער לויבן דעם פֿילם, די אַנדערע דריקן אויס זייערע ספֿיקות. נאַטירלעך, שפּילט די עסטעטישע אָפּשאַצונג ניט די עיקרדיקע ראָלע אין אָט די וויכּוחים. מער וויכטיק איז אַן אַנדערע פֿראַגע: צי מעג מען בכלל מאַכן חוזק פֿון היטלערן, ווײַל אין דעם שטייט די סכּנה פֿון "טריוויאַליזירן דאָס בייזע". אין דער דיסקוסיע אַרום דעם פֿילם באַטייליקן זיך ניט בלויז זשורנאַליסטן און קונסט־מומחים, נאָר אויך רבנים. דער בערלינער רבֿ וואַלטער ראָטשילד האַלט, אַז דער פֿילם איז אַ געלונגענער. ער דעפֿינירט זײַן זשאַנער ווי "טראַגי־קאָמעדיע": מיר ווייסן, אַז אַלע פּערסאָנאַזשן וועלן זײַן טויט אין זעקס חדשים אַרום. לויט ראָטשילדס מיינונג, אַנטפּלעקט דער פֿילם די אַבסורדישע נאַטור פֿונעם רעזשים, וואָס שטייט אויף דער שוועל פֿון גיהנום, אָבער מאַכט אַן אָנשטעל, אַז אַלץ גייט כּשורה. הרבֿ ראָטשילד איז אויפֿגעוואַקסן אין ענגלאַנד — און דער נײַער פֿילם שטימט מיט זײַן ענגליש־ייִדישן הומאָר־געפֿיל.
די עכט־דײַטשישע קריטיקער זײַנען ניט אַזוי קאַטעגאָריש פּאָזיטיוו. זיי שטעלן אין ספֿק די עצם אידעע פֿון מאַכן אַ קאַריקאַטור פֿון היטלערן, בפֿרט אין די אויגן פֿונעם דײַטשישן עולם. היטלער ווערט פֿאָרגעשטעלט ווי אַ שלימזל און אימפּאָטענט, אַ קרבן פֿון דעם בייזן טאַטן, וועלכער פֿאַרשטייט, וואָס עס קומט פֿאָר אַרום אים. דער אמתדיקער דרייער איז געבעלס, וועלכער נייטיקט זיך אין דער פֿיגור פֿונעם "פֿירער", ווי אַ סימבאָל פֿאַרן המון. אפֿשר דאַרף מען ווײַזן היטלערן גאָר אַנדערש, ווי מען האָט עס געמאַכט, למשל, אינעם פֿילם "דער אונטערגאַנג", וועלכער שילדערט דעם סוף פֿון דער נאַצי־אימפּעריע ערנסט און וואָגיק? אָבער דעמאָלט פֿאַלט מען אַרײַן אין אַן אַנדער עקסטרעמקייט, פֿון אָפּגעבן היטלערן צו פֿיל כּבֿוד...
די וויכּוחים אַרום דעם פֿילם "מײַן פֿירער" אַנטפּלעקן, ווי טיף עס ליגט אין דעם דײַטשישן קאָלעקטיוון זכּרון די פּראָבלעם פֿון היטלער. מען ווייסט ניט, צי מען טאָר וועגן אים בכלל רעדן, און אויב יאָ — איז ווי אַזוי? צי דאַרף מען אים נעמען ערנסט, אָדער אַפֿילו פּרוּוון אים צו פֿאַרשטיין ווי אַ מענטש, אָדער פֿאַרקערט, מען דאַרף באַטאָנען זײַן ווילדקייט און אַבסורדישקייט? די קריטיקערין קריסטינאַ נאָרד פֿון דער לינק־ליבעראַלער "טאַגעסצײַטונג" דערמאָנט, אַז בעת דער נאַצי־שליטה פֿלעגט מען פֿאַר אַ וויץ וועגן היטלערן אַרײַנזעצן אין אַ קאָנצענטראַציע־לאַגער. און זי שטעלט אַ רעטאָרישע פֿראַגע׃ צי דאַרף מען נאָך הײַנט מורא האָבן פֿאַר אַזאַ מין וויצן?
ווײַזט אויס, אַז צו געפֿינען אַן ענטפֿער אויף דער דאָזיקער פֿראַגע איז ניט אַזוי פּשוט. מען דערמאָנט זיך אין טשאַרלי טשאַפּלינס דערקלערונג אין זײַן אויטאָביאָגראַפֿיע, אַז ער וואָלט ניט געמאַכט זײַן סאַטירישן פֿילם "דער גרויסער דיקטאַטאָר", ווען ער וואָלט דעמאָלט געוווּסט וועגן די קאָנצענטראַציע־לאַגערן. עס גייט דערבײַ ניט בלויז אין דעם כּלל־פּרינציפּ, צי מען מעג בכלל לאַכן פֿון היטלערן, — נאָר אין דעם ענין, צי איז "מײַן פֿירער" אַ פּאַסיקער אופֿן ווי אַזוי אָפּצולאַכן פֿון היטלערן? ניט געקוקט אויף דעם איראָנישן אונטערקעפּל, "די ממש סאַמע אמתדיקע וואָרהייט וועגן אַדאָלף היטלערן", האָט דער סיפּור־המעשׂה פֿונעם פֿילם ווייניק צו טאָן מיט דער ווירקלעכקייט. די האַנדלונג קומט פֿאָר סוף 1944, ווען דײַטשלאַנד ליגט שוין טיף אין דער ערד, און היטלער ווערט אַנטוישט און דענערווירט. כּדי אים צו דערמוטיקן און צו ווײַזן דעם דײַטשישן פֿאָלק דעם שטאַרקן פֿירער, באַשליסט געבעלס צו ברענגען אַ ייִדישן אַקטיאָר פֿון אַ קאָנצענטראַציע־לאַגער, ער זאָל אויסלערנען היטלערן, ווי אַזוי צו רעדן פֿלאַמיק פֿאַר די מאַסן. אין דער אמתן, האָט היטלער יאָ גענומען לעקציעס פֿון אַקטיאָרישער קונסט בײַ איינעם אַן אָפּערע־זינגער (ניט קיין ייִדישן), אָבער דאָס איז געווען אין 1932, ניט אין 1944. אין דעם פֿילם נוצט דער ייִד אויס זײַן מזל, כּדי צו ראַטעווען אַזוי פֿיל מענטשן וויפֿל עס איז מעגלעך. צום סוף, האַלט ער אַפֿילו אַן אַנטי־נאַצישע רעדע אין היטלערס נאָמען. אַזאַ מין מאָטיוו איז ניט קיין נײַער, און דני לוי מאַכט עס קלאָר, אַז ער האָט עס "גענאַשט" פֿון די ווערק פֿון זײַנע פֿאָרגייער.
אין זײַנע אינטערוויוען דערקלערט דני לוי, אַז זײַן כּוונה איז געווען צו מאַכן אַ פֿילם, וואָס זאָל זײַן אַ קעגנזאַץ צו דעם פֿילם "דער אונטערגאַנג", וואָס ער האַלט פֿאַר אַ דײַטשישן מאָנומענט פֿאַר דער נאַצי־תּקופֿה. "איך פֿיל זיך באַליידיקט ווי אַ ייִדישער קינסטלער אין דײַטשלאַנד", דערקלערט ער אין אַן אינטערוויו. אייגנטלעך, קומט לוי פֿון באַזעל, שווייץ, כאָטש זײַן מוטער איז אַנטלאָפֿן פֿון דײַטשלאַנד בעת דער נאַצי־תּקופֿה. האָט ער באַשלאָסן צו שאַפֿן אַ "ניט פּאָליטיש־קאָרעקט" קונסטווערק, אַן אַנטי־אויטאָריטאַרישן וויץ קעגן די "ערנסטע" און "טיפֿע" היסטאָרישע פּאָרטרעטן פֿון היטלערן. לוי האַלט, אַז ער איז ממשיך די קריטישע און סאַטירישע טראַדיציע פֿון דײַטשיש־ייִדישער קולטור. ניט אַלע קריטיקער זײַנען מסכּים מיט אים. די סקעפּטיקער זאָגן, אַז די אַלטע מײַסטערווערק פֿון טשאַפּלין און לוביטש בלײַבן, פֿונדעסטוועגן, נאָך אַלץ דאָס בעסטע פֿון די אַנטי־היטלערישע סאַטירעס; אָבער דאָס איז בלויז דער אָנהייב פֿון דער עפֿנטלעכער דיסקוסיע, וועלכע וועט זיך ערשט צעפֿלאַקערן, ווען דער פֿילם וועט אַרויסגיין אויף די עקראַנען.