וואָס מיינט "ספּאָנטאַנקייט"?
אין גאָר א פֿריִער סטאַדיע פון די אַלע סאָציאַלע וויסנשאַפֿטן איז "ספּאָנטאַנקייט" געווען אַן אָפֿטער און אַן אָנגענומענער באַגריף. מיינען האָט עס געמיינט: אַ פּועל־יוצא וואָס קומט פֿאָר "פֿון זיך אַליין", אָן אַ גורם. דער בײַטעם דערבײַ איז געווען, אַז די וויסנשאַפֿטלעכע וועלט איז נאָך ווײַט ניט פֿעיִק צו פֿאַרשטיין דעם מענטשנס יחידיש לעבן און וועגן דעם בציבורדיקן לעבן, וואָס איז אַזוי פֿיל קאָמפּליצירטער ווי דאָס יחידישע, איז קלאָר אַז דאָרטן האַלט מען נאָך בײַ די סאַמע אָנהייבן און מען וועט אפֿשר נאָך מוזן לאַנג, לאַנג אָפּוואַרטן ביז מען וועט זײַן בכּוח צו געבן "סיבותדיקע" אָדער "גורמדיקע" ענטפֿערס אויף עלעמענטאַרע קשיות. אַפֿילו בײַ די נאַטור־וויסנשאַפֿטן, וואָס זײַנען אָפֿט כּפֿל־כּפֿלים פּרעציזער ווי די סאָציאַלע וויסנשאַפֿטן, איז מען נאָך ניט אין גאַנצן בײַגעקומען די אַלטע טבֿע פֿון פֿֿאַרענטפֿערן האַרבע קשיות מיטן "ענטפֿער" (אָדער מיטן "קלאָץ־ענטפֿער"): דאָס איז אַ "ספּאָנטאַנע דערשײַנונג".
אין וויליעם מעקדוגאַלס אַלט און באַוווּסט טעקסטבוך "אַרײַנפיר אין דער סאָציאַל-פסיכאָלאָגיע" (1912), גיט דער מחבר זיך קודם־כּל אָפּ מיט דער סטאַבילקייט פֿון רעליגיעז־דאָמינירטע קולטור־ווערטן און צילן. אין דער סאַמע ערשטער שורה ברענגט ער די השרה "(אַז) די אור־אַלטע געזעלשאַפֿט גופֿא רופֿט אַרויס און שטיצט זיך ספּאָנטאַן אויף רעליגיעזע ווערטן, נאָרמעס און פּרעפֿערענצן, ווײַל צווישן די עלעמענטאַרסטע שטריכן פֿון עפֿנטלעכן צוזאַמענלעבן איז זײַן סטאַבילקייט. עס קומען אויף ווייניק טעכנישע און עקאָנאָמישע ענדערונגען און דאָס אַליין סטאַביליזירט שוין דאָס לעבן און גיט דערצו צו אַ רעליגיעזן אָפּגלאַנץ." אַזאַ איבערצײַגונג קען אונדז הײַנט איבערראַשן, מחמת די גאַנצע וועלט מאַכט איצט דורך מוראדיקע מאַכמעדאַנישע אַגרעסיעס, וואָס מאַכמעדאַנער אַליין זענען פֿון זיי די הויפּט־קרבנות, די צום מערסטן געטראָפענע פון זייער אייגענעם גרויל. נישט פאַראַן אויף דער וועלט קיין רשע וואָס זוכט ניט דעם שלום, כאָטשבע ער לייגט עס אָפֿט אָפּ ביזן אַחרית־הימים. אין תּוך זענען די ייִדישע, קריסטלעכע און מאַכמעדאַנישע געזעלשאַפֿטן פּונקט אַזוי אַנדערש איינע פֿון דער אַנדערער הײַנט צו טאָג ווי מיט אַ סך הונדערטער יאָרן צוריק. די מאַסן־דערציִונג און די מאַסן־באַוועגונגען פֿון די סאַמע לעצטע יאָרהונדערטער האָבן, אין תּוך, אויף זיי זייער ווייניק משפּיע געווען, וואָס שייך זייערע פֿונדעמענטאַלסטע שטריכן. אָט די שטריכן זענען ממשיך און שפּיגלען אָפּ טיף־רעליגיעזע צוגאַנגען צום לעבן, צו געזונט און צו דער וועלט בכלל. יעדע רעליגיעזע סיסטעם בויט אויף איר אָנגעמאָסטענע געזעלשאַפֿט און יעדע געזעלשאַפֿט בויט תּיכּף אויף אייגענע אייביקע, ניט־אָפּפֿרעגלעכע און ניט דווקא וויסיקע פּרינציפּן און געזעצן.
דער נײַער רעליגיעזער אויפֿברויז
נאָך דורות פֿון זייער פּאַמעלעכע און קלענערע ענדערונגען, וואָס אַפֿילו דער געניטסטער אָבסערוואַטער קען שווערן, אַז "ס'איז דאָ גאָרניט ניט געשען", ברעכן זיך ראַפּטום אָפּ גאַנצע שטיקער פֿונעם אַלטן געבוי, אַזוי ווי אײַזבערג בײַם צפֿון־פּאָלוס ברעקלען זיך ווען די גאַנצע וועלט האַלט אין ווערן וואַרעמער. רעליגיע איז אי אַ געזעלשאַפֿטלעכער פֿאַקט וואָס קיינער קען ניט לייקענען, און אי אַ געזעלשאַפֿטלעכע איבערלעבונג וואָס פֿאַרשיידענע קרײַזן לעבן איבער באַזונדער און פֿאַדשיידן. מיט וועלכער פֿון אָט די ביידע זײַטן פֿון דער מטבע דאַרפֿן די סאָציאַלע וויסנשאַפֿטן זיך אָפּגעבן? לפֿי־דעתּי מיט ביידע, ווײַל ביידע זענען מסוגל אַנדערש צו באַווירקן, אַפֿילו גלײַכצײַטיק, דעם אויפֿפֿיר פֿון באַשטימטע גרופּירונגען. איין צד האַלט, אַז דער עול־המיצוות איז אַן אייביקער און איז חל אויף אַלע ייִדן פֿון הר־סיני עד היום הזה. אַן אַנדער צד איז שטאַרק באַאײַנדרוקט פֿון דעם חילוק צווישן חרדים, מסורתיים ("קאָנסערוואַטיווע" ייִדן) און רעקאָנסטרוקציאָניסטן, פּונקט אינעם שטח פֿון מיצוות־מעשׂיות. דאָ איז ניט שייך ווער פֿון די צוויי איז גערעכט (און קיינער וועט ניט איבערצײַגן דעם אַנדערן), ווײַל יעדער צד הייבט אָן פֿון אַן אַנדער פֿונדאַמענטאַלן קוקווינקל, פֿון "אין מוקדם ואין מוחר" בײַ איין צד, און פֿון דער געשיכטלעכער באַדינגטקייט פֿון ייִדישקייט, ווי פֿון אַלץ וואָס פֿאַלט אַרײַן אין מענטשלעכע הענט, אַלץ איינס ווי "איבערנאַטירלעך" עס האָט, לכתּחילה, אויסגעזען בײַם צווייטן צד.
אָט די צוויי צדדים (אָדער שטאַרק ענלעכע צו זיי) וועלן מיר אָפֿט געפֿינען בײַ אַנדערע טעמעס אין דער סאָציאָלאָגיע פֿון רעליגיע און אין אַלע פֿאַלן דאַרפֿן מיר קאָנסטאַטירן בלויז דעם קוקווינקל פֿון יעדן צד, ווי אויך ווי אַזוי מיינונגען פֿון איין מין קייטלען זיך מיט אַנדערע מיינונגען, ווײַל אונדזער ציל איז ניט צו "דערגיין דעם אמת פֿון אַלע אמתן", נאָר אַ סך אַ מער באַשיידענער, אַ מער "מענטשלעכער" ציל, דהײַנה: צו פֿאַרשטיין דעם מענטשלעכן און דעם געזעלשאַפֿטלעכן שׂכל בנוגע עניני־דאַמונה. און טאַקע דערפֿאַר פּאַסט זיך אַהער צו באַטראַכטן די שאַלה "פֿאַר וואָס איז די ייִדישע יוגנט איצט אַ סך אָפֿטער צוגעצויגן צו אַ רעליגיעזער ייִדישער אידענטיפֿיקאַציע ווי ס'זענען געווען זייערס גלײַכן מיט קנאַפּע הונדערט יאָר צוריק?" מיט הונדערט יאָר צוריק האָבן מערסטע ייִדישע יונגע־לײַט נאָך געלעבט אין דער "אַלטער היים", וווּ יעדער האָט זיי געקענט און וווּהין די מערבֿ־אייראָפּעיִשע מאָדערניזאַציע איז נאָך ניט געווען קיין סך דערגאַנגען. לאָמיר אָנהייבן דעם מאָדערניזיר־פּראָצעס מיט אַן אַלגעמיינער אייראָפּעיִשער דערשײַנונג: אורבאַניזאַציע און אינדוסטריאַליזאַציע, וואָס האָבן נאָך זינט דעם 17טן יאָרהונדערט זיך געהאַלטן אין איין פֿאַרשפּרייטן פֿון מערבֿ אויף מיזרח. די גרויסשטאָט און אירע פֿאַבריקן האָבן פֿונדאַמענטאַל געביטן און, אין תּוך, אָפּגעווישט און געחתמעט דעם סוף פֿונעם קלאַסישן קליין־שטעטלדיקן לעבן, וואָס האָט געהאַט אָנגעהאַלטן יאָרהונדערטער (און אפֿשר אַפֿילו יאָרטויזנטער, אויב מען נעמט אין באַטראַכט זײַנע מיטל־מיזרחדיקע, און אַפֿילו אַנדערע, געאָגראַפֿיש־פֿאַרשפּרייטע וואָרצלען און נוסחאָות). די ייִדישע געזעגענונג מיטן שטעטל (און די פֿאַרשיידענע פּרוּוון אָפּצוראַטעווען און ממשיך צו זײַן עקלעקטיש אָפּגעקליבענע אַספּעקטן פֿון יענער סבֿיבֿה) איז געקומען גלײַכצײַטיק מיט אַ וואַקסנדיקער פֿאַרוועלטלעכונג און פּאָליטיזאַציע פֿון דער ייִדישער יוגנט. פּונקט ווי די "יונגע טערקן", די "יונגע רומענער", די "יונגע פֿינער" און אַלע אַנדערע "שפּעט־מאָדערניזירנדיקע" יוגנט־סבֿיבֿות, האָט די נײַ מאָדערניזירנדיקע ייִדישע יוגנט, געוואָלט זײַן "אייראָפּעער": אין וויסן, אין אָנטאָן, אין פֿאַרווײַלונג, און אין אויפֿפֿיר איינער מיטן אַנדערן. דאָס מיינט ניט, אַז זיי האָבן מער ניט געוואָלט זײַן ייִדן, נאָר אַז מיט ייִדישקייט איז מען "שוין געווען פֿאַרזיכערט" און אייראָפּעיִשקייט האָט דעמאָלט אויסגעפֿעלט און איז געוואָרן (און געבליבן אויף דורות) די סאַמע העכסטע פּריאָריטעט בײַ גאָר אַ סך ייִדן.
און אין אַמעריקע (און אין דער מערבֿ־וועלט בכלל) במשך די 1960ער יאָרן? פֿאַר וואָס איז דעמאָלט פֿאָרגעקומען אַזאַ דערשטוינענדיקער וווּקס אין פֿרומער אידענטיפֿיקאַציע בײַ דער ייִדישער יוגנט? דער אומיושר פֿון דער מלחמה אין וויעטנאַם האָט אַרויסגערופֿן אַנטי־תּקיפֿשאַפֿט פּראָטעסטן בײַ יונגע מענטשן אומעטום: אַלטנײַע האָרסטילן, אומפֿאָרמעלערע קליידונג, אַ גרויסער בײַט אינעם סעקסועלן אויפֿפֿיר, אַ פֿאַרשאַרפֿטער דורות־ריס, באַהאַלטענע און אָפֿענע סאַבאָטאַזש־אַקטן קעגן דער רעגירונג און קעגן אַנדערע אויטאָריטעטן, געשלעגן מיט דער פּאָליציי, סטודענטן־שטרײַקן אויף די קאַמפּוסן און צעשטערונג פֿון אוניווערסיטעטישן האָב־און־גוטס, אָפּאָזיציע צו דער מלחמה און קעגנערשאַפֿט צו אַמעריקאַנער קאַפּיטאַליסטישע אינטערעסן איבער דער וועלט, פּאָליטיזירונג פֿון דער יוגנט־באַוועגונג, שטערונגען בײַ דער דעמאָקראַטישער פּאַרטיי־קאָנפֿערענץ און פּרעזידענט לינדאָן דזשאַנסאָנס באַשלוס ניט צו קאַנדידירן נאָך אַ מאָל בעת די וואַלן אין 1968 אין אָט דער תּקופֿה האָבן זיך זייער צעוואַקסן די מער קאָנסערוואַטיווע פּראָטעסטאַנטישע קלויסטערס איבער אַמעריקע פֿונעם "נידעריקן קלויסטער", "ווידערגעבורט" און "אות־באותיקן טײַטש" נוסח. אָט די מינים קלויסטערס זענען דערווײַל געוואָרן אַ ריזיקער פּאָליטישער כּוח איבערן גאַנצן לאַנד און האָבן זייער באַווירקט די אַמעריקאַנער פּאָליטיק און, אין אַ גרויסער מאָס, בײַגעקומען דעם דורות-ריס וואָס האָט זיך פֿריִער געהאַט אײַנגעשטעלט, און "ווי ס'קריסטלט זיך, אַזוי ייִדלט זיך אויך" אין אַ גרויסער מאָס.
ווי אַנדערע מינאָריטעטן האָבן רעאַגירט אויף די אַלע איבערקערענישן בײַ אַ סך עטנישע מינאָריטעטן אין אייראָפּע האָט זיך פֿאַרשטאַרקט זייער ווידערשטאַנד קעגן דעם הויפּטשטראָם. זייערע פּראָטעסטן האָבן אָנגענומען פֿאַרשיידענע פֿאָרמען (פֿון גאָר מילד ביז גאָר שטאַרק) און בלויז פֿון די מער דעמאָקראַטישע סבֿיבֿות זענען דערגאַנגען צו פֿאָרשער אין אויסלאַנד מערסטע ידיעות. נישט נאָר די דרײַ הויפּט־מינאָריטעטן אין שפּאַניע (קאַטאַלאַנען, באַסקן און גאַליעגן, יעדע אין זייער אויטאָנאָמער פּראָווינץ) האָבן שטאַרק פּראָטעסטירט, בעל־פּה און בכּתבֿ, און באַסקישע טעראָריסטן האָבן דערהרגעט אַ גרויסע צאָל פֿעדעראַלע פּאָליציאַנטן. די ברעטאָנען האָבן זייער טענה וועגן דער פֿראַנצויזישער פֿאַרשמעלערונג פֿון ברעטאָנישער שולרעכט פּראָטעסטירט בײַ די "פֿאַראייניקטע פֿעלקער" (וואָס האָט דערנאָך אָנגענומען אַ קריטיק־רעזאָלוציע קעגן פֿראַנקרײַך), די פּראָווענסאַלן אין דרום־פֿראַנקרײַך האָבן אַרויסגעלאָזט אַ מאַניפֿעסט וואָס האָט פֿאַרדאַמט די פאַלשע און טעותדיקע פֿראַנצויזישע (מיס־) אינפֿאָרמאַציע וועגן דעם אמתן בידנעם מצבֿ פֿון פּראָווענסאַל צוליב דעם כּסדרדיקן אויספֿעלן פֿון צוגעזאָגטע רעגירונג־פֿאָנדן פֿון פּאַריז לטובֿת רעגיאָנעלע לשונות. ענלעכע טענות האָבן אויך אַרויסגעשטעלט די טיראָלער דײַטשן, די לאַדינאָער און די קראָאַטן אין צפֿון־איטאַליע, וואָס האָבן ביטער פּראָטעסטירט, באַשולדיקנדיק רעגירונג, אַז זי פֿירט זיך ניט לויט די אונטערגעשריבענע אינטערנאַציאָנאַלע אָפּמאַכן לגבי מינאָריטעטן. די האָלענדער (פלעמער) האָבן כּמעט דערפֿירט צום פֿאַלן פֿון דער בעלגישער רעגירונג און האָבן זיך געגרייט אויף דעם דורך אײַנשטעלן צום ערשטן מאָל פֿאַרבינדונגען מיט די דײַטש־רעדנדיקע און לעצעמבערגיש־רעדנדיקע דעלעגאַטן אין בריסל, כּדי מען זאָל מיט פֿאַראייניקטע כּוחות נידערשטימען די צענטראַלע רעגירונג אין בריסל. די פֿריזן אין האָלאַנד זענען דאָך "כראָניש" אומצופֿרידן און באַשולדיקן די צענטראַלע רעגירונג כּמעט אין גענאָציד צוליב די אַלע אַנטוישונגען און עוולות וואָס זיי פֿאַרשרײַבן אויפֿן חשבון פֿון דען־האַג. דײַטשלאַנד האָט אַרײַנגעכאַפט אַ פּסק פֿון אירע סאָרבן און צפֿון־פֿריזן און אַפֿילו די געוויינטלעך שטילע דײַטשלאַנד־דענער האָבן אויך געלאָזט הערן פֿון זיך. הכּלל, די מיטעלע און שפּעטע 70ער יאָרן זענען אין מערבֿ־אייראָפּע געווען פֿול מיט פֿאַרשיידענע מינים "אַנטי־אויטאָריטעט פּראָטעסטן".
דער צד השוואה שבהם
וואָס איז די סמיכות־הפּרשה צווישן דעם אַ״ג "רעוואָלט פֿון דער יוגנט" אין אַמעריקע און אין מערבֿ־אייראָפּע בעת די 60ער יאָרן, און דעם שטאַרק פֿאַרגרעסערטן פּראָצענט ייִדישע יוגנטלעכע וואָס האָט דעמאָלט (און זינט דעמאָלט) זיך אידענטיפֿיצירט ייִדישלעך דורך רעליגיעזער צוגעהעריקייט און דווקא ניט דורך דער פֿריִער פֿאַרשפּרייטער וועלטלעכער־פּאָליטישער־עטנישער־נאַציאָנאַלער־שפּראַכיקער אידענטיפֿיקאַציע, וואָס זייערע עלטערן האָבן געהאַט אָנגענומען און שטאַרק געשטיצט מיט אַ דור פֿריִער, אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט? אָט דער דורות־איבערגאַנג (אָדער בעסער געזאָגט, אָט די ביידע דורות־איבערגענג) באַלײַכטן די קאָמפּליצירטקייט פֿונעם שײַכות פֿון רעליגיע צו קולטור בכלל, און פֿונעם שײַכות פֿון ייִדן און ייִדישקייט צו שטריכן פֿון דער אַרומיקער קאָ־טעריטאָריעלער סבֿיבֿה. אין ביידע פֿאַלן האָבן די האַנדלונגען און מיינונגען פֿון אַ גרויסן חלק פֿון דער (ייִדישער) יוגנט לכתּחילה געהאַט אַן אָפּאָזיציאָנעלן שײַכות צו זייערע אימיגראַנטישע און ס'רובֿ רעליגיעז־אָריענטירטע עלטערן און באָבע־זיידע. אין ביידע פֿאַלן האָט זיך דער דורות־ריס געענדיקט דערמיט, וואָס בײַ אַ גרויסן חלק פֿון דער יוגנט האָט די נעגאַטיווקייט זיך געביטן אויף אַ יד־אַחת אין אַ סך פֿון די שטחים וווּ זיי זענען פֿריִער געווען אָפּאָזיציאָנעל אָריענטירט. אין ביידע פֿאַלן איז די יוגנט מער צוגעצויגן געוואָרן צו מער קאָנסערוואַטיווע ריכטונגען פֿון רעליגיעזן און פּאָליטישן אויסדרוק. אין ביידע פֿאַלן האָבן די עלטערע דורות דערקענט זייערע אייגענע קינדער און אייניקלעך אין די וואַקסנדיקע רייען פֿון דער טראַדיציאָנעלער ייִדישער געזעלשאַפֿט און אין ביידע פֿאַלן האָבן די ייִנגערע דורות אָפֿט אויסגעקליבן "רעכטערע" סימבאָלן און אויסדרוקן ווי די, צו וועלכע די עלטערע דורות האָבן זיך שוין געהאַט צוגעוווינט. אַ קאָנסערוואַטיוו־אָריענטירטער דורות־ריס וואָס גאַרט נאָך די חוקים און משפּטים פֿון אַ פֿריִערדיקער מער פּערפֿעקטער צײַט, הייסט בײַ ייִדן אַ "בעלי־תּשובֿה באַוועגונג", אָבער אָט די באַצייכענונג פּאַסט ניט באמת פֿאַר אַ דור וואָס ניט זיי, ניט זייערע מדריכים האָבן יענע פּערפֿעקטערע צײַט קיין מאָל אַליין ניט איבערגעלעבט. אַ צווייטע סיבה פֿאַר וואָס דער באַגריף "בעלי־תּשובֿה" פּאַסט ניט פֿֿאַרן דור וועגן וועלכן מיר רעדן איז, ווײַל ער מוז פֿֿאַרשטאַנען ווערן ווי אַ פּראָדוקט אויך פֿון ווירקונגען וואָס שטאַמען פֿון דער אַרומיקער קאָ־טעריטאָריעלער יוגנטוועלט.
דאָ רירן מיר נאָך אַ מאָל אָן אַ ביסל אַ דעליקאַטן ענין. זייער ביידנס מיט־באַטייליקונג אינעם "רעוואָלט פֿון דער יוגנט" האָט אי אָפּגעשפּיגלט אי פֿאַרשטאַרקט אַ נאָענטקייט צווישן דער ייִדישער און דער קאָ־טעריטאָריעלער יוגנט. די ייִדישע יוגנט אין אַמעריקע איז נאָך מער ווי געוויינטלעך אונטער דער ווירקונג פֿון דער אַמעריקאַנער יוגנטלעכער כּלל־קולטור בעת באַדינגונגען פֿון בשותּפֿותדיקע און קלאַָרע צילן און אַספּיראַציעס וועלכע אַ "באַרעכטיקטע מלחמה" איז מסוגל אַרויסצורופֿן. און אויב בײַ דער קאָ־טעריטאָריעלער יוגנט איז פאַרשפּרייט אַ שטימונג פֿון אַנטי־תּקיפֿשאַפֿט בנוגע זייערע אייגענע עלטערן (און על אַחת כּמה וכמה אין שײַכות מיט רעלעגיעז־באַפֿאַרבטער טעמאַטיק), זענען די צענדליקער נײַע חבֿרותות און מנינים בנוסח־קאַרלבאַך און זייער פֿאַרבײַט־פֿונקציעס לגבי ייִדישער פֿאָלקס־מוזיק, אייניקע פֿון די קלאָרסטע סימנים דערפֿון. נאָך קלאָרער איז דער צונאָמען "ווידער געבוירן" פּאַסט פּונקט אַזוי פֿאַר איינעם ווי פֿאַרן אַנדערן. דאָס שטאַמט פֿון מער ווי בלויז אַ געירשנטן בשותּפֿותדיקן תּנ״כישן סימבאָלישן אויסדרוק, ווײַל אַזאַ סימבאָליק דאַרף פֿריִער פֿאַראייגנט ווערן און די פֿאַראייגענונג איז פֿאָרגעקומען אין אַ באַשטימטן קורצן צײַט־אָפּשניט און ניט אין די טויזנטער יאָר וואָס די סימבאָליק עקזיסטירט אין צוויי קרײַזן וואָס לעבן באַזונדער, כאָטש אָפֿט זײַט בײַ זײַט, און קיינער נעמט ניט אָן דעם אַנדערנס סימבאָליק און שפּראַכבאַניץ. פֿריִער דאַרף קומען דער סטימול צו דערנענטערונג, געוויינטלעך אַ קעגנזײַטיקע, איידער עס קען קומען דאָס לײַען און באָרגן פֿון וויכטיקע קולטור-ווערטן און קאָמפּאָנענטן. אין שײַכות מיט די באַציִונגען צווישן די צוויי גרופּעס יוגנטלעכע וואָס מיר רעדן דאָ אַרום, איז די צײַט פֿון דעם יוגנט־אויפֿשטאַנד געווען אַ שעת־הכּושר פֿאַר אַזאַ צײַטווײַליקע דערנענטערונג (וואָס האַלט נאָך דאָ און דאָרט טיילווײַז אָן). איך דערמאָן דאָ ניט דעם חורבן פֿון מיזרח־אייראָפּע און אויך ניט דעם אויפֿקום פֿון מדינת־ישׂראל ווי פֿאַקטאָרן וואָס האָבן שנעל און ממשותדיק דערנענטערט די מחנות איינער צום אַנדערנס נייטיקע רעוויזיעס. די נײַע קאָניונקטור איז געוואַָרן אַ דעצידירנדיקע אויך פֿאַרן רובֿ יונגע ייִדן‘ וואָס האָבן זי אַליין ניט געהאַט דורכגעמאַכט נאָר זי ליטעראַריש אויפֿגענומען אַ קאַפּעלע שפּעטער.
נאָר לאָמיר כאַפּן אַ קוק אויף דרײַ אנטוויקלונגען׳ וואָס האָבן דווקא יאָ אָנגעמאַכט אַ רושם בײַ יונג און אַלט, בײַ ייִדן און בײַ זייערע שכנים צוגלײַך. די דרײַ האָבן ניט נאָר דראַסטיש געביטן דאָס לעבן פֿון גאַנץ אייראָפּע, נאָר זיי האָבן זיך פֿון דאָרטן בהדרגהדיק פֿאַרשפּרייט איבער דער גאַנצער וועלט און אָט דער פֿאַרשפּרייט־פּראָצעס איז נאָך אַלץ אָנגייענדיק אין די סאַמע איזאַָלירטסטע לענדער. די דרײַ רעוואָלוציעס זענען געווען: (1) דער איבערגאַנג פֿון ערדאַרבעט אין דאָרף אויף שטאָטישע מלאָכות אין ערטער וואָס זענען נאָענט און גרינג פֿאַרבונדן, דורך לאַנד צי דורך ים, מיט די ריזיקע רעזורסן פֿון רויע מאַטעריאַלן אין אַפֿריקע צי אין אַזיע; (2) די גרויסשטאָט־רעוואָלוציע איז דער רעזולטאַט פֿונעם גורלדיקן צונויפֿטרעף פֿון נײַ־אַנטדעקטע אַרבעט־מעגלעכקייטן (רויע רעזורסן און "הענט"); און (3) אַ שנעלן און ביליקן צוטריט צו מערק וווּ מען קען צי מען מוז די נײַ־אויסגעאַרבעטע פּראָדוקטן פֿאַרקויפֿן אָן דאגות וועגן קאָנקורענץ. דער קאָלאָניאַליזם איז אויפֿגעקומען ווי אַ מיטל צו פֿאַרזיכערן אי רויע רעזורסן אי קונים, וואָס זענען ניט דערלויבט געווען קיין אויסוואַל וווּ אײַנצוקויפֿן. אי די פֿאַרשטאָטיקונג אי די וואַקסנדיקע אַנאָנימקייט פֿון דער מאַשין־אַרבעט האָבן גורם געווען פּראָטעסטן און מאַשין־צעשטערערישע־ראַיאָטן מצד דער נײַער שטאָטישער אָרעמקייט (דערמאָנט זיך נאָר אין די "לאָדיטן" [Luddites], אַפֿילו אַזוי שפּעט ווי אינעם 19טן יאָרהונדערט אין ענגלאַנד). די אַלע צערודערונגען האָבן אויך געהאַט נאָך אַנדערע געזעלשאַפֿטלעכע פּועל־יוצאס: די ערשטע גאָר גרויסע רעליגיעזע שפּאַלטונגען אין אייראָפע זינט דער רעפֿאָרמאַציע, און דווקא אין די פּראָטעסטאַנטישע רייען, זענען פֿאָרגעקומען דאָרט, וווּ די פֿאַרשטאָטיקונג און די מעכאַניזאַציע פון דער פּראָדוקציע און דאָס יאַָגן זיך נאָך קאָלאָניעס האָבן זיך צום שנעלסטן און צום ווײַטסטן פֿאַרשפּרייט. אָבער אויך אין די אַריסטאָקראַטישע רייען האַָט זיך דעמאָלט אַ סך געביטן. די פֿעוּדאַלע אַריסטאָקראַטיע איז כּמעט אין גאַנצן צעשטערט און פֿאַרביטן געוואָרן דורכן נײַעם אינדוסטריעלן אַדל, די מאַגנאַטן וועמענס געלט־ייִחוס האָט זיך געשטיצט אויף פֿאַבריקן און אויף שיפֿן און ניט אויף לאַנדבאַזיץ אָדער אויף דעם זיידנס טיטולן וואָס שטאַמען פֿון די פּרע־אינדוסטריעלע צײַטן.
זעען מיר שוין ווידער ווי אין אַ צײַט פֿון גוואַלדיקע איבערקערענישן און ווען די סאַמע יסודות פֿון דער גאַנצער געזעלשאַפֿט וואַקלען זיך, קען רעליגיע זיך אויך בײַטן פֿון אַ סטאַביליזירנדיקן פֿאַקטאָר אויף אַן אויפֿטרייסלענדיקן (אָדער אויף אַ מיט־אויפֿטרייסלענדיקן) פֿאַקטאָר. די רעפֿאָרם־באַוועגונג און די השׂכּלה זענען דעמאָלט געוואָרן ייִדישע יוגנט־פּראָבלעמען. אויך אין דער וויעטנאַמער צײַט איז אַזוינס פֿאָרגעקומען אינעם דעמאָקראַטישן מערבֿ און די רעזולטאַטן זענען ניט נאָר געווען עיקרדיקע אין דער געזעלשאַפֿט, נאָר איבערראַשנדיקע, וואָס שייך דער נײַער פּראָמינענץ פֿון רעליגיע, בפֿרט צווישן אַ טייל פֿון דער יוגנט (אַרײַנגערעכנט אַ טייל פֿון דער ייִדישער).
די "רבימדיקייט" פֿון ייִדישקייט
דאָס איז אַ טעמע צו וועלכער מיר וועלן זיך נאָך דאַרפֿן אומקערן. דער איצטקער אַרטיקל איז שוין געוואָרן מער ווי גענוג לאַנג. מעגן מיר דאָ אָפּכאַפּן דעם אָטעם און איך בלײַב אויף דערווײַל מײַנע לייענערס אַ בעל־חובֿ. ווען מיר וועלן זיך אומקערן צו דער "רבימדיקייט" פֿון ייִדישקייט וועלן מיר דעמאָלט אויך רעדן וועגן דעם אויפֿקום פֿון חסידיזם און דעם אויפֿקום פֿון דער ייִדישער וועלטלעכקייט (און וועגן זײַן אָפּשוואַכונג און זײַן אונטערגאַנג, חלילה) און וועגן צײַטן פֿון גרויסע איבערברוכן ווי די סימנים־מובֿהקים און די דערמעגלעכונגען פֿון נײַע רעליגיעזע (און ניט נאָר רעליגיעזע) ווענדונגען. דערווײַל שיק איך איבער אַַֿלע פֿרײַנד און לייענערס מײַנע סאַמע וואַרעמסטע וווּנטשן צום נײַעם יאָר ה׳תּשס״ח.