אַ סצענע פֿונעם "גאָלדמאַן פּראָיעקט". פֿון רעכטס: בערנאַדעט קוויגלי, סאַם גונצלער, אַניטאַ קיל.

מ'האָט מיך נישט געדאַרפֿט נייטן און נישט צווינגען, איך זאָל גיין זען די נײַסטע פֿאָרשטעלונג אין "אַבינגטאָן־טעאַטער," וואָס ווערט געשטעלט בשותּפֿות מיטן "פּענ­גווין־טעאַטער." דער טעאַטער געפֿינט זיך אויף 312 וועסט, 36סטע גאַס, אויפֿן זעקסטן שטאָק, לעבן דער נײַנטער עוועניו, אין מאַנהעטן. ביידע אונטערנעמער פֿון די טעאַטערס האָב פּראָדוצירט די הײַנטיקע פֿאָרשטעלונג וואָס רופֿט זיך "דער גאָלד­מאַן־פּראָיעקט." דאָס טעאַטערל איז אַ קליינס אָבער אַ באַחנטס. דאַכט זיך, אַז מער ווי הונדערט זיצפּלעצער פֿאַרמאָגט עס נישט. ס'איז אָבער אין מאַנהעטן, און דערין שטעקט אַ גרויסע מעלה. געשריבן האָט די פּיעסע סטייסי סוועדין, אַ פֿרוי, נישט קיין ייִדישע, מיט וועלכער איך האָב געכאַפּט אַ שטיקלעלע שמועס נאָך דער פֿאָרשטעלונג.

איז לאָמיר צוטרעטן צום אינהאַלט און זען פֿון וואַנען די פֿיס וואַקסן. די טעמע האָט צו טאָן מיטן חורבן. אַ טעמע וואָס דאָס ייִדישע טעאַטער האָט זיך מורא דערצו צוצורירן, ווײַל מ'ציטערט און מ'פֿלאַטערט אַז עס וועט נישט אימפּאָנירן דעם הײַנטיקן עולם, וועלכער איז צוגעוווינט צו אַ לידעלע מיט אַ טענצעלע, און אַ לײַכט־מוזיקאַלישע לאַכערײַקע, און דאָס איז חל אויף ייִדן צי נישט־ייִדן. נישט נאָר אין ניו־יאָרק, נאָר איבערן לאַנד. אַחוץ אַלע זיבן זאַכן, האָבן מיר שוין געזען אַ שלל מיט חורבן־פּיעסעס, פֿילמען, דאָקומענטאַרע באַריכטן, געלייענט אומצאָליקע ביכער אויף דער טעמע, געהאַט אַ מאַן, מענדל, וועלכער איז, ווי אַ יונג ייִנגל, אַדורכגעגאַנגען דאָס גיהנום — אוישוויץ, און אַזוי ווי איך בין געוואַקסן אין הויז פֿון מײַנע עלטערן, האָבן זיי געהאַט אַ סך באַקאַנטע און פֿרײַנד, וועלכע האָבן אַדורכגעמאַכט די היטלער־יאָרן אין קאַצעט, און נישט איין מאָל דערציילט זייער פּערזענלעכן גרויל. נאָך אַלעמען איז דאָך די שארית־הפּליטה געבליבן אײַנגעטונקען און אײַנגעזאַפּט אין די שוידער־בילדער, שוין אָפּגערעדט פֿונעם ריזיקן פֿאַרלוסט פֿון זייער גאַנצער וועלט ווי זיי האָבן זי געקענט.

אַפּראָפּאָ — "דער גאָלדמאַן־פּראָיעקט." די סיפּור־המעשׂה האָט צו טאָן מיט אַ מאַמען, נעמי גאָלדמאַן (אַניטאַ קיל), וועל­כע איז נאָכן קריג אַהערגעקומען פֿון רו­מע­ניע, צי אונגאַרן. ס'איז נישט קלאָר. הײַנט איז זי שוין אַן אַלמנה, לעבט אין אַ באַק­וועמער דירה, אָנגעטאָן מיט גוטן גע­שמאַק, און ווי נישט איז — צופֿרידן מיטן לעבן. איר זון טאָני מאַרקס (סעם גונצער), האָט זיך צעשיידט מיט זײַן פֿרוי און קינדער, און וווינט מיט דער מאַמען. ער איז נערוועז, אומגעדולדיק און מלא־כּעס, ער לײַדט פֿון איינזאַמקייט און לאָזט אויס זײַן ביטער געמיט סײַ אויף זײַן צע­שיידטער פֿרוי, סײַ אויף זײַן מאַמען און סײַ אויף דער גאַנצער וועלט, ווי זיי וואָלטן אים געווען עפּעס שולדיק. דער מאַמעס איבערלעבונגען בײַם דײַטש זײַ­נען פֿאַר אים אַן אָפּקומעניש. ער קען זיך נישט קאָנצענטרירן אויף דער מאַמעס פֿאַר­גאַנגענע ליידן, בעת ער איז שוין נישט קיין יונגער־מאַן, און זײַן לעבן איז נישט פֿויגלדיק. מיט אַ מאָל באַווײַזט זיך אַבֿיבֿה (בערנאַדעט קווינגלי), זי איז אַרײַנגעטאָן אין אינטערוויויִרן לעבן־געבליבענע פֿאַרן סטיווען שפּילבערג־פּראָיעקט. זי זאַמלט און רעקאָרדירט איבערלעבונגען פֿון די גע­ראַטעוועטע. זי ווייסט, אַז אויב נישט איצט, ווערן די רייען פֿון די וואָס האָבן זיך געראַטעוועט, שיטערער און שיטע­רער. איז דאָס די העכסטע צײַט און דער לעצטער מאָמענט צו פֿאַרהיטן זייערע רייד און גבֿית־עדות. זי קומט צוגעגרייט אויס­צופֿאָרשן די אומשטאַנדן, אונטער וועלכע די פֿרוי גאָלדמאַן איז ניצול געוואָרן אין קאַצעט. דערווײַל דערקענט זי דעם זון טאָני. עס ווײַזט זיך אַרויס, אַז ביידע זײַנען זיי געווען סטודענטן און שטודירט אין זעלבן קאָלעדזש. זיי זײַנען אויך געווען אַ קורצע צײַט פֿאַרליבט, אָבער זייער ראָמאַנס איז אויסגערונען, ווען ער האָט זיך באַקענט און חתונה געהאַט מיט דער "שיקסע," ווי זי וואַרפֿט עס אים פֿאָר. ווען דער זון דערוויסט זיך צוליב וואָס זי איז געקומען, אָנגעגורט מיט אַ ווידעאָ־קאַמעראַ, און צוגעגרייטע פֿראַגעס, ווערט ער ווילד. ער פֿאַרזיכערט זי, אַז זײַן מאַמע רעדט קיין מאָל נישט וועגן יענער צײַט, און אַז ס'איז אַ שאָד איר טירחה. אַבֿיבֿה ברענגט מיט זיך מיט אַן אַלבאָם מיט בילדער, און די מאַמע דערקענט אַ פֿרײַנדינע אויפֿן בילד, וועלכע האָט זיך אויך געראַטעוועט און מיט וועלכער זי האַלט אַ חשבון. עס ווײַזט זיך אַרויס, אַז די מאַמע וויל יאָ רעדן מיט אַ פֿרעמדן מענטשן וועגן אירע איבערלעבונגען, און פּאַמעלעך, פּאַוואָליע דערוועקן זיך אין איר יענע זכרונות וואָס זי האָט אַזוי פֿיל יאָר אָפּגעהיט אין אירע אינטימסטע און טיפֿסטע מחשבֿות. זי גייט אַרײַן אין די טראַגישע מאָמענטן פֿון איר יוגנט, פֿון ד"ר מענגעלע, איר שוועסטער. זי דערמאָנט די שוידערלעכע מאָמענטן ווען מען האָט זי געשענדט, געפּײַניקט און געוואָרפֿן זיך מיט איר, ווי זי וואָלט געווען דער אָפּפֿאַל פֿון אַ לעבעדיק באַשעפֿעניש, און דאָס אַלץ פֿון אַ פֿאָלק וואָס האָט געשמט מיט זייער העכערער קולטור אין אייראָפּע און איבער דער וועלט, ווי דער דײַטש האָט זיך דאָס איבער נאַכט פֿאַרוואַנדלט אין אַ מעמד פֿון אורמענטש און בעסטיע. איך מוז אויך דערמאָנען דעם פֿאַקט, אַז מען באַנוצט זיך זייער אַ סך מיט ייִדיש אויף דער בינע, צוליב דער מאַמען, וועלכע רעדט איר מאַמע־לשון נאָך פֿון דער היים. און וואָס טיפֿער זי גייט אַרײַן אין ייִאוש־געווירבל פֿון פּורעניות, אַלץ בולטער שיילט זיך אויס איר היימיש ייִדיש־לשון. דעם סוף פֿון דער פֿרויס חשבון־הנפֿש פֿון אונדזער וועלט־אונטערגאַנג בימי־החורבן און די רעזולטאַטן דערפֿון, וועל איך איבערלאָזן פֿאַר יעדן איינעם פֿון אײַך וואָס וועט גיין זען די פֿאָרשטעלונג.

דער אמת איז, ווער האָט הײַנט צײַט צו געדענקען דעם חורבן? "שוין געהערט!" — "שוין פֿאַרגעסן!" — "שוין אָפּגעזאָגט דעם קדיש," — "שוין דערלאַנגט דעם אל־מלא־רחמים," און אַחוץ דעם, פֿאַרמאָגט שוין נישט די וועלט די קראַפֿט אויסצומאָלן פֿאַר זיך יענעם גיהנום, אָפּשאַצן יענעמס גרויל. מיר קענען אַפֿילו נישט אויסמאָלן פֿאַר זיך יענע ייִאושדיקע ווירקלעכקייט. די מעשׂה איז אָבער אַזאַ. מ'קען נאָך אַלץ שטעלן אַ חורבן־פּיעסע הײַנט צו טאָג, מ'קען! נאָר זי מוז ווערן פֿאַרדײַעט אויף אַזוי פֿיל, אַז מיר זאָלן קענען זי באַנײַען אין אונדזער פֿאַרשטענדעניש, און דערזען עפּעס דערין וואָס מיר האָבן ביז אַהער נישט געזען, נישט געוווּסט, נישט געקענט, נישט געהערט.

איך האָב זיך נאָך דער פֿאָרשטעלונג אָפּ­געשטעלט אַ שמועס טאָן מיט דער מחברטע פֿון דער פּיעסע — סטייסי סווע­דין. זי איז אַ הויכע, בלאָנדע פֿרוי, גוט­מוטיק און נײַגעריק צו הערן אָפּרופֿן. זי איז אַרומגערינגלט פֿון איר מאַן און קינדער, פֿונעם עולם פֿאַר וועלכן דאָס אַלץ איז אַ נײַעס. האָב איך זי געפֿרעגט:

"ווי קומט וואָס איר האָט אויסגעקליבן צו שרײַבן אַ פּיעסע אויף אַזאַ שווערער טעמע?" זי האָט מיך אָנגעקוקט פֿאַרחידושט און מסביר געווען, אַז זי האָט געהאַט אָדער זי האָט נאָך אַלץ, אַ שכנטע, וועלכע איז אַדורכגגאַנגען די טויט־לאַגערן, און זי האָט איר דערציילט אַ ביסעלע פֿון אירע איבערלעבונגען.

פֿאַרשטייט זיך, אַז דערפֿון בין איך נישט קליגער געוואָרן, ווײַל בײַ אונדז, אונ­טער­צונעמען זיך צו שרײַבן אַ פּיעסע וועגן דעם חורבן, איז פֿאָלג מיך אַ גאַנג. נאָך אַלעמען, דאָס איז אַ טעמע, אין וועל­כער מען מוז זײַן בקי כאָטש טייל­ווײַז אינעם סכום "גבֿית־עדות"־אַרכיוון, דאָקומענטאַציעס, זײַן באַקאַנט מיט דער ייִדישער טראַגעדיע דורך און דורך און בכלל זײַן אַרײַנגעטאָן אינעם ייִדישן מהות. אַזוי האָב איך געטראַכט. עס פֿאָ­דערט פֿונעם מחבר אַן אַרײַנבליק מיט אַ ייִדישער לאַמטערנע, אינעם טראַגישן מאַר­טירער־קדושים־ספּעקטאַקל. די אונטערש­טע שורה, אַ דראַמאַטורג וואָס נעמט זיך אונטער אָנצושרײַבן אַ חורבן־פּיעסע, מוז זײַן אָנגעלאָדן מיט אַ שווערן באַגאַזש.

אָבער מיר לעבן אין אַ וועלט אָן אַ זכּרון. דער דור וואָס האָט זיך אויסגעכאָוועט אין די היימען פֿון די שארית־הפּליטה, בײַ אַ סך פֿון זיי, האָט זיך דער פֿאָדעם פֿון דער פֿאַרגאַנגעהייט איבערגעריסן. זיי האָבן אָנגעוווירן זייער קולטור, די וועלט פֿון זייערע אָבֿות, און געבליבן מיט זיך אַליין אויג אויף אויג. אַ סך פֿון זיי זײַנען אבֿיונים, און איך מיין נישט, חלילה, אָרעמ­קייט אין גוטס, איך רעד דאָ וועגן אַן אינערלעכער, גײַסטיקער, נאַציאָנאַלער און קולטורעלער אָרעמקייט, וואָס זיי האָבן נישט גענאָסן פֿון טאַטע־מאַמעס קולטור־עשירות, פֿון באָבע־זיידעס, וועלכע זיי האָבן מסתּמא נישט געהאַט. איך רעד דאָ וועגן אַ ייִדישער וועלט, און דעם גאַנג אין דער ייִדישער געשיכטע, וועלכע איז דאָ אין אַמעריקע און איבער דער וועלט, מיטן חורבן און אַפֿילו אָנעם חורבן, שטיין געבליבן, געוואָרן אַטראָפֿירט. דעריבער זעען מיר ווייניק דראַמאַטורגן וועלכע זאָלן פֿאַרפֿאַסן פּיעסעס אויף חורבן־טעמעס. מיר זײַנען הײַנט אויך "געבענטשט" מיט לערער פֿון ייִדיש, זינגער, אַרטיסטן און איבערזעצער, וואָס קומען פֿון פֿרעמדע מקומות און מקורותן און געניסן פֿון דער פֿאַרנאַכלעסיקטער, ייִדישער וועלט. נישטאָ מער קיין בעל־הבית.

דעריבער קען מען אײַך זאָגן, דער עולם האָט געקלאַפּט בראַוואָ נאָך יעדער סצענע, און אָפּגעשאַצט יעדן מאָמענט, ווײַל פֿאַר זיי האָט "דער גאָלדמאַן־פּראָיעקט," אויפֿגעדעקט אַ וועלט, מיט וועלכער זיי זײַנען נישט געווען באַקאַנט. דער עולם איז געווען אַ געמישטער, סײַ עלטערע און סײַ יונגע, סײַ ווײַסע און סײַ אַפֿראָ־אַמעריקאַנער, סײַ ייִדן און סײַ נישט־ייִדן. פֿאַר דעם עולם איז דער חורבן געווען אַ נײַע דערשײַנונג. פֿון זייערע פּנימער האָב איך אַראָפּגעלייענט חידוש.

די פּיעסע האָט רעזשיסירט דזשאָו בראַנ­קאַטאָ, פֿונעם "פּענגווין־טעאַטער," וואָס פֿאַר אים איז אַ ייִדישע טעמע נישט קיין נײַעס. ער שטעלט אַ סך מאָל אין זײַן טעאַטער פֿאָרשטעלונגען אויף ייִדי­שע טעמעס. ער האָט מיט גרויס מי און פֿאַרשטענדעניש רעזשיסירט די פּיעסע, אַזוי אַז עס קומט אים אַ יישר־כּוח. די דרײַ אַרטיסטן האָבן זיך שטאַרק אויסגעצייכנט אין זייערע ראָלעס, דער עיקר, אַניטאַ קיל, אַ וועטעראַן־אַקטריסע מיט סטאַזש, קען אַ נישקשהדיקן ייִדיש און נישט איין מאָל האָב איך זי געזען שפּילן אין פֿאָר­שטע­לונגען אויף ייִדישע טעמעס. זי האָט אַפֿילו געשפּילט אין איינער פֿון מײַנע פּיעסעס "נאָבל־לאַורעאַט — מיסטער זינגער און זײַנע שדים," אַ פּיעסע, וועלכע האָט גע­האַט צו טאָן מיטן לעבן און שאַפֿן און די לעצטע טעג פֿון יצחק באַשעוויס־זינ­גערן. דאָרט האָט זיך אַניטאַ קיל אויך אויס­געצייכנט אין איר ראָלע.

אַזוי אַז דער אַנסאַמבל איז אַ געלונ­גענער. די פֿײַנע דעקאָראַציעס האָט גע­שאַפֿן קען לאַרסאָן און די קאָסטיומען — פּאַטרישאַ ע. דאָהערטי. און אַזוי ווי עס איז אַ געלונגענע פּיעסע, וואָלט איך פֿאָרגע­לייגט מען זאָל זי גיין זען; ערשטנס, ווײַל זי טויג און צווייטנס, וועט עס אײַך אָנרעגן צו כאַפּן אַ שמועס אַרום דער טעמע.