צו זײַן 30סטן יאָרצײַט

אליעזר גרינבערג האָט פֿאַרעפֿנטלעכט לידער און עסייען אין פֿיל ביכער און זשורנאַלן, אָבער דאַכט זיך, אַז ער ווערט בפֿרט דערמאָנט פֿאַר די וויכטיקע אַנטאָלאָגיעס פֿון איבערזעצונגען פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור, וואָס ער האָט רעדאַקטירט צוזאַמען מיטן אַמעריקאַנער ליטעראַטור־קריטיקער אוירווינג האַו. דער לעצטער נומער "פּינטעלע ייִדיש" איז געווען געווידמעט צו די צוויי מחברים און זייער בײַטראָג צו דער ייִדישער ליטעראַטור אין איבערזעצונג.

גרינבערג איז געווען א שטילער, אַ פֿאַרטראַכטער פּאָעט, וואָס האָט געפֿירט אַ דיאַלאָג מיט זיך אַליין וועגן דעם צער פֿון דער וועלט, וועגן זײַנע מיטשרײַבער, וועגן דעם דאָרשט נאָך און דער ווירקונג פֿון ווערטער. ער שרײַבט:

פֿאַראַנען ווערטער, די ריינסטע, די סאַמע ערלעכסטע,
ווי נאָר דו דערפֿילסט זיי נעמען אויפֿטויכן אין דײַן זכּרון,
פֿאַרטרײַבסטו זיי, דו לאָזט זיי אויף דער צונג נישט מער אַרויף!
דו האָסט זיי אָפֿט געהערט פֿון מויל פֿון די געפֿערלעכסטע
פֿאַרדאָרבער, האָסטו געשוווירן: גענוג, זאָל זײַן אַ סוף!

ווי קאָן מען די ווערט פֿון וואָרט צעהאַלבן אָפּגעזונדערט?
ווי קאָן מען דינען מיט וואָרט דעם ליגן און דעם אמת?
— אין אַזאַ בלוטיקן, אין אַזאַ גאָטלאָזן יאָרהונדערט,
האָט אויסרינען געמוזט דאָס ליכט פֿון די געבאָטן,
ליגט אַלץ וואָס הייליק איז אין שטויב צעטראָטן!

קאָן מען שענדן ווערטער, זיי פֿאַרשוועכן,
און נאָך דעם קוקן זיך אין פּנים פֿאַרן שפּיגל?
איינצײַטיק לויבן אין גלויבן טײַוול און גאָט?
פֿאַרוואָר, ביז וואַנען מען וועט נישט די לוחות, די פֿאַלשע צעברעכן,
וועט וויינען ס׳וואָרט אַ געפֿאַנגנס נאָך אויסלייז פֿון שאַנד און באַנקראָט!

ער פֿילט די אייביקייט אין אַ נאַכט וואָס אָטעמט מיט פֿרידלעכקייט און ער וווּנדערט זיך, אַז ער איז בלויז אַ צײַטווײַליקער גאַסט אויף דער וועלט:

אין אַ נאַכט אַזאַ ווי הײַנט אָט־דאָ איז שווער,
איז מוראדיק־שווער שלום צו מאַכן
אַז מען איז בלויז אַ גאַסט אַ צײַטווײַליקער
אויף גאָטס סתּירותפֿולער וועלט:
עס אָטעמען מיט אייביקייט דאָ איצטער אַלע לעבעדיקע
און נישט־לעבעדיקע זאַכן
גלײַך ווי דאָס אייביק זיך דרייענדיקע ראָד פֿון צײַט
וואָלט דאָ פּלוצעם הײַנט זיך אָפּגעשטעלט.

די אין בלוט אַדורכגעווייקטע ערד, די קראַנקע,
ליגט אין בלויען שײַן אַצינד אַ פֿרידלעכע פֿאַרוויגט,
און ווײַסע שטערן, ווי אָנגעצונדענע ליכט צום ערשטן מאָל,
קוקן אַרונטער פֿון הימל מיט שטוין און מיט פֿאַרגאַף.

גלײַך ווי מענטש מיט מענטש איז אויף דער ערד אָט־דאָ גאָר קיין מאָל,
קיין מאָל נישט געווען צעקריגט —
שמעקט די לופֿט דאָ הײַנט מיט אומשולד,
ווי אין דער ערשטער חופּה־נאַכט פֿון וועלט־באַשאַף.

דאָס אייביק־ברויזנדיקע האַרץ פֿון ים העשעט
אַ באַרויִקטס איצט אויף אַלע וואַסער־שליאַכן;
און אין דעם וואַלד דעם נאָענטן בליִען שטאָלצע
גן־עדנדיקע ביימער — ריי נאָך ריי צעשטעלט.

אין אַ נאַכט אַזאַ ווי הײַנט אָט־דאָ איז שווער,
איז מוראדיק שווער שלום צו מאַכן —
אַז מען איז בלויז אַ גאַסט אַ צײַטווײַליקער
אויף גאָטס סתּירותפֿולער וועלט!

אליעזר גרינבערג איז געבוירן געוואָרן אין 1896 אין ליפּקאַן, בעסאַראַביע. ער האָט געלערנט אין חדר און בײַ דעם משׁכּיל איציק שקאָלניק. צווישן זײַנע לערערס, וואָס האָבן אים שפּעטער באַאײַנפֿלוסט אויך אין זײַן פּאָעטישן שאַפֿן, זײַנען געווען די שרײַבערס אליעזר שטיינבאַרג, יעקבֿ שטערנבערג און משה אַלטמאַן. אין 1913 האָט ער אויסגעוואַנדערט קיין אַמעריקע, געוווינט צו ערשט אין באָסטאָן, דערנאָך אין בראָקטאָן און איז געווען באַשעפֿטיקט בײַ לעדער־אויסאַרבעטונג. אין 1921 האָט ער שטודירט אין מישיגען־אוניווערסיטעט און איז אויך געווען אַ לערער אין די ייִדישע שולן. אין 1927 האָט ער זיך באַזעצט אין ניו־יאָרק. ער האָט פֿאַרעפֿנטלעכט לידער, פּאָעמעס און עסייען אין פֿיל פּעריאָדישע אויסגאַבעס. ער האָט באַקומען דעם פּאָעזיע־פּרײַז פֿון דעם נאַציאָנאַלן ייִדישן ביכער־ראַט אין 1953. ער איז געשטאָרבן אין 1977.

ער דערמאָנט זײַן היימשטעטל ליפּקאַן נאָך וועלכן ער בענקט, אין עטלעכע לידער:

ליפּקאַן און ניו־יאָרק

כ׳ווייס, אַז דער אַטלאַנטיק איז מאַכטיקער פֿון פּרוט,
און אַז ניו־יאָרק איז גרעסער פֿון ליפּקאַן איז זיכער,
נאָר ס׳איז אַ בענקשאַפֿט דאָ, וואָס וואַרעמט טיף אין בלוט,
און ס׳קען זי נישט אויסוואָרצלען קיין שטורעם און קיין וויכער.

כ׳האָב ליב מײַן נײַע היים, כ׳האָב ליב, כ׳האָב שטאַרק זי ליב,
און מיט ניו־יאָרק וואָלט איך זיך קיין מאָל ניט געשיידט,
דאָך טרעפֿט אַ מאָל כ׳בלײַב פּלוצעם טרויעריק און טריב,
ווען ס׳קומט וועגן ליפּקאַן, מײַן אַלטער היים, צו רייד.

כ׳האָב צוויי מאָל יאָרן מער שוין אין ניו־יאָרק פֿאַרבראַכט,
ווי איך האָב אין ליפּקאַן, אין היים פֿון מײַן געבוירן,
נאָר אַלע מאָל ווען כ׳טו נאָר פֿון ליפּקאַן אַ טראַכט,
ווייס איך, אַז כ׳האָב עפּעס טײַערס דאָרט פֿאַרלוירן.

וואָס כ׳האָב דאָרט פֿאַרלוירן, ווי גרויס מײַנע אַבֿדות,
ווער קען וועגן גליק, און ווער קען מעסטן צער?
ס׳איז דאָרט שווער געווען דער יאָך, און קליין געווען די פֿרייד איז,
נאָר גרויס גענוג דער בראָך — ס׳זאָל נישט זײַן פֿאַר דעם קיין שׂכר!

אין אַ לאַנגן ליד "עלעגיע" דערציילט ער וועגן דעם פּאָעט נחום באָמזע, צו וועמען ער ווידמעט דאָס ליד. בײַם אָנהייב פֿון ליד דערמאָנט ער אַ שמועס מיט זײַן פֿרוי:

נאָך לאַנגן, לאַנגן שווײַגן האָב איך זיך פּלוצעם הײַנט געטאָן אַ ווענד
צום ווינקל וווּ, אַ פֿאַרזונקענע אין טרויער, געזעסן איז מײַן פֿרוי,
און כ׳האָב צו איר געזאָגט אַזוי:
— דו ווייסט, מיר האָבן שוין פֿיל מער, פֿיל מערער פֿרײַנד
אויף יענער וועלט ווי אויף דער וועלט.
און כ׳האָב נישט איין מאָל שוין געקלערט:
אַז אין פֿאַרגלײַכן מיט דעם טרויער
וואָס בלײַבט איבער נאָך דעם פֿײַער־פֿליגן־דויער
פֿון די פֿיל וווּנדערלעכע פֿרײַנד —
וואָס אונדז באַשערט געווען איז קענען דאָ אויף דער ערד,
איז זייער זײַן דאָ געווען נישט מערער ווי אַ חיי־שעה.

ווען וואַרעם רוישן נאָך אין אונדזערע אויערן זייערע חבֿרישע ווערטער —
שפּראָצט שוין גרין, ווי גאַל, דאָס גראָז אויף זייערע קבֿורה־ערטער,
און מיר אַליין, די לעבן געבליבענע, זײַנען נאָך גאָרניט אַזוי אַלט,
מיר זײַנען ערשט אין סאַמע בלי פֿון יאָרן,
נאָר אויב עס זאָל, חלילה, ווײַטער אַזוי אָנגיין דאָס געוויטער,
פֿאַרבלײַבן מיר, פֿון שטאַמיקן וואַלד,
די ווייניקע פֿון אונדזער דור — די עלטסטע היטער.

ער דערמאָנט די שרײַבער, וואָס זײַנען אַוועק, נאָך וועמען זיי טרויערן, ביז ער שטעלט זיך אָפּ אויף נחום באָמזע:

נעם דעם לעצטן פֿאַל פֿון נחום באָמזע,
זאָג, האָט עמעצער זײַן שנעלן סוף געאַנט?
ווי לאַנג צוריק האָט ער די שוועל פֿון אונדזער הויז באַטראָטן?

נעם צייל די יאָרן, וועלן פֿינגער פֿיר דיר בלײַבן אויף איין האַנט!
אָבער צו אַכט־און־פֿערציק יאָר וווּ איז ער הײַנט?
וואָס העלפֿט דער טרויער און וואָס טויג אַצינד שוין דער פֿאַרדראָס?

אין אונדזערע אויערן רוישט וואַרעם די ליבשאַפֿט פֿון זײַן קול,
נאָר אויף זײַן קבֿר שפּראָצט שוין גרין, ווי גאַל, דאָס גראָז.
זײַן קול וועט שוין אויף ס׳נײַ ניט רוישן מער מיט ליבשאַפֿט נאָך אַ מאָל.
כ׳געדענק ווי ער האָט צום ערשטן מאָל אין אַ פֿאַרנאַכט,
די שוועל פֿון אונדזער הויז באַטראָטן,
און ווי סע וואָלטן זיך געטראָפֿן לעבנסלאַנגע פֿרײַנד
האָט זיך ביזן טאָג אַרײַן אַ שמועס פֿאַרצויגן.
כ׳דערמאָן זיך — זײַן יונגער קאָפּ געוועזן איז מיט קאָרנגאָלד באַשאָטן,
נאָר פֿון אונטער דער גרינלעך בלויער טיף פֿון זײַנע אויגן
האָט דעמאָלט — שוין דעמאָלט — אַרויסגעשײַנט
אַ מידקייט, אַ טיפֿע, טיפֿע מידקייט.

ווי די גאָלדענע פּאַווע אין פֿאָלקס־ליד
איז ער געפֿלויגן, געפֿלויגן, געפֿלויגן,
איבער ערד און פֿלאַמען, איבער ימים מיט געוויין.
זײַן בלוט האָט שלאַבעריק געפֿלאָסן, זײַן האַרץ האָט שוואַך געשלאָגן,
דאָס ליריש און באַשיידן ליד זײַנס — ווי באַשיצט אין זײַנע ציין.
און דורך די מבול־יאָרן פֿון חורבן און פֿון טרערן,
פֿון סכּנותדיקע אויפֿרײַסן און טויטנדיקן גלי —
האָט ער אַלע מאָל זיך צוגעהערט, און נישט מיד געוואָרן הערן
דאָס ליד דאָס גאָלדענע וואָס אונדזער פּאַווע זינגט אייביק אויף איר פֿלי.

ער האָט צו אונדזער ברעג זײַן ליד דערפֿירט בשלום,
פֿון אַ וועלט אַ חרובֿער אַ הייליקן צושטײַער.
נאָר אין איינעם מיט זײַן ליד האָט ער אויך מיטגעבראַכט —
אַ האַרץ אַן אײַנגעמידטס, אַ קראַנקס, אַן אָפּגעשוואַכטס,
די ירושה פֿון אַ בייזן, פֿון אַ מערדערישן חלום,
וואָס האָט אַ פֿאָלק פֿאַרברענט אין קרעמאַטאָריע־פֿײַער!
און די, ווי ער, וואָס זײַנען פֿון זײַן דור פֿאַרבליבן —
די מערסטע האָט דער טויט אַן אורלויב בלויז געגעבן,
זיי זאָלן פֿרעמדע אומגיין אויף דעם יאַריד פֿון לעבן,
און צווישן זײַן און ניט־זײַן — דערציִען זייערע טעג,
און אייביק זײַן פֿאַרפֿאָלגט פֿון חורבן־וויי און שרעק!...

דער מאָטיוו פֿון חורבן איז אַ באַדײַטנדיקער טייל פֿון אליעזר גרינבערגס מחשבֿה און ליד. ער איז ניט געווען אַ באַקלאָגער אין זײַן ליד, נאָר האָט עס איבערגעגעבן שטיל און פּשוט און האָט באַווירקט דעם לייענערס מיטגעפֿיל און מיטטרויער. זײַנע לידער זײַנען דירעקטע ווענדונגען וועגן דער וועלט און דער צײַט, וועגן דעם מענטש און זײַן שאַפֿונג. שלמה ביקל האָט געהאַלטן, אַז "די קילע לעבנס־חכמה פֿון זײַן פּאָעטישער שורה איז געוואָרן מעלאָדיש און וואַרעם און [האָט] פֿאַרמאָגט אַפֿילו זייער אָפֿט לירישן ברען".