פֿון דער הײַנטיקער וואָך אָן וועט די רובריק אַרום דער וואָכן־פּרשה און די יום־טובֿים געפֿירט ווערן פֿון אונדזער קאָרעספּאָנדענט מ. אַלקין. "מה נשתּנה?" — מיט וואָס וועט דער נײַער פּרשה־אָפּטייל זיך אונטערשיידן פֿונעם פֿריִערדיקן קאָלום, "תּורה־געדאַנק", געפֿירט פֿון ה. מאַניעווסקי?

דער נײַער אָפּטייל, וואָס וועט הייסן "פֿונעם אייביקן קוואַל", וועט באַקענען די לייענער מיט מער פֿילאָסאָפֿישע, פּסיכאָלאָגישע און מיסטישע אַספּעקטן פֿון דער תּורה, ווי אויך וועגן די פֿאַרבינדונגען צווישן ייִדישקייט און דער מאָדערנער וויסנשאַפֿט. די נײַע רובריק "פֿונעם אייביקן קוואַל" האָט בדעה צוצוציִען אַ ייִנגערן לייענער, וואָס אינטערעסירט זיך מיט די פֿראַגעס פֿון ייִדישער טראַדיציע און רעליגיע.

די גמרא־מסכתּא "ראָש־השנה" דערציילט אונדז, אַז עס זענען פֿאַראַן פֿיר "ראָש־השנהס": די "געוויינטלעכע" ראָש־השנה, וואָס קומט דעם ערשטן טאָג פֿונעם חודש תּשרי; ראָש־חודש אלול — אַ טאָג, ווען מע פֿלעגט אָנהייבן רעכענען דעם "מעשׂר־בהמה" (אַ ספּעציעלן שטײַער פֿון בהמות), אין דער צײַט, ווען דער בית־המיקדש איז געשטאַנען; חמשה־עשׂר בשבֿט — "די ראָש־השנה פֿון ביימער"; און ראָש־חודש ניסן — "ראָש־השנה פֿאַר מלכים". עס שטייט אין דער תּורה, אַז דווקא דער חודש ניסן, ווען ייִדן זענען אַרויס פֿון מצרים, זאָל פֿאַררעכנט ווערן פֿאַרן ערשטן חודש, הגם דאָס יאָר, אין אַלגעמיין, הייבט זיך אָן אין תּשרי. אַזאַ פּאַראַדאָקסישע סיסטעם פֿון עטלעכע "ראָש־השנהס" גיט אונדז צו פֿאַרשטיין און דערפֿילן, אַז די צײַט איז, אינעם גײַסטיקן זין, נישט קיין מאָנאָטאָנער ציקל פֿון דערשײַנונגען, נאָר אַ קאָמפּליצירט, פֿילפֿאַרביק "געוועב" מיט אַ סך הויכפּונקטן און אינערלעכע דימענסיעס.

די גמרא זאָגט, אַז ווען אַ נײַער ייִדישער קיניג פֿלעגט קומען צו דער מאַכט, האָט מען גערעכנט די יאָרן פֿון זײַן פֿירערשאַפֿט דווקא פֿון ניסן. דאָס קלינגט, אָבער, ווי אַ זײַטיקער פֿאַקט, אין פֿאַרגלײַך מיט דעם, וואָס אין ניסן הייבט זיך אָן דער גאַנצער חשבון פֿון חדשים. פֿאַרוואָס זשע ווערט ראָש־חודש ניסן טאַקע אָנגערופֿן, אינעם סאַמע אָנהייב פֿון דער מסכתּא, "ראָש־השנה למלכים", און נישט "ראָש־השנה לחדשים"?

דער איזשביצער רבי, רב מרדכי־יוסף לײַטנער זצ״ל, האָט מסביר געווען אין זײַן ספֿר "מי־השלוח" (פּרשת לך־לך), אַז "ראָש־השנה למלכים" האָט, אין דער אמתן, אַ שײַכות צו יעדן איינעם. אַ "מלך" איז אַ מענטש, וועלכער איז אינגאַנצן פֿרײַ און אומאָפּהענגיק פֿון די אַנדערע, און דאַרף נישט מורא האָבן פֿון קיין קעגנער; אין אַן אידעאַלער געזעלשאַפֿט איז יעדער מענטש אַ "מלך". כּדי צו דערגרייכן אַזאַ מדריגה, מוז מען, אָבער, קודם אויסלערנען זיך צו קאָנטראָלירן די אייגענע לײַדנשאַפֿטן, ווי עס שטייט אין פּרקי־אָבֿות: "איזהו גיבור? הכּובֿש את יצרו" ("ווער איז אַ גיבור? דער, וואָס קאָנטראָלירט זײַן יצר־הרע"). ווען מענטשן טוען אַלץ לשם־שמים, נישט צוליב גראָבע תּאוות און געוועלטיקונג איבער אַנדערע, גיט זיי דער אייבערשטער דעם רשות צו ווערן עכטע "מלכים" — אומאָפּהענגיקע פּערזענלעכקייטן.

דער איזשביצער רבי האָט באַטאָנט, אַז ייִדן אין מצרים האָבן געגעסן געשמאַקע מאכלים און זענען געווען רעלאַטיוו רײַך, אין פֿאַרגלײַך מיט זייער מצבֿ אין מידבר־סיני. אַ טייל ייִדן האָבן געטענהט צו משה רבינו: פֿאַרוואָס האָסטו אונדז אַרויסגעפֿירט פֿונעם זאַטן, סטאַבילן מצרים, צו וואַנדערן איבערן הונגעריקן מידבר? דער "מי־השלוח" ענטפֿערט, אַז ס׳איז בעסער צו וואָגלען זיך אינעם פּוסטן מידבר, וווּ מע קען זיך פֿאַרלאָזן בלויז אויף דעם אייבערשטן אַליין, ווי צו פֿירן אַ זאַט, סטאַביל לעבן אונטער אַ מאַכט פֿון בשׂר־ודם. דווקא דאָרטן, אינעם מידבר, ווען ייִדן האָבן באַקומען די תּורה און האָבן זיך אויסגעלערנט, ווי אַזוי צו פֿירן זיך לשם־שמים, זענען זיי געוואָרן "מלכים"; און דווקא דאָרטן, אינעם מידבר, אָן קיין סטאַבילן היימאָרט און לעבנס־שטייגער, אָבער פֿרײַ און טיף באַגײַסטערט, זענען זיי געוואָרן אַ פֿאָלק.

דער חג־הפּסח הייסט "זמן־חרותנו" — די צײַט פֿון אונדזער פֿרײַהייט. די טעמע פֿון פֿרײַהייט ווערט כּסדר דערמאָנט אין דער הגדה — צומאָל בפֿירוש, צומאָל טיף באַהאַלטן אינעם באַדײַט פֿון די ווערטער. בײַם סדר דערמאָנען מיר פֿיר סאָרטן ייִדן: אַ חכם, אַ רשע, אַ תּם און "דער, וואָס ווייסט נישט, ווי אַזוי צו פֿרעגן". דער חכם פֿרעגט: "וואָס זענען די דאָזיקע באַפֿעלן און געזעצן, וואָס דער אייבערשטער האָט אײַך געגעבן"?; דערנאָך פֿרעגט דער רשע: "וואָס איז פֿאַר אײַך די דאָזיקע עבֿודה"? אין דער הגדה שטייט, אַז דעם רשע זאָל מען "צעברעכן די ציינער" (דאָס הייסט, "פֿאַרשטאָפּן דעם פּיסק") — פֿאַר דעם, וואָס ער האָט געזאָגט "פֿאַר אײַך, און נישט פֿאַר אים".

די פֿראַגע פֿונעם רשע קלינגט, אָבער, כּמעט פּינקטלעך אַזוי, ווי די פֿראַזע פֿונעם חכם — בלויז אויסגעדריקט אַ ביסל אַנדערש. דער חכם האָט דאָך אויך געזאָגט "אתכם" — "אײַך", אָבער קיינער טענהט נישט קעגן אים. וואָס מיינט עס?

רבי משה־חיים־אפֿרים, דאָס אייניקל פֿון בעל־שם־טובֿ, האָט דערקלערט אין זײַן ספֿר "דגל מחנה אפֿרים" (פּרשת צו), אַז פֿאַר אַ חכם זענען אויך נישטאָ קיין "באַפֿעלן און געזעצן", אָבער אין גאָר אַן אַנדער זין. דער רשע האָט פֿײַנט באַפֿעלן, דערפֿאַר לייקנט ער אָפּ די מיצוות; דער חכם האָט מתּסמא אויך נישט ליב, ווען עמעצער באַפֿעלט אים עפּעס צו טאָן, אָבער ער באַטאָנט, אַז די מיצוות האָבן, אין דער אמתן, גאָרנישט צו טאָן מיט "באַפֿעלן".

דער חכם ווייסט, אַז געוויסע פֿיזישע און פּסיכישע אַקטן, אַרײַנגערעכנט דיבורים און אַפֿילו מחשבֿות, האָבן אַ שטאַרקע גײַסטיקע השפּעה אויף דער ייִדישער נשמה — אַ פּאָזיטיווע אָדער אַ נעגאַטיווע; די דאָזיקע אַקטן — מיצוות — ווערן אָנגערופֿן אין דער תּורה, ווי אין אַ מעדיציניש בוך, וואָס דערקלערט, אַז געוויסע זאַכן זענען סכּנהדיק אָדער דווקא געזונט. ער פֿרעגט: "וואָס רעדט איר? וואָס האָט עס צו טאָן מיט באַפֿעלן?". על־פּי־קבלה, מיינט דאָס וואָרט "מצוה" גופֿא אַ נאָמען פֿונעם אייבערשטן אָדער "אַ ג־טלעך ליכט". אַ חכם, וואָס פֿאַרשטייט דעם אינערלעכן סוד פֿון די מיצוות, פֿילט זיך גאַנץ פֿרײַ און נישט "געצוווּנגען", ווען ער פֿירט אויס די דאָזיקע "גײַסטיק־געזונטע" אַקטן. די הגדה דערמאָנט אים, אָבער, בדרך־רמז, אַז דערווײַל זענען נישט אַלע מענטשן גרייט "אײַנצושלינגען" אַזאַ מיסטישן צוגאַנג צו עבֿודת־השם, דערפֿאַר נעמען זיך אויף די מיצוות ווי "באַפֿעלן".

אַ כּשרן און פֿריילעכן פּסח!