דער נאָמען ביראָבידזשאַן האָט שוין לאַנג געקלונגען אין מײַנע אויערן, זינט איך האָב געלייענט די ווערק פֿון סאָוועטיש־ייִדישע שרײַבערס. די טײַכן בירע, בידזשאַן, אַמור האָבן אויסגעזען אַזוי עקזאָטיש, אַז איך האָב זיך נישט געקענט אָפּזאָגן פֿונעם פֿאָרלייג צו לערנען ייִדיש דרײַ וואָכן אין ווײַטן מיזרח, אין דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט.

כאָטש איך האָב געוווּסט, אַז די געגנט ליגט ערגעץ; וווּ אין סיביר, האָב איך זיך פֿריִער געפֿוילט אויסצוגעפֿינען, וווּ פּינקטלעך עס ליגט יענער ייִדישער שטח. אַמור, כינע — דאָס זענען געווען די געאָגראַפֿישע קאָאָרדינאַטן, וואָס איך האָב יאָ געדענקט. ווען איך האָב געדאַרפֿט קויפֿן דעם בילעט, האָב איך זיך, סוף־כּל־סוף, דערוווּסט, ווי אַזוי מע פֿאָרט אַהין: אַכט שעה פֿון מאָסקווע ביז כאַבאַראָווסק מיטן עראָפּלאַן און נאָך צוויי שעה מיטן אויטאָ ביז דער הויפּטשטאָט פֿון דער אויטאָנאָמער געגנט, ביראָבידזשאַן. איך בין געווען טאַקע זייער פֿאַרחידושט צו זען דעם כּמעט מיטישן ביראָביזשאַן, וואָס פּראַוועט הײַיאָר זײַן 70סטן יובֿל, זינט סטאַלין האָט אים צוגעטראַכט ווי אַ סאָוועטישער ענטפֿער צום ציוניזם. פֿאַרשטייט זיך, אַז איך האָב געוואָלט זען די ערטער, וואָס מע דערמאָנט אין דער ייִדישער ליטעראַטור: די סאָפּקע (בערגל) אויף דער סטאַנציע טיכאָנקע (שפּעטער די שטאָט ביראָבידזשאַן), וואָס אויף איר קריכן די איבערוואַנדערער אין דוד בערגעלסאָנס ראָמאַן "בירעבידזשאַנער"; די אַמאָליקע ייִדישע קאָלווירטן* — וואַלדהיים, בירעפֿעלד און נײַפֿעלד.

פֿאָרנדיק פֿון כאַבאַראָווסק ביז ביראָבידזשאַן, זעט מען גראָזן, בלאָטעס און בערעזע־וועלדער. בײַם סאַמע אַרײַנפֿאָר אין שטאָט — דער ערשטער צייכן, אַז מע קומט אָן אין אַ ייִדישער געגנט — שטייט אַ מאָנומענט מיטן נאָמען "ביראָבידזשאַן" מיט ייִדישע און רוסישע אותיות. וווּ נאָך אויף דער וועלט, אַפֿילו ניט אין ישׂראל, קען מען זען אַזעלכע שילדן אויף ייִדיש? מע פֿאָרט איבער דער שטאָט און דאָס אויג פֿרייט זיך — אַ שילד אויף אַ קראָם, וואָס הייסט "ברידער", ווײַטער — אַ סופּערמאַרק "צימעס", מיטן סימבאָל פֿון ביראָבידזשאַן — אַ מנורה אין די קאָלירן פֿון אַ רעגן־בויגן.

ניט ווײַט פֿון דער דירה, וווּ איך האָב שפּעטער געוווינט, געפֿינט זיך די "שלום־עליכם־גאַס" מיטן מאָנומענט פֿונעם גרויסן ייִדישן שרײַבער. ביראָביזשאַן איז אָנגעפֿילט מיט גבֿיות־עדותן פֿון זײַן ייִדישער געשיכטע. שילדן ווײַזן אָן די דירות, וווּ ס'האָבן געוווינט שרײַבערס־ביראָבידזשאַנער — בוזי מילער, ראָמאַן שויכעט, ליובאַ וואַסערמאַן און אַנדערע. איבערן אַרײַנגאַנג אין מאַרק, וווּ די אָרטיקע פּויערים פֿאַרקויפֿן זייערע פּראָדוקטן, איז אָנגעשריבן אויף ייִדיש "לאַנדווירטשאַפֿטלעכער מאַרק". אויף די מלוכה־בנינים הענגען טאַקע צוויישפּראַכיקע שילדן, אָבער צו מאָל איז פֿאַרווערט זיי צו פֿאָטאָגראַפֿירן. פֿאַר וואָס?..

איין נאָכמיטאָק איז מען געגאַנגען אין דער רעדאַקציע פֿון דער צײַטונג "ביראָבידזשאַנער שטערן", וואָס איז איינע פֿון די עלטסטע ייִדישע צײַטונגען אויף דער וועלט. דער "ביראָבידזשאַנער שטערן" פֿאַרנעמט אַכט זײַטן, צוויי פֿון זיי — אויף ייִדיש. אויפֿן טיש אין דער רעדאַקציע וואַרפֿט זיך אין די אויגן אַ גרויסער מגן־דוד. אויב מע וואָלט אונדז פֿריִער ניט געוויזן אַן אַלטן נומער פֿון דער צײַטונג מיט אַ בילד פֿון לענינען, וואָלט מען שוין אין גאַנצן פֿאַרגעסן וווּ מע געפֿינט זיך.

אָבער דאָס אַלץ זענען בלויז די דרויסנדיקע עלעמענטן פֿון ביראָבידזשאַן, רעליקטן פֿונעם עבֿר. אַ סטודענטקע מײַנע האָט עס פֿאַרגליכן מיט אַ גוואַלדיקן פֿילם־עקראַן וואָס אויף אים קומט פֿאָר אַ לעבן. פֿאַרשטייט זיך, אַז ייִדן וווינען נאָך אין ביראָבידזשאַן; אַ סך פֿון זיי האָבן חתונה געהאַט מיט ניט־ייִדן. דער עלטערער דור רעדט נאָך ייִדיש, אָדער פֿאַרשטייט די שפּראַך. אָבער וואָס איז מיטן ייִנגערן דור? כאָטש מע לערנט ייִדיש אין איין מיטלשול און אין דער ווײַט־מיזרחדיקער מלוכישער סאָציאַל־הומאַניסטישער אַקאַדעמיע, פֿעלן אומעטום אויס קוואַליפֿיצירטע לערערס. דאָס רובֿ ביראָבידשאַנער סטודענטן פֿונעם קורס לערנען זיך ענגליש און ייִדיש, ווײַל פֿראַנצייזיש און כינעזיש ווילן זיי ניט. די קענטענישן וועגן ייִדישקייט און פֿון זייער אייגענער ירושה זענען זייער באַגרענעצט. אַז מע איז געפֿאָרן אין בירעפֿעלד, האָט מען אונדז מקבל־פּנים געווען מיט "סענדוויטשן" מיט חזיר־פֿלייש און קעז. די מיטאַרבעטער פֿון דער שלום־עליכם־ביבליאָטעק קענען אַפֿילו ניט דעם ייִדישן אַלף־בית. הײַנט צו טאָג פֿאַרמאָגט די ביבליאָטעק אַן ערך 4,000 בענד אויף ייִדיש. אָבער אין די 50ער יאָרן האָט מען פֿאַרברענט אַרום 30,000 ייִדישע און העברעיִשע ביכער און אינקונאַבלען. ווען מע קומט אין די פֿריִערדיקע קאָלווירטן, איז די זעלביקע מעשׂה: עס וווינען דאָרט נאָך צוויי אָדער דרײַ ייִדישע משפּחות. וואָס יאָ, די תּלמידים אין די אָרטיקע שולן פּרוּוון אויספֿאָרשן די פֿאַרגאַנגענהייט פֿון דער געגנט.

מע פֿילט ניט קיין אַנטיסעמיטיזם אויף דער גאַס. די מיליץ דאַרף ניט באַוואַכן די ייִדישע בנינים. די ביראָבידזשאַנער האָבן אונדז באַגריסט מיט אַ וואַרעמען — "שלום". די מענטשן זענען ראַיעל און טאַקע פֿרײַנדלעך.

דער ביראָבידזשאַנער זומער־קורס האָט געעפֿנט בלויז אַ פֿענצטערל פֿון דער ביראָבידזשאַנער ייִדישער קולטור פֿאַר די אָרטיקע און אויסלענדנישע סטודענטן. איצטער דאַרף מען האָפֿן, אַז מע וועט עס עפֿענען ברייטער, און ניט פֿאַרשליסן.

* קאָלווירט(ן) - קאָלעקטיווע ווירטשאַפֿט, קאָלכאָז