צו זײַן 55סטן יאָרצײַט

בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה האָט דער פּאָעט פּרץ מאַרקיש גערופֿן דעם ייִדישן סאָלדאַט צו נעמען נקמה אויף די דײַטשן. אין זײַן שטאַרק ליד "דעם ייִדישן שלאַכטמאַן" דערמאָנט ער דעם ייִדנס העלדישקייט, זײַן פּאַטריאָטיזם, און באַשווערט אים, אַז עס זאָל זיך ניט אויסשעפּן בײַ אים דער צאָרן.

איך ווייס: דו האָסט געקושט די ביקס אין יענעם טאָג,
וואָס האָט אויף וואָגשאָלן געלייגט פֿון פֿאָלק דאָס לעבן,
און מיט אַיעדן שאָס, ווי מיט אַ דונערדיקן גלאָק,
האָסט געבענטש דאָס לאַנד, וואָס האָט זי דיר געגעבן.

האָסט אַ דערקלערונג מאַכן פֿײַערלעך געהאַט
מיט פֿײַער און מיט בלוט דורך אויפֿשטײַג און דורך ווייען —
דו! דער ייִד! דער בירגער! דער סאָלדאַט!
דו! דער ייִד! דער רויטאַרמייער!

געהאַט האָסט אַ דערקלערונג מאַכן מיט דער ביקס,
אַזאַ וואָס ניט פֿאַרוועלקן וועט זי ווי די שטערן —
דו ביסט געווען, וועסט זײַן, דו ביסט
קעגן דער פֿינצטערניש און קנעכטשאַפֿט דער פֿאַרשווערער!

דו האָסט אַ מאָל פֿון בערג געבאָטן צען דערקלערט,
אַז ס׳זאָל מיט זיי דאָס האַרץ פֿון וועלט זיך פֿיטערן און פּעסטן,
פֿאַרפֿאָלגטע, טראָגן מיר זיי שטאָלץ איבער דער ערד
דורך אַלע אַרבע־מיתות־בית־דין —

אַצינד טראָגט זיך דײַן דערקלערונג צו דעם קאַט
אַזאַ, וואָס נאָר מיט ביקס אין האַנט דערקלערן קאָן מען.
ס׳באַוועגט זיך באַרג און טאָל, עס מורמלט גראָז און בלאַט,
און בלוט אויף אַלע וועגן שרייט: — נקמה!

איך ווייס: דו האָסט געקושט די ביקס אין יענעם טאָג,
וואָס האָט דיך אויג אויף אויג געשטעלט מיטן באַגרעבער,
און מיט אַיעדן שאָס, ווי מיט אַ דונערדיקן גלאָק,
האָסטו געבענטשט דאָס לאַנד, וואָס האָט זי דיר געגעבן.

אין נאָך אַ שטאַרק ליד, דאָס מאָל וועגן חורבן, דריקט ער אויס דעם טרויער וואָס באַגלייט די ייִדישע טענצערין: "איצט בריט די ערד דיך, ווי אַ שײַטער מיט איר גאָב / און פֿונעם הימל טוט די קעלט איצט אויף דיר אָן זיך; / ווי פֿאַר אַ חלף שטיל פֿאַרוואָרפֿן איז דײַן קאָפּ / און דײַנע וואַנדער־פֿיס די וויינענדיקע בלאָנדזשען..." ער ברענגט אין דעם ליד אילוזיעס צו דעם באַקאַנטן פֿאָלקסליד:

באַקלאָגט דער ים זיך דען אַ מאָל אין זײַן געברום?
באַדאַרף אַ ווינט דען אין זײַן בלאָנדזשעניש אַ האַפֿן?
אַרויסגעריסן פֿון מײַן האַרץ האָט זיך די רו,
אַוועקגעפֿלויגן, ווי די גינגאָלדענע פּאַווע...

כ׳וואָלט אפֿשר צובינדן באַדאַרפֿט זי צו אַ בוים,
ווי אונדזער ציג מ׳האָט צו אַ ביימל צוגעבודן;
נאָר איז די ציג דען ניט אַנטלאָפֿן פֿון דער היים?
און איז די היים ערגעץ אַליין דען ניט פֿאַרשוווּנדן?

געווען אַ ציג... אַזאַ מין צוגעלאָזטע ציג...
האָט איר פֿאַרגלוסט זיך ראָזשינקעס מיט מאַנדלען...
געטאָן האָט עס מיט אַ מאָל ערגעץ אַ צי, —
האָט עמעץ אײַנהאַלטן געקאָנט זי אין דער האַנט דען?

פֿון אַלץ געבליבן איז מיר בלויז אַ ליד אַליין,
איך זוך זיי אַלע אין מײַן בלאָנדזשעניש אָן אויפֿהער;
איך גיי זיי נאָך, איך זאָג זיי שפּרוכן אַלערליי
און כ׳קען מיט גאָרנישט זיי צוריק צו זיך פֿאַררופֿן...

און אין נאָך אַ טייל פֿון ליד שרײַבט ער:

דער רעש פֿון חתונות איז ווידער אויף די גאַסן,
פֿון שׂימחות דאָס געוויין איז אויף דאָס נײַ דערוועקט;
צעבראָכן זײַנען בלויז די פֿידלען און די קאָנטראַבאַסן,
געקוילעט זײַנען בלויז די כּלי־זמר אויפֿן וועג.

נאָר דו? — דו טאַנץ... די פֿיס געשטעלט, ווי איבער נעצן,
דאָס האַרץ מיט ווייטיק אייגענעם — פֿאַרטרײַב.
און טראָג אים, טראָג, דעם טרויער פֿון באַזעצנס,
ווי צו דער שחיטה טראָגט דעם האַלדז די מילדע טויב.

דער קאָפּ — אַראָפּגעלאָזט, די אויג — אויפֿגעקייטלט,
ס׳באַגלייטן ווײַטע שטערן בײַ דער נאַכט;
עס זײַנען מאַמעס אָט אַזוי געגאַן צו דער עקידה,
דאָס פֿײַער און דאָס האַלדז אַליין פֿאַר זיך געבראַכט.

איז רײַס פֿון לײַב זיך לעבעדיקע פּאַסן
און — טאַנץ, און ווײַטן דרעמלדיקע — וועק,
צעבראָכן זײַנען בלויז די פֿידלען און די קאָנטראַבאַסן,
געקוילעט זײַנען נאָר די כּלי־זמר אויפֿן וועג.

אין איינעם פֿון די לעצטע צוויי טיילן פֿון ליד דערמאָנט ער די אימאַזשן פֿון משה נאַדירס "רבי אלימלך":

אויף יעדן וועג, וווּ מ׳האָט געיאָגט דיך און געטריבן,
פֿון שטילע טריט דײַנע איך זאַמל דעם פֿאַרזיי;
איך וועל אין גאַרבן זיי צונויפבינדן אין טריבע
צום אָנטאָן פֿריילעך אויף די אַקסל וועל איך זיי.

אָט דאָס פֿאַרמאָג איך פֿאַר יאָרטויזנטדיקן דאגהן,
נאָר דײַנע בליִענדיקע פֿיס אויף ווינד און וויי
וועלן ווי פּײַקלדיקע פּײַקלעך זיך צעפּײַקלען
און וועלן פּײַקלדיקע — פּײַקלען וועלן זיי.

אונטער די חרובֿדיקע נעסטן זיך פֿאַרלייג איך,
דעם אײַנגעשלאָפֿענעם דעם וויי דײַנעם איך וועק;
איך וועל זיך אויסלערנען די לידער פֿון די פֿייגל
און דיך פֿאַרוויגן אויף אַן אומבאַקאַנטן וועג:

כ׳פֿאַרמאָג מער גאָרנישט ניט, מײַן היימלאָזע, מײַן מידע,
נאָר דײַנע הענט, וואָס האַלטן אײַן אַזאַ געשריי,
וועלן ווי פֿידלדיקע פֿידלען זיך צעפֿידלען
און וועלן פֿידלדיקע — פֿידלען וועלן זיי.

אָן אַ היים און אָן אַ דאַך, און אָן אַ וועג,
אָן אַן אָנלען, אָן אַ טרייסט און אָן אַ לשון, —
נאָר גאָרע ערד פֿון די טריט דײַנע דערוועקט
און דײַנע דאָרשטן — ניט געשטילט און ניט געלאָשן.

אַ רויטער וואַלד אויף דײַנע אַקסלען זיך פֿאַרלירט,
ווי כוואַליעס פֿײַער אין אַ שריפֿה — אויסגעבויגן;
אויף אַזאַ פֿײַער האָט געבענטשט מײַן מאַמע ליכט,
מיט פֿינגער צוגעדעקטע די ווײַנענדיקע אויגן.

איך טראָג זיך, טראָג איבער דעם אָפּגרונטיקן ראַנד,
ס׳באַקלאָגן ווינטן דיך אויף טרויעריקע פֿלייטן;
דו דאַרפֿסט נאָך אויסטאַנצן אַ דורותדיקע שאַנד,
דו דאַרפֿסט נאָך אויסטאַנצן אַ דורותדיקן ווייטיק.

דער טאָג — צעבויעט — ווי אַ זאַק איז אויף דײַן לײַב,
איבער דײַן קאָפּ — די האַק און קרייץ זײַנען צעפֿעכערט;
— ניטאָ די שווערד, וואָס האָט אויף דיר זיך ניט געשלײַפֿט,
— ניטאָ די שווערד, וואָס וועט אויף דיר זיך ניט צעברעכן.
וועגן משה־רבינו און דעם קעמפֿערישן גײַסט פֿון די ייִדן שרײַבט מאַרקיש אין זײַן ליד "ווידערשפּעניקונג":

ניין, ניין, — ס׳איז ניט געווען פֿון גורל קיין באַצוווּנג,
אַן אויסוואַל ס׳איז געווען דורכאויס אַ פֿרײַער,
דאָס, וואָס צו פֿײַער צוגערירט האט זיך צו ערשט דײַן צונג,
צו גאָלד — נאַכהער, נאָך אין דעם חושך פֿון מצרים!

צו פֿײַער האָט געפֿירט דײַן אומרויִק געמיט
בײַם טראָגן שטיין און זאַמד פֿאר פּיראַמידן,
אַז זאָלסט, אין קייטן זײַענדיק געשמידט,
אַ שווערד אויף ווידערשפּעניקן זיך קענען שמידן.

און ביסט דערפֿאַר געבענטשט געווען מיט דעם,
וואָס דאָס געשליפֿן שטיינדל פֿון דײַן פּאַסטעך
האָט, אונטערשנײַדנדיק דעם גליתדיקן דעמב,
אין דעם באַגינען זינגעוודיק אַרײַנגעפּאַסט זיך.

פּרץ מאַרקיש איז געבוירן געוואָרן אין 1895 אין פּאָלאָנע, וואָלין, אין אַ משפּחה פֿון בעל־מלאָכהס. ביז 10 יאָר האָט ער געלערנט אין חדר און אויך בײַם פֿאָטער. פֿון 9 ביז 11 יאָר האָט ער געלעבט מיט די עלטערן אין שטעטל ראָמאַנאָוו. דערנאָך איז ער אַוועק פֿון דער היים און איז דרײַ יאָר געווען אַ משורר בײַ אַ חזן אין בערדיטשעוו. צו 15 יאָר האָט ער אָנגעהויבן שרײַבן לידער אין רוסיש. שפּעטער איז ער עטלעכע יאָר געווען אַן עקסטערן אין אַדעס. אין 1916 האָט מען אים מאָביליזירט אין דער צאַרישער אַרמיי און מע האָט אים געשיקט אויפֿן דײַטשן פֿראָנט, וווּ ער איז פֿאַרוווּנדיקט געוואָרן, און ווען מען האָט אים באַפֿרײַט האָט ער זיך באַזעצט אין עקאַטערינאַסלאַוו, וווּ ער האָט אין 1917 דעביוטירט מיט לידער אין "דער קעמפֿער". זינט 1918 איז ער געווען פֿאַרבונדן מיט דער קיִעווער שרײַבער־גרופּע. אין 1919 איז דערשינען זײַן ערשט לידער־בוך "שוועלן", וואָס האָט אים אַוועקגעשטעלט ווי איינעם פֿון די באַדײַטנדיקסטע יונגע ייִדישע דיכטער אין אוקראַיִנע. אין 1921 איז מאַרקיש געפֿאָרן קיין פּוילן, וווּ ער האָט גענומען אַן אַקטיוון אָנטייל אין דער נײַער ייִדישער ליטעראַטור פֿון פּוילן. אין 1922 האָט ער אין וואַרשע פֿאַרפֿנטלעכט זײַן פּראָגראַם־פּאָעמע "די קופּע". ער איז געווען דער מיטגרינדער (1924) פֿון די וואַרשעווער "ליטעראַרישע בלעטער" און האָט אַרויסגעגעבן מיט י. י. זינגער דעם אַלמאַנאַך "כאַלאַסטריע". שפּעטער האָט ער באַזוכט לאָנדאָן, בעלגיע, פּאַריז און ארץ־ישׂראל. ער איז געווען דער איינציקער ייִדישער דיכטער אין סאָוועט־רוסלאַנד, וואָס האָט זיך דערוועגט צו שרײַבן וועגן ארץ־ישׂראל אַ היפּש ליד. אין 1926 האָט ער זיך אומגעקערט קיין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, וווּ ער איז געוואָרן איינער פֿון די פּראָדוקטיווסטע און וויכטיקסטע שאַפֿער פֿון דער ייִדישער פּאָעזיע און דראַמאַטורגיע. אין 1939 איז ער באַלוינט געוואָרן מיטן "לענין־אָרדן". ער איז אויך אָנגענומען געוואָרן ווי אַ קאַנדידאַט־מיטגליד פֿון דער קאָמוניסטישער פּאַרטיי. ער איז אויך געווען אַקטיוו אינעם ייִדישן אַנטיפֿאַשיסטישן קאָמיטעט, און געווען רעדאַקטאָר פֿון די זאַמל־ביכער "צום זיג", "היימלאַנד" און אַנדער.

סוף 1948, בעת דער ליקווידאַציע פֿון די ייִדישע שרײַבער אין סאָוועט־רוסלאַנד, האָט מען אַרעסטירט אויך פּרץ מאַרקישן, וועמען מען האָט אין תּפֿיסה שטאַרק געפּײַניקט און דעם 12טן אויגוסט 1952 דערשאָסן.

מיר ווילן פֿאַרענדיקן דעם עסיי מיט ציטירן כאָטש דעם אָנהייב פֿונעם ליד "ש. מיכאָעלס — אַ נר תּמיד בײַם אָרון":

דײַן לעצטער אויפֿטריט פֿאַרן פֿאָלק
צווישן בראָכשטיינער מיט שניי באַשאָטן.
נאָר — אָן דײַן וואָרט, נאָר — אָן דײַן קול,
בלויז דײַן פֿאַרקילטער אָטעם...

אָבער מיר הערן אויך אַצינד, ווי אַלע מאָל,
דעם אומזיכטיקן שאָרך פֿון אָדלער־פֿליגל דײַנע,
וואָס אָנגעטאָן האָט דיר דאָס פֿאָלק,
זאָלסט זײַן זײַן טרייסט, זײַן אָפּקלאַנג און זײַן טענה.

דער פֿאָרהאַנג לאָזט זיך ניט אַראָפּ,
די לעמפּ אין זאַל זענען ניט אויסגעלאָשן,
עס שטראַלט דײַן שלאָפֿנדיקער לייבנקאָפּ
און פֿון געשטאַלטן שוועבנדע — דאָס אומשטערבלעכע לשון.

געזעגענען מיט דיר מיר קומען זיך אַהער,
דורך וואַנען האָסט ווי אָפּקלאַנגען פֿון דורות פּײַנען
געטראָגן זינגענדיק שלום־עליכמס טרער,
זי זאָל זיך ווי אַן איידלשטיין צעשײַנען...

מיר דערמאָנען און באַערן מיט כּבֿוד דעם גרויסן דיכטער, ברויזנדיקע פּערזענלעכקייט, פּרץ מאַרקיש, איינער פֿון די קדושים פֿון ייִדישן פֿאָלק אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד.