אַ וואָרט וועגן מײַן מאַמען

אין חודש מערץ 2008 וועט ווערן 30 יאָר זינט די ייִדישע שרײַבערין לובע וואַסערמאַן — מײַן מאַמע — איז אַוועק אין דער אייביקייט. זי ליגט אין אַ שטילן ווינקל פֿונעם קעשענעווער ייִדישן בית־עולם, און ווער עס קען ייִדיש האָט די מעגלעכקייט איבערצולייענען די שורות, וואָס זײַנען אויסגעקריצט אויף איר מצבֿה.

מײַן היים

איך מאַך צו די אויגן און וויל זיך דערמאָנען,
איז וואָס־זשע האָב איך דאָ בײַם קומען געטראָפֿן?
אַ קליינינקע סטאַנציע, צעוואַקסענע קליאָנען,
פֿאַרחלומט אין בלויקייט די טײַגע געשלאָפֿן.

קליינינקע הײַזלעך באַגאָסן מיט שײַן,
ווײַסינקע בײַדלעך געהילטע אין טויען.
די ברויזיקע בירע, וואָס גיסט זיך אַרײַן
אינעם ברייטן אַמור, אין ריזיקן, בלויען.

מיט "מײַן היים" האָט מײַן מאַמע גע­מיינט ביראָבידזשאַן, וואָס איז פֿאַרבונדן מיט אַן אָנגעזעענעם און וויכטיקן טייל פֿון איר לעבן. אין אירע לידער — אין איר פּאָע­טישן הויז — זײַנען פֿאַרחתמעט געוואָרן די ביראָבידזשאַנער גאַסן און פּאַרקן, די טאָ­פּאָל־אַלייען און די פֿרישע פֿאַרנאַכטן בײַם טײַך בירע. שוין זײַנענדיק דאָ, אין קעשע­נעוו, וווּהין איך האָב זי געבראַכט נאָך דער פּטירה פֿון מײַן פֿאָטער, דעם ייִדישן אַקטיאָר און רעזשיסאָר — משה בענגעלסדאָרף — האָט די מאַמע כּסדר געבענקט נאָך ביראָבי­דזשאַן. אַלע אירע געדאַנקען, געשפּרעכן, בריוו צו אירע פֿרײַנד, די לידער — זײַנען אַלע פֿול געווען מיט ביראָבידזשאַן. אַפֿילו די לעצטע לידער אירע, שוין אָנגעשריבן אויפֿן קראַנקן בעטל, האָבן געטראָגן די טיטלען: "ביראָבידזשאַן — מײַן היים", "צו מײַנע ביראָבידזשאַנער פֿרײַנד". טאַקע דערפֿאַר האָב איך בײַם פֿאַראייביקן מײַן מאַמעס אָנדענק נישט געהאַט קיין ספֿקות און אויסגעקריצט אויף איר קבֿר אַ ליד וועגן ביראָבידזשאַן.

די מאַמע מײַנע האָט אַדורכגעלעבט גאָר נישט קיין לאַנג לעבן — אין גאַנצן אַלט געווען 67 יאָר; אָבער אַ שווער לעבן. איך מיין דאָ סײַ די אָרעמע קינדהייט פֿון אַ יתומה אינעם פּוילישן שטעטל סלאַ­וואַטיטש, סײַ די נישט לײַכטע מי פֿון אַ שטוב־דינסט, סײַ אַ ניאַניע אין אירע יונגע יאָרן אין פּאַלעסטינע. אָבער די סאַמע שווערסטע נסיונות זײַנען אויסגעפֿאַלן אויף איר גורל אין ביראָבידזשאַן, אין דער צווייטער העלפֿט פֿון איר לעבן, ווען סטאַלינס אַכזריותדיקער רעזשים האָט זי — די איידעלע פֿרוי, מוטער און פּאָעטעסע אין סאַמע בלי פֿון אירע שעפֿערישע כּוחות — אַרויסגעריסן אויף לאַנגע זיבן יאָר פֿונעם נאָרמאַלן לעבן; פֿון שאַפֿן, פֿון איר ליבער היים, מאַן און זון, און זי פֿאַרשיקט אין די סיבירער לאַגערן.

דורך אַ נס איז זי לעבן־געבליבן. אָבער קומען צו זיך נאָך אָט דער טראַגעדיע, האָט זי שוין קיינמאָל נישט געקאָנט. פֿונעם לאַ­גער האָט די מאַמע זיך אומגעקערט אַ גע­פֿערלעך־קראַנקע; בײַ אירע 49 יאָר האָט זי אויסגעזען ווי אַ טיפֿע זקנה. פֿון דעמאָלט אָן האָט זי שוין אין ערגעץ נישט געאַרבעט, באַקומען אַ דלותדיקע פּענסיע ווי אַן אינ­וואַליד. אָבער דאָס ליטעראַרישע שאַפֿן האָט זי נישט אויפֿגעגעבן, ווײַטער אָנגע­האַלטן. יעדעס וואָרט פֿלעגט איר אָנקומען זייער שווער; יעדע נײַע ליד, דערציילונג פֿלעגט זיך בײַ איר פֿאַרענדיקן מיטן שפּי­טאָל־בעטל, מיט דער "גיכער הילף", אײַנ­שפּריצונגען און טאַבלעטן. אַזוי האָט זי שוין געלעבט ביזן סוף.

די מאַמע האָט קיינמאָל נישט דערציילט, אַז אין לאַגער האָט זי געשריבן לידער, ווי אויך וועגן איר פּובליקירן אַ ביכל לידער, וואָס איז דערשינען אין ירושלים, אין 1931. דער סטאַליניסטישער מאָנסטער האָט נישט נאָר פֿיזיש פֿאַרניכטעט מיליאָנען אומשולדיקע מענטשן. ער האָט אויך פֿאַרפֿלאַנצט אין זייערע לעבעדיקע נשמות אַ געוואַלדיקע מורא, וואָס האָט זיי באַגלייט דאָס גאַנצע לעבן. בלויז אַזוי קאָן איך אויסטײַטשן די מאַמעס שווײַגן.

נישט לאַנג צוריק, איבערקלײַבנדיק איר אַרכיוו, האָב איך געפֿונען אַן אַלטן העפֿט, אָנגעשריבן מיט אַ בלײַער. כ׳האָב אָנגעהויבן לייענען און די טרערן האָבן זיך געגאָסן פֿון מײַנע אויגן. כּמעט אין יעדער ליד האָט די מאַמע דערמאָנט איר איין און איינציק קינד, אָפּגעריסן פֿון דער מוטער, אַ האַלבער יתום. און איך, לייענענדיק דער מאַמעס לידער, האָב זיך דערמאָנט אין מײַנע הונגעריקע, קאַלטע קינדער־יאָרן — אָן אַ וואַרעם וואָרט, אָן אַ צערטלעכן גלעט.

אין עלטער פֿון 14 יאָר האָב איך געמוזט גיין אַרבעטן, כּדי צוהעלפֿן דעם פֿאָטער, וואָס האָט זיך אינגאַנצן פֿאַרלוירן. אין דעם זעלבן יאָר, 1949, ווען מײַן מאַמע איז אַרעסטירט געוואָרן, האָט מען פֿאַרמאַכט דעם ביראָבידזשאַנער "גאָסעט", די ייִדישע שולן, פֿאַרברענט די ייִדישע ביכער אין דער ביבליאָטעק אויף שלום־עליכמס נאָמען. מײַן טאַטע איז געבליבן אָן אַ ליבער פֿרוי, אָן אַ שעפֿערישער אַרבעט אין ייִדישן טעאַטער, און געמוזט גיין אַרבעטן אין אַ באַקליידונגס־פֿאַבריק ווי אַ פּשוטער אַרבע­טער, כּדי אויסצוהאַלטן זײַן קינד און אַליין נישט שטאַרבן פֿון הונגער. ביז די לעצטע טעג זײַנע האָט ער נישט געקאָנט פֿאַרשטיין, פֿאַר וואָס האָט מען זײַן ווײַב פֿאַרפֿאָלגט.

סערגאָ בענגעלסדאָרף

קינדער־יאָרן

איך האָב אויף ברייטע, ווײַטע שליאַכן
מײַנע קינדער־יאָרן אויסגעטראָגן.
מיט אָפּגעדעקטע שטיקער לײַב
בײַ פּויערים אין דאָרף געבעטן ברויט.

מיט אַ נישט געצוואָגן קעפּל,
מיט אַ נישט געוואַשן העמד
פֿלעג איך שטיל זיך שלײַכן,
בלאָנדזשען אין דער פֿרעמד.

די טעג פֿאַרהונגערט שווערע,
די נעכט אָן שלאָף, אָן דאַך.
איך בין אַ קינד נאָך אַלץ,
איך שטיי אויף הוילן שליאַך...
1925

פֿרילינג־מאָטיוון

ס׳רײַסט דער טײַך אַראָפּ זײַן אײַז־דעק,
ס׳גייט די קריִע שוימיק, רוישיק.
דורך די אויפֿגעפּראַלטע פֿענצטער
לאַדט מיך אײַן צו זיך דער דרויסן.

כ׳גיי אַרויס צו זיך אין סעדל,
כ׳זע די ביימער שטיל זיך וויגן,
איבער קאָפּ מײַנעם אַ פֿויגל
מיך באַגריסט מיט יונגע פֿליגל.

ס׳קומט מײַן אייניקל גלײַך צו לויפֿן
ברענגט מיר צווײַגעלעך און בלומען
— באָבע, באָבע, — שרײַט ער הילכיק
ס׳איז דער פֿרילינג שוין געקומען.

מײַן שטאָט

באַצירט איז די שטאָט מײַנע אין גרינקייט פֿון פֿרילינג.
ווי קלאַנגען פֿון פֿידלען, דער טאָג איז הײַנט שיין,
אין גרינקייט פֿון גאַסן, קאָלירן צעשפּילטע
מײַן שטאָט אויסגעצירט איז אין זויבערן חן.

די שטאָט, וואָס געבויט כ׳האָב און ציגל נאָך ציגל
געלייגט אַ פֿונדאַמענט פֿון צעמענט, פֿון שטיין
מיט צאַפּלדיק האַרץ, ווי צו אַ קינד אינעם וויגל,
דערצויגן, געוואַקסן מײַן טײַערע היים.

באַגעגנט מיט פֿרייד, אין גרינקייט פֿון פֿרילינג,
ס׳קומען די ברידער מיט הילכיקן טראָט,
געקומען זיי זײַנען מיט מעכטיקן ווילן —
דיך שענער נאָך מאַכן מײַן היימישע שטאָט.

האַרבסט

מיר ציט צום הימל צום האַרבסטיקן בלויען,
צו גאָלדענע לאָנקעס געהילטע אין טויען,
צו קרוינען פֿון ביימער, וואָס רוישן און וועלקן
צו דער האַרבסטיקער רייפֿקייט פֿון ליכטיקע פֿעלדער.

מיט זאַפֿטיקע פּרות, מיט ברויטן די רײַפֿע,
ס׳זינגט מײַן געמיט, דער ווילן ווערט שטײַפֿער.
דער ייִאוש פֿאַרשווינדט, ס׳דערוואַכט אַ האָפֿענונג,
פֿון שוידער און עלנט בלײַבט ניט קיין טראָפּן.

די זון אינעם סאָד באַשײַנט מײַנע פֿענצטער,
ליב ביסט מיר האַרבסט, ווי מײַן יוגנט די שענסטע.
גלעטסט מיך, צערטלסט, מאַכסט פֿאַרגעסן אין מאָרגן
באַפֿרײַטע פֿון צער, פֿון בענקשאַפֿט און זאָרגן.

דער באַרג־טײַך, וואָס פֿליסט פֿאַרוויגט מײַן נשמה,
מיט ליכטיקע שטעגלעך אונטער שײַן פֿון לבֿנה.
מיט דעם אַלץ איז פֿאַרבונדן מײַן קיום, מײַן האַרץ
מיט גאָלדענע בלעטער, מיט ליכטיקן האַרבסט.
דער ערשטער שניי
דעם אמת זאָג: דיר דאַכט זיך ניט,
אַז ס׳שמעקט אַזוי דער ערשטער שניי,
ווי אמתער אַקאַציע־צוויט?
יאָ, ס׳שמעקט אַזוי דער ערשטער שניי.

און ס׳דאַכט זיך דיר נישט אויס, ווי מיר,
ווען ס׳פֿאַלט אויף אונדז דער ערשטער שניי,
אַז ס׳ווימלען טויבן אָן אַ שיעור
אין פֿריידיק־לוסטיקן געדריי?

איז ווי זשע קאָנסטו שווײַגן הײַנט?
דו טרייסל אָפּ פֿון זיך דעם וויי,
דערלאַנג מיר האָפֿערדיק דײַן האַנט!
אַנטקעגן קום דעם ערשטן שניי.