ס'איז פֿרײַטיק, אַן אָפּרו־טאָג, און דערפֿאַר איז דער וועג פֿרײַ, ווי ער וואָלט נאָר אויף אונדז אַרויסגעקוקט. דאָס פֿרישע פֿרימאָרגן־ליכט האָט ערשט גענומען אויסטיילן דעם אַרום פֿון דער פֿינצטערניש און מיר טרעפֿן אָן אויף אַ גרופּע ישיבֿה־בחורים. ווי עס פֿירט זיך, זײַנען זיי אָנגעטאָן אין שוואַרצע, יום־טובֿדיקע מלבושים. אויב אורטיילן לויט זייער גאַנג און באַזונדערס ווי זיי זײַנען שטיפֿעריש זיך פֿאַרגאַנגען אין אַ הילכיק געלעכטער, לאָזט זיך מיינען, אַז זיי זײַנען אויסגעקנאָטן ניט נאָר פֿון ישיבֿה־טייג.
דער ערשטער ציל פֿון אונדזער נסיעה איז דער קיבוץ און וואַלד חולדה (כולדאַ). איז פֿאָרט אײַך וווּהין איר דאַרפֿט, נאָר דערווײַל פֿאָרט זיך ניט.
וואָס איז די מעשׂה? שמשון האָט אונדז פֿאַרבעטן צו זיך אַהיים אויף אַ גלעזל טיי. בײַם אַרײַנגאַנג אין שטוב האָט ער אָנגעריכט די מזוזה, וואָס איז צוגעקלאַפּט צו דער טיר, און אַ קוש געטאָן די האַנט. אונדז, "גויים", וואָס ווייסן ניט, אָדער היטן ניט אָפּ די אײַנגעשטעלטע געזעצן, האָט ער האַלב ערנסט און האַלב אין שפּאַס דערקלערט, אַז זײַן מזוזה איז אַ כּשרה און דערפֿאַר איז ער באַוואָרנט פֿון שדים.
זײַן פֿרוי, אויך אַ גענוג הויכע, נאָר אַ פֿולבלעכע, האָט געבאַלעבאַטעוועט אין קיך. זייערע דרײַ, ניט קיין חתונה־געהאַטע, קינדער זײַנען נאָך געשלאָפֿן. צוויי פֿון זיי, אַ צווילינג, וועט מען אין גיכן נעמען אין אַרמיי, און די טאָכטער לערנט אין תּל־אָבֿיבֿער אוניווערסיטעט. מיט קאָמפּיוטערס וועט זי זיך פֿאַרנעמען.
ביז די טיי וועט זיך אָפּקילן דערציילט אונדז שמשון וועגן זײַן ייִחוס. ער דערציילט, און איך קוק אויף די אַלטע פֿאַרגעלטע פּאָרטרעטן און מיר דאַכט זיך, אַז איך זע די צײַט און די מענטשן, ווי זיי זאָלן נאָך אַלץ זײַן לעבעדיקע געשטאַלטן. שמשון אַליין איז אַ סאַברע, דאָס הייסט, אַ געבוירענער דאָ אין לאַנד. זײַן טאַטע, זײַן זיידע און אור־זיידע זײַנען געווען שוסטער. געלעבט האָט מען אין מיזרח־גאַליציע, אין אַ שטעטל, וואָס איז אַמאָל חרובֿ געוואָרן דורך כמעלניצקיס קאַזאַקן. דאָרט, אין שטעטל, פֿלעגט מען בײַ זיי באַשטעלן טשאָבאָטעס און שטיבלעטן, טופֿליעס און סאַנדאַלן. אַלץ האָבן זיי געקענט, נאָר ניט שטענדיק האָט זיך אײַנגעגעבן צו פֿאַרדינען, כּדי עסן ברויט צו זעט. וויי, וויי, ווי מע האָט דאַן געבידעוועט.
שוין זײַענדיק פֿון יענער זײַט טיר, זינגט שמשון אויס זײַן טאַטנס אַ לידעלע:
העמערל, העמערל, קלאַפּ,
קלאַפּ שטאַרקער אַ טשוואָק נאָך אַ טשוואָק,
קיין ברויט איז אין שטוב שוין נישטאָ,
נאָר צרות און לײַד אָן אַן עק!
— שמשון, — פֿרעג איך בײַם אים, — צי ווייסט איר ווער ס'איז געווען דער מחבר פֿון דעם ליד?
— מײַן זיידע, קלמן, — קומט גלײַך דער ענטפֿער, — ער איז געווען ניט נאָר אַ שוסטער, נאָר אויך אַ גראַמען־זאָגער אויף חתונות.
אויב זאָגן, אַז דאָס ליד האָט באַשאַפֿן אַבֿרהם רייזען, וועט זיך אים ניט וועלן גלייבן, איז זאָל דעם זיידנס אייניקל אַזוי מיינען.
יאָ, כ'האָב פֿאַרגעסן צו דערמאָנען ווי מיר, געקומענע פֿון געוועזענעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, אָן עבֿרית, און דער סאַברע, אָן אַ וואָרט אויף רוסיש, קענען זיך צונויפֿרעדן. שמשון קען, ווי ער אַליין זאָגט, "אַ ביסעלע ייִדיש, אָבער טאַקע נאָר אַ ביסעלע". פֿאַר מיר איז זײַן "ביסעלע" גענוג, כ'זאָל קענען זײַנע ווערטער איבערזעצן אין רוסיש.
דער אָנקומענדיקער טאָג שטייט ניט אויף איין אָרט. דער דרויסן איז שוין פֿאַרפֿלייצט מיט ליכטיקייט. מיט שמשונען האָט אונדז, דאַכט זיך, אָפּגעגליקט, אין זײַן פֿאַך איז ער אַ בקי. ער דרייט שוין ווידער דעם רודער און מיט אַ פֿאַרטאָגיק־הייזעריקן קול האַלט ער אונדז אין איין אויספֿרעגן. ס'איז אפֿשר צום חידושן זיך, נאָר אים געפֿעלט אונדזער ווייניק וויסן. אויב אַזוי, וועט אים לײַכט זײַן איבערראַשן זײַנע פּאַסאַזשירן. ער דערציילט אונדז:
— בײַ אונדז, ייִדן, איז געווען אַ מינהג צום געבורט פֿון אַ קינד פֿלאַנצן ביימער — פֿאַר אַ ייִנגל אַ זכר־בוים — אַ צעדערבוים, און פֿאַר אַ מיידל אַ נקבֿה־בוים — אַ ציפּרעס, וואָס איז הויך און גלײַך ווי אַ זײַל.
מיר, ווי איר פֿאַרשטייט, האָבן וועגן דעם קיין אַנונג ניט געהאַט, זאָגט ער אונדז נאָך אָן:
— אונדזער קליין לענדל טיילט זיך אויס אין אַ סך געביטן. בײַ 2,500 געוויקסן וואַקסן בײַ אונדז. אין עגיפּטן, אַ שטייגער, זײַנען פֿאַראַן בלויז 1,700.
קומט אויס, אַז אויך אין דעם זין איז ישׂראל אַ באַזונדער לאַנד.
— מיר זײַנען רײַך מיט אַזוינע פֿרוכטן ווי עפּל, פֿלוימען, וואָס זײַנען אײַך פֿון קינדווײַז אָן באַקאַנט; און נאָך וואַקסן בײַ אונדז, ווי די שוואָמען מאַראַנצן, מאַנדאַרינען, גרייפּפֿרוכטן, אַנאַנאַסן, מאַנגאָ, אַוואָקאַדאָ און וואָס נאָר ניט?
וועגן די מעלות פֿון סובטראָפּישן און טראָפּישן קלימאַט, דערמאָנט ער, אָבער וואָס שייך די אומדערטרעגלעכע היצן, טרוקנווינטן, חמסינען — וועגן אַזוינע "אַנטיקן" פֿאַרגעסט ער.
מיר פֿאָרן און די אויפֿגייענדיקע זון באַגלייט אונדז. זי שײַנט אַזוי, אַז פֿון צו פֿיל ליכט ווערט אויף אַ רגע טונקל אין די אויגן. מײַן זיצאָרט איז בײַם אָפֿענעם פֿענצטער, זע איך אַ שפֿע פֿון פֿאַרבן: רחבֿותדיקע פֿעלדער, פֿון וועלכע איך ווייס ניט פֿאַרוואָס, נאָר עס שמעקט מיט מיאַטע*. לענג־אויס דעם וועג — געל־רײַפֿע זונרויזן מיט אַראָפּגעלאָזטע קעפּ. גרויסע פּעק, געפּרעסטע און מיט דראָט איבערגעבונדענעם היי. אָראַנזשערייען, וואָס אין אייראָפּע רופֿט מען זיי "וואַרעם־הײַזער" און דאָ, מן־הסתּם, פֿאַרקערט. צו די ראַמען זײַנען צוגעפֿעסטיקט ניט קיין טונקלע, נאָר ליכטיקע צודעקן. ליכטיקע, ווײַל זיי דאַרפֿן ניט צוציִען די זונשטראַלן, וואָס זײַנען דאָ איבער אַ מאָס, נאָר אָפּשטויסן. אַנדערש איז ממש אַ רחמנות אויף די געוויקסן, וואָס ווערן פֿאַר דער צײַט פֿאַרטריקנט. אויך אין דעם פּרט איז אונדזער ייִדיש־לאַנד אַ באַזונדער וועלט.
* * *
אונדזער שטיבל, אויף גיכע גומענע רעדער, פֿאַרלאָזט די ברייטע, גוט אויסגעאַספֿאַלטירטע שאָסיי, וואָס פֿירט אין די שטעט אַשקלון, אַשדוד, באר־שבֿע און ווי פֿאַרבלאָנדזשעטע, לאָזן מיר זיך העצקענדיק, איבער דער צעטרעשטשעטער פֿון היץ נאַקעטער ערד צום וואַלד און קיבוץ חולדה (כולדאַ).
— חולדה, חולדה, — האַלט איך אין איין איבערחזרן, און קען ניט באַנעמען, פֿאַרוואָס שמשון פֿירט אונדז גאָר אַהער.
מיר אַליין איז שוין אויסגעקומען צו זײַן אין מער גרעסערע און באַוווּסטע וועלדער. איך בין געווען אין "יער מלאכים", אין "פּרק בריטניה", וואָס געפֿינען זיך אין סאַמע צענטער פֿון לאַנד. אַגבֿ, דאָרט קען מען זיך באַגיין אָן אַן עקסקורסאַנטן־פֿירער. צוליב דעם איז גענוג צוגיין צו די סטענדן מיט גענויע פּלענער, מאַפּעס, קאַרטעס פֿון די וואַלד־מאַסיוון און אויב דאָס איז נאָך אַלץ ווייניק, קאָן מען נעמען אַ בראָשור (פֿאַר די אַלע פֿאַרגעניגנס דאַרף מען קיין געלט ניט צאָלן און אויסלייענען וועגן אַלץ וואָס אַפֿילו אַ וויסנגיריקן טוריסט קען אינטערעסירן).
דאָרט, אויף די אויסגעטראָטענע סטעזשקעס, וווּ קיין גראָזן וואַקסן שוין ניט, האָב איך אָנגעטראָפֿן אויף כאָפּטעס טוריסטן פֿון אַמעריקע, אויסטראַליע. די געסט לאָזן זיך דערקענען אַפֿילו פֿון דער ווײַטנס. אַלץ רופֿט בײַ זיי אַרויס אַזאַ אַנטציקונג, ווי זיי וואָלטן אָנגעטראָפֿן אויף אַ גרינער גן־עדן־מדינה.
אין יענע ערטער, געדענקט זיך, איז מיר אויסגעקומען צו זײַן ווען, לויטן קאַלענדאַר, איז שוין אויס זומער און דער אָנהייב פֿון האַרבסטיקע טעג. די פּראַכט פֿון גאָלדענער וועלקונג האָט אַזוי שעמערירט, אַז פֿון באַגײַסטערונג האָט זיך געוואָלט זינגען, אויב ניט אויף אַ קול, איז כאָטש אינעווייניק.
ווידער האָבן מיר זיך איבערצײַגט, אַז אויף שמשונען מעג מען זיך פֿאַרלאָזן. מיר שטייען אויג אויף אויג מיט אַ וואַלד, וואָס זעט אויס ווי אַ שטאָט פֿון ביימער, און אַ געלײַטערטער הימל, וואָס קיין שענערן האָב איך, דאַכט זיך, קיין מאָל ניט געזען. דערווײַל איז ניט צום אײַנזען קיין שום לעבעדיקע באַשעפֿעניש, איז האַלטן מיר זיך אין איין אַרומקוקן און ווייסן ניט אויף וואָס פֿריִער אָנשטעלן דאָס אויג. פֿון לינקס, גלײַך אויסגעווירעטע, רייען פֿון ווײַנגערטנער. אין האַרצן טוט אַ נאָג אַ דערמאָנונג ווען מײַן טאַטע, וואָס איז געווען אַ ווײַנציכטלער, האָט געקענט אַ זאָגט טאָן:
— כאָווען ווײַנטרויבן איז ווי כאָווען די זון אַליין. דאָס זײַנען זונשטראַלן, צונויפֿגעקליבענע אין טראָפּנס.
יאָ, אויך אַזוינע ווערטער האָט מײַן טאַטע געקענט אין אַ ריינער ייִדישער שפּראַך אַרויסברענגען. יענע ווײַנגערטנער זײַנען שוין פֿון לאַנג אויף דער וועלט ניטאָ און וואָלטן זיי נאָך געווען, זײַנען זיי שוין מיר פֿרעמד.
נאָך דעם זעען מיר אַ ברוינעם באַרג און רינדער, וואָס דראַפּען זיך אַלץ העכער און העכער. צופֿוסנס, אין טאָל, איינשטאָקיקע שטיבער. דאָס איז דער קיבוץ חולדה, און שוין ערגעץ גאָר ווײַט — אַ הייבקראַן מיט אַ פֿאַרריסענעם שנאָבל. דאָ אין לאַנד, ווייסן מיר, האַלט מען אין איין בויען.
שמשון, וואָס האָט זיך פֿאַרהאַלטן, פּאָרענדיק זיך בײַ זײַן מאַשין, פֿירט אונדז צו צו אַ דענקמאָל. מיר האָבן אים ניט באַמערקט, ווײַל ביימער פֿאַרשטעלן אים. וואָס איר זאָלט ניט זאָגן, נאָר ייִדישע געשיכטע מוז האָבן זייער אַ גוטן זכּרון. ס'הייסט, צוליב וואָס דער "מוז האָבן", אויב אונדזערע שכנים, נאָענטע און ווײַטע, לאָזן ניט פֿאַרגעסן און ווער ווייסט, ווען ס'וועט צו דעם אַ סוף נעמען. דאָס גייט פֿון קאָפּ ניט אַרויס, ווײַל שׂינאה, זעט אויס, איז אַלט ווי די וועלט און אייביק ווי דאָס לעבן אויף דער ערד.
דער מאָנומענט (סקולטפּטאָר בתיה לישאַנסקי) איז שטאַרק מיט זײַן דערציילן אָן ווערטער. איך קוק אויף דעם דענקמאָל און מיט שמשונס הילף זע איך די מענטשן, וואָס האָבן פֿאַרדינט מען זאָל זיי כאָטש אין שטיין פֿאַראייביקן.
געווען איז עס אַזוי: די ערד, אויף וועלכער מיר שטייען האָט מיט הונדערט יאָר צוריק, אין 1907, געהערט דעם ייִדישן נאַציאָנאַלן פֿאָנד (קרן־היסוד). טאַקע "געקויפֿט", כאָטש אויף דעם ערד־שטח האָבן זיך פֿאַרהיט רעשטן פֿון אַ שול פֿון ביזאַנטישן פּעריאָד. דאָרט קען מען אײַנזען אַ מנורה־בילד, וואָס איז געווען, פֿון די הייליקע כּלים אין בית־המיקדש און איז די עמבלעם פֿון מדינת־ישׂראל. אַ שופֿר, וואָס איז אין ייִדישן לעבן פֿאַררעכנט געווען סײַ ווי אַ צייכן פֿון אומגליקן, סײַ ווי פֿון שׂימחה און יום־טובֿ. אַ לולבֿ און אַן אתרוג.
קומט אויס, אַז ווען עס זײַנען אַנטשטאַנען די באַוועגונגען צוריקצופֿירן ייִדן צו לאַנדווירטשאַפֿט, האָט דער ייִדישער נאַציאָנאַלער פֿאָנד ניט געקויפֿט, נאָר אויסגעלייזט די ערד פֿון אונדזערע אָבֿות. ווי פֿאַנאַטיקער, האָט מען אָנגענומען פֿאַר אַ רעכטן אמת, אַז בלויז אין דער האָרעוואַניע ליגט די מזל־ברכה. דאָ איז שוין געווען אַ וועלדל, וווּ ס'זײַנען אויך געוואַקסן איילבירט־ביימער און אַ געבײַדע, וועלכע מע האָט אָנגערופֿן "הערצלס וואַלד" און "הערצלס בנין", וואָס איז מיט דער צײַט פֿאַרוואַנדלט געוואָרן אין אַ מוזיי.
מיט גרויס עקשנות האָט מען מיט אַ רידל אין איין האַנט און אַ ביקס אין דער צווייטער געבויט אַ נײַע היים. בײַ דער טאָגליכט, בײַם האַקן די שטיינער, האָט די הייסע זון געבראָטן. אין די נעכט האָבן געיאָמערט די שאַקאַלן און די אַראַבער פֿלעגן אָנפֿאַלן — צינדן, מאָרדן; דער געדאַנק, אַז אויף שלום שטייט די וועלט איז זיי, זעט אויס, שטענדיק פֿרעמד געווען.
איז לאָמיר געדענקען, אַז די חלוצים האָט דערוואַרט ווײַט ניט קיין זיס לעבן. געלעבט האָט מען אין אימה און פּחד, ווײַל ריזיקירט האָט מען ניט נאָר מיטן האָב־און־גוטס, נאָר אויך מיטן לעבן. אין לויף פֿון דער צײַט האָט זיך פֿיל געענדערט. הײַנט פֿאַרמאָגט דער קיבוץ חולדה אַן ערד־שטח פֿון העכער 700 דונאַם. קיין גרויסע גבֿירים איז מען ניט געוואָרן, נאָר אויב מען וויל, איז דאָ מיט וואָס זיך צו באַרימען. דהײַנו: מע האָט פֿאַרפֿירט אַ היפּשע סטאַדע האָרנפֿי, אַ סך הינער, מע פֿלאַנצט און מע פֿאַרקויפֿט גרינסצוכט. פֿאַראַן צוויי פֿאַבריקן, וואָס אַרבעטן אויס טראַנספֿאָרמאַטאָרן און פּליטן פֿון בעטאָן. דאָס אַלץ זײַנען סחורות, וואָס פֿאַרמאָגן אַ שטענדיקן אָפּזאַץ אַזוי צי אַזוי, אין פֿעלד צי בײַם ווערקשטעל, נאָר מען אַרבעט מיט פֿלײַס און דאַנק דיר גאָט, פּרנסה ציט זיך.
און איצט קערן מיר זיך ווידער אום צום גרוי־שטיינערנעם דענקמאָל, וואָס שטייט אָפּגעשיידט און אָפּגעזונדערט פֿון דעם טומלענדיקן אַרום. מיטן גאַנצן קלאַפּער־געצײַג ברויזט דאָרט דער שטורמישער לעבנס־שטראָם און דאָ הערשט אַ שטילקייט אָן אַ קלענסטן קלאַנג, שאָרך. די צײַט שטייט ניט אויף איין אָרט און אונדז ווילט זיך וואָס מער וויסן וועגן דעם ייִדישן העלד אפֿרים טשיזשיק, וועמענס ביוסט ס'איז אויסגעקריצט אויפֿן הויכן שטיין.
נײַע אײַנוואַנדערער, טוריסטן, דאַרפֿן באַנעמען און אַפֿילו פֿילן יענע צײַטן און יענע מענטשן, וואָס האָבן מיט שווייס און בלוט דערגרייכט, אַז מיר זאָלן זיך פֿילן היימיש אויף דער ערד. ווער ס'האָט ניט מער ווי געטרוימט, און זיי, די געוואַגטע פּיאָנערן, האָבן די טרוימען פֿאַרוויקלעכט.
אַ שאָד, וואָס מײַנע פֿרײַנד זײַנען ניט באַקאַנט מיט שמואל האַלקינס פּרעכטיקער דיכטונג. ווען ניט איז, נאָר כ'וועל זיי באַקענען, און דערווײַל כאָטש מיט אַזוינע פֿיר שורות:
פֿון זינט מיר געדענקען זיך — טויזנטער יאָר
אַ פֿאָלק האָט געחלומט, געטרוימט אויף דער וואָר.
אין דורות אין אַלע געבענקט האָט געהיים,
געטרוימט און באַקומען אַ גליקלעכע היים...
אַזוי איז עס, כאָטש אוי, ווי מיר ווייסן, דער גורל פֿון אונדזער היים איז ווײַט ניט קיין גליקלעכער. צו דעם זײַנען מיר נאָך, ליידער, ניט דערגאַנגען. אמת, מיר האָפֿן אויף בעסערע צײַטן. זאָלן נאָר אונדזערע האָפֿענונגען מקוים ווערן.
הלוואַי, הלוואַי!
אַזוי זאָגט זיך, נאָר אויפֿן אָרט ווילט זיך נאָך צוגעבן אַזוינע ווערטער: איר קענט יאָ גלייבן, און ניט גלייבן אין די צען נסים, וואָס זײַנען געשען מיט אונדזערע אורעלטערן אין מצרים, נאָר דורך דער גאַנצער צײַט פֿון אונדזער פֿילגעפּלאָגטער געשיכטע זײַנען דאָך פֿאָרט פֿאָרגעקומען כּמעט איבערנאַטירלעכע געשעענישן. ווען דאָס זאָל זײַן ניט אַזוי, וואָלט אונדזער הייליק "פֿאָלק" (אַזוי איז אין "חומש" אָנגעוויזן) שוין פֿון לאַנג אויף דער וועלט ניט געווען און ס'איז אַ פֿראַגע, צי ס'וואָלט זיך נאָך אויסגעזוכט אַזאַ איינער, וואָס זאָל אונדז דערמאָנען מיט אַ רחמנות־געפֿיל.
דאָ ערשט האָב איך זיך געכאַפּט, אַז ווילנדיק ניט ווילנדיק, נאָר איך בין ווידער אַראָפּ פֿון גלײַכן וועג. אָדער, ווי מען זאָגט נאָך, אַראָפּ פֿון די זאַוויסיעס. איז ביז וואַנען? פֿריִער, דאַכט זיך מיר, פֿלעג איך אַזוינע שריט אויסמײַדן. די פּען אין האַנט האַלט דאָך ניט קיין יונגער מאַן, איז ניט צום חידושן זיך, וואָס פֿון אַלע אבֿרים שפּאַרט אַרויס די זיקנה. אַזוי איז אײַנגעפֿירט און קיין חלשות־טראָפּנס וועלן דאָ ניט העלפֿן. אויך איר וועט ניט באַווײַזן זיך אַרומקוקן, ווי איר וועט שוין זײַן אין טיפֿן עלטער. ווי קען עס אַנדערש זײַן, אויב אונדזער לעבן איז אַזוי קורץ.
אַזוי, פֿרײַנד מײַנע, איז עס און מיינט ניט, אַז מיט וויטאַמינען און טאַבלעטקעס וועט עס עמעצער איבערמאַכן. אַליין האַלט איך אין איין איבערחזרן די ווערטער: "ס'זאָל נאָר ערגער ניט זײַן!"
נאָך אַן עצה: ביז וואַנען ס'איז נאָר מעגלעך, סטאַרעט זיך צו באַגיין אָן דעם נעבעכדיקן "אוי־אוי־אוי" און "אײַ־אײַ־אײַ", אָדער אָן אַ סיבה גלאַט אַזוי אַ קרעכץ טאָן. גרינגער וועט אײַך אַלץ איינס ניט ווערן. און צום סוף, אַ טרייסט־וואָרט: גערעכט זײַנען די וואָס טענהן, אַז יעדער עלטער פֿאַרמאָגט זײַנע פֿריידן.
איז וווּ האַלטן מיר? מיינט ניט, אַז כ'האָב פֿאַרגעסן. בײַ אפֿרים טשיזשיקס דענקמאָל האַלטן מיר. מיט אַ געוויינלעכן אָנדענק־שטיין אויף אַ קבֿר, וווּ מען ווײַזט אָן דעם נאָמען און פֿאָטערנאָמען פֿון פֿאַרשטאָרבענעם, דעם טאָג, חודש און יאָר פֿון טויט איז די סקולפּטור ניט צום פֿאַרגלײַכן.
איך קוק אויף דעם באַרעליעף, וואָס פֿאַרקריצט אַ קאַפּיטל פֿון ייִדישער גבֿורה און מסירות־נפֿש, און מיר נעמט זיך דאַכטן, אַז אָט־אָט וועט אפֿרים אַליין אונדז דערציילן וועגן זײַן גבֿורהשאַפֿט, וועגן זיך, זײַנע עלטערן און שוועסטער. זיי אַלע האָבן פֿאַרדינט מען זאָל אין זיי ניט פֿאַרגעסן. ווען ניט אַזוינע ווי זיי, וואָלט קיין ייִדיש לאַנד ניט געווען און מיר וואָלטן זיך אַהער ניט געצויגן, און אפֿשר איז עס גאָר קיין וווּנדער ניט וואָס איך האָב אַזוי אַ טראַכט געטאָן. אין תּחית־המתים גלייבן דאָך אָן אַ שיִער מענטשן. מען קוקט אַרויס אויף משיחן, ווײַל דאַן וועלן אַלע טויטע אויף אייביק לעבעדיק ווערן. נאָך מער: ס'זײַנען אויך דאָ געלערנטע, וועלכע וואַרפֿן ניט אָפּ אין דער צוקונפֿט אַזאַ מעגלעכקייט. איז מהיכא־תּיתי, אַבי וואָס גיכער און איצט וועלן מיר הערן וואָס שמשון האָט אונדז צו דערציילן עפּעס מער ווי מע קען דאָ אויסלייענען. איז הער איך און דאָס וויכטיקסטע ווערט פֿאַרצייכנט אין מײַן שרײַבערישן בלאָקנאָט.
קיין ארץ־ישׂראל איז די משפּחה טשיזשיק געקומען אין יאָר 1906. אפֿרימס טאַטע, ברוך, איז אין רוסלאַנד געווען איינער פֿון די גרינדער פֿון פּועלי־ציון — אַ סאָציאַליסטיש־ציוניסטישע אַרבעטס־פּאַרטיי, וואָס איר פּראָגראַם איז געווען צו בויען אין ארץ־ישׂראל אַ ייִדישע נאַציאָנאַלע היים. קיין פּאַלעסטינע האָט ער זיך דערקליבן שוין זײַענדיק אַן אַגראָנאָם. שטודירט האָט ברוך אין קרים און קאַווקאַז. זײַן פֿאַך איז געווען פֿלאַנצן סובטראָפּישע געוויקסן. וועגן ציטרוס־קולטורן האָט ער פֿאַרעפֿנטלעכט אַ סך אַרבעטן. עס לוינט אויך צו באַטאָנען, אַז נאָך אין 1922 איז ער אָנגעמערקט געוואָרן ווי דירעקטאָר פֿון לאַנדווירטשאַפֿטלעכן מוזיי. ברוך טשיזשיק איז געשטאָרבן אין 1955.
וואָס ווייסן מיר, די ניט לאַנג צוריק געקומענע אין לאַנד, וועגן ייִדישער העראָיִק פֿון יענער צײַט? מיר דאַכט, אַז ווייניק. ליידער, זייער ווייניק. בײַ די סאַברעס איז ניט אויסצומעקן פֿון זכּרון דעם נאָמען יוסף טרומפּעלדאָר. ער, דער באַוווּסטער העלד נאָך פֿון דער רוסיש־יאַפּאַנישער מלחמה, איז געווען דער קאָמאַנדיר פֿון דער זעלבשוץ אין ארץ־ישׂראל.
אפֿרים טשיזשיקס עלטערע שוועסטער, שׂרה, און נאָך זיבן קעמפֿער זײַנען צוזאַמען מיט יוסף טרומפּעלדאָרן אומגעקומען אין איין שלאַכט. געשען איז דאָס אין 1920, בײַם פֿאַרטיידיקן דעם צפֿונדיקן פֿאָרפּאָסט תּל־חי, וואָס אין אייבערשטן גליל. זייער העלדנטאַט איז דאַן געווען אין אַלעמענס מײַלער. פֿאַר זיי, די אומגעקומענע, איז אַוועקגעשטעלט אַ מאָנומענט (אַ ברומענדיקער לייב), וואָס דינט ווי אַ סימבאָל פֿון ייִדישן העראָיִזם. דאָרט קומען אַלע יאָר פֿאָר פֿײַערלעכע צערעמאָניעס, געווידמעט זייער אָנדענק.
ווען שׂרה טשיזשיק איז אומגעקומען, איז זי נאָך נישט אַלט געווען קיין דרײַ און צוואַנציק יאָר. אויך אפֿרים איז שוין אין דעם עלטער געווען אַ דערפֿאַרענער, אַ שרעקלאָזער שלאַכט־גיבור. געקעמפֿט האָט ער קעגן דער ענגלישער מאַנדאַטן־מאַכט, קעגן די "גוטע" שכנים, וואָס האָבן געוואָלט די ייִדישע ייִשובֿים, מיט אַלץ און אַלעמען, פֿאַרוואַנדלען אין שטויב און אַש.
אין אויגוסט 1929, שוין זײַענדיק אַן אויטאָריטעט אין "הגנה", האָט ער זיך געלאָזט קיין חולדה אָפּשלאָגן די פֿײַנדלעכע אַטאַקן. די אַראַבער זײַנען געווען זיכער, אַז זייערס וועלן זיי זיך דערשלאָגן. און ווי האָט עס געקענט זײַן אַנדערש, ווען צען, אָדער אַפֿילו מער, גייען קעגן איינעם.
פֿאַר אָט דער ערד האָט אפֿרים טשיזשיק זײַן לעבן אָפּגעגעבן.
איך הער שמשונען און קלער: צו אַזוינע מאָנומענטן דאַרף מען וואָס אָפֿטער קומען שוין כאָטש דערפֿאַר, כּדי זיך אַליין בעסער צו דערקענען. מען דאַרף, ווײַל ביז הײַנט לאָזט מען אונדז ניט זײַן אַ פֿרידנלאַנד און ווער ווייסט, ווען דאָס וועט זיך פֿאַרענדיקן.
מן־הסתּם וואָלטן מיר זיך נאָך דאָ אויף אַ צײַט פֿאַרהאַלטן, נאָר צום דענקמאָל זײַנען צוגעפֿאָרן דרײַ אויטאָבוסן מיט אַ מאָל. געקומען זײַנען שילער. קינדער בלײַבן קינדער. אויף זיי איז אַ מחיה צו קוקן. דערווײַל שטיפֿן זיי, פֿאַרגייען זיך אין געלעכטער. אוי, ווי עס ווילט זיך, אַז זייער צוקונפֿט זאָל זײַן אַ מער שטראַלנדיקע.
ס'איז ניט צום באַוווּנדערן, נאָר צום וואַלד, וואָס איז געווען מיט דער האַנט צו דערלאַנגען, האָבן מיר זיך געלאָזט ניט אין אַ געהויבענער שטימונג. אַנדערש האָט עס נישט געקענט זײַן, נאָר צו ביסלעך, וואָס טיפֿער אין קיניגרײַך פֿון ביימער, האָט זיך די וועלט געלאָזט אײַנזען גאָר אין אַן אַנדער ליכט. און ווי, פֿרעגט זיך, האָט עס געקאָנט זײַן אַנדערש? אויב נאָך אַלעמען לעבן מיר דאָך פֿאָרט אויף דער אייגענער ערד. מיר לעבן און, ווי אַ זאַך מאַכט זיך, איז דאָ ווער און מיט וואָס מ'זאָל פֿאַרטיידיקן אונדזער היים.
דאָ הערשט אַ רויִקע שטילקייט. אין דער לופֿט קיין שטויבעלע. איז וואָס קען בעסער זײַן פֿון פֿלאַנצן און העלפֿן וואַקסן ביימער?
אין די מלחמה־יאָרן האָט זיך מיר געדאַכט, אַז וועלדער פֿאָדערן זיך, כּדי מיך, און אַזוינע ווי איך, אויסבאַהאַלטן פֿון די שׂונאים: געדינט האָבן זיי אונדז געטרײַ, ניט אויסגעגעבן. די אָרטיקע ביימער זײַנען ענלעך און ניט ענלעך אויף יענע, צו וועלכע מיר זײַנען פֿון קינדווײַז אָן געוווינט געווען. די זײַנען צו כאָווען איילבירטן, צוליב שאָטן און שיינקייט.
— איז ווי געפֿעלט אײַך דער וואַלד? — האָט שמשון אַ פֿרעג געטאָן, אַז מען האָט געמעגט ניט ענטפֿערן, ווײַל אין דער פֿראַגע איז שוין געווען דער ענטפֿער.
די "גרינע מדינה" איז ניט נאָר גרין. ס'איז גענוג אַ וואָלקנדל, און אַלץ אַרום פּוצט זיך אויס אין אַן אַנדער קאָליר. אַ שוואַך שטיקל זונשײַן האָט זיך דורכגעלייגט אַהער אַ וועג און די דורכזיכטיקע פֿליגעלעך פֿון שעמעריר־פֿלאַטערל האָבן אַ בלישטשע געטאָן ווי זיי זאָלן זײַן פֿון ריין קרישטאָל. כאָטש ניין, ניין. גיכער דערמאָנט עס אין אַ בריליאַנטן־גלאַנץ.
גיי איך אָפּ פֿון מײַן קאָמפּאַניע אין אַ זײַט און פֿאַרטײַע זיך בײַ אַ בוים, וואָס פֿון עלטער איז ער, ווי מיר, געבויגן. זײַן קרוין איז ענלעך צו אַ יאַרמלקע. בײַנאַנד וואַקסן ריזיק־פֿאַרצווײַגטע דעמבעס. שטענדיק גרינע סאָסנעס. איך שטיי, קען מען זאָגן, אויג אויף אויג מיט אַ פֿויגל, וואָס כ'ווייס ניט זײַן נאָמען. אויף זײַן שנאָבל פֿאַרמאָגט ער אַ היפּש קערנדל פֿון ווײַנשל־קאָליר. זיך אויסגעפּוצט אונטער די פֿליגלען און נאָך ערגעץ פּראַוועט מען אַ סעודה. ער קוויקט זיך מיט עפּעס געשמאַקס און פֿון פֿאַרגעניגן זינגט זיך אים זמירות.
דאָס איז נאָך ניט אַלץ. איין זינגער איז פֿאַר דעם אַרום ווייניק. אויף אַן אָלעאַנדער־קוסט האָט זיך פֿאַרקליבן אַ פֿייגעלע ניט אויף קיין סך גרעסער פֿון אַ פֿינגערהוט, ממש אַ גאָרניטשל. עס פּיקט און רײַסט די דורכזיכטיקע סוף־זומערדיקע פּאַוועטינע און אומגעריכט פֿײַפֿט עס אויס אַ ניגונדל. נאָר צו שטוינען.
אַזאַ געזאַנג רופֿט אַרויס די צאַרטסטע געפֿילן און עס ווערט גוט אויפֿן האַרצן. טאַקע אַ פּיצינק פֿייגעלע, וואָס קוים צו באַמערקן, ס'איז אָבער אַ לעבעדיק באַשעפֿעניש מיט אַלע ווייען, פֿריידן און פֿאַרדינט אויך אַן אָרט און אַ ווערט אינעם אַלוועלט.
ערשט דאָ, אין שויס פֿון דער נאַטור, איז צו מיר דערגאַנגען, אַז קיין גרעסער גליק, ווי אַליין דאָס לעבן, קען ניט זײַן. צווייפֿלט ניט, אַזוי איז עס.
ס'האָט לאַנג ניט געדויערט, ווי אַ שאָרך האָט זיך דורכגעטראָגן און אויס. ס'הייסט, איי, מענטש, פּרוּוו מיך אויסזוכן. מן־הסתּם איז עס געווען נאָך אַ וואַלד־אײַנוווינער — אַ מײַזל.
זעט איר, אַ שטילער שאָרך איז גענוג געווען, כּדי איבערצורײַסן מײַנע ניט וואָכעדיקע דמיונות. ס'איז צו דער רעכטער צײַט, ווײַל אין אַ פּאָר מינוט אַרום פֿאָרש איך אַ שטורמיש קול, וואָס דערמאָנט אַ שלאַכטרוף. אַזוי דראָענדיק רײַסן דעם האַלדז קען נאָר אונדזער עקס־פּאָלקאָווניק באָריס דוטשינסקי. ער דערמאָנט מיר, אַז חולדה איז בלויז אַן אָנהייב פֿון אונדזער מאַרשרוט און ווי מיד מיר זאָלן שוין ניט זײַן, דאַרפֿן מיר נאָך פֿאָרן און פֿאָרן. יונגע קענען זיך דערלויבן אָפּלייגן אויף שפּעטער. מיר — ניט.
און צוליב וואָס אָפּלייגן אויב ניט נאָר מיר, ישׂראלים, נאָר גאָר די וועלט ווייסט, אַז אונדזער קליין לענדעלע האָט צו דערציילן אַזוינס, וואָס ווילט זיך אויף שטענדיק פֿאַרגעדענקען. פֿאַרמאָגט צו באַווײַזן אַזוי פֿיל פֿון גרויס וויכטיקייט, אַז דו ווייסט ניט וואָס פֿריִער צו באַקוקן. דענקענדיקע מענטשן ציט צו אַלץ, וואָס שטאַמט פֿון טיפֿן אוראַלט.
* * *
פֿאַר מײַן לעבן האָב איך באַוויזן זיך פֿיל אָנלייענען און אַפֿילו עפּעס פֿאַרצייכענען, איז הערט און זאָל אײַך ניט פֿאַרדריסן, וואָס כ'האָב אויסגעקליבן אַזאַ סוף:
איינער פֿון די גרעסטע פּערזענלעכקייטן אין דער ייִדישער געשיכטע, משה בן־מימון (רמב"ם) האָט מיך און אײַך געוואָרנט מיט אַזוינע ווערטער: "זאָלסט ניט האָפֿן, אַזאַ באַשעפֿעניש, וואָס באַשטייט פֿון בלוט און פֿלייש, זאָל ווי די זון אייביק עקזיסטירן".
ס'זײַנען פֿאַרבײַ העכער 700 יאָר און דער וועלט־באַרימטער שרײַבער, בערנאַרד שאָו, האָט אויף זײַן אופֿן איבערגעחזרט דעם זעלבן געדאַנק אַזוי: "איר זאָלט נישט פּרוּוון צו לעבן אייביק, ס'וועט זיך אײַך ניט אײַנגעבן".
וואָס אמת, איז אמת. דער סוף פֿון מענטש איז טויט. פֿאַרטײַטשן אָדער לייענען צווישן די שורות איז דאָ נישטאָ וואָס. אַזוי איז געווען און וועט זײַן לדור־דורות.
וואָס זשע בלײַבט אונדז? זיך סטאַרען וואָס לענגער צו פֿאַרהיטן דעם פֿונק, ניט פֿאַרקירצן זיך אַליין די יאָרן.
צי בין איך פֿון די וואָס האָט אַזוי געטאָן? ליידער, טײַערע לייענער, אין דעם פֿאַל, ליידער...