רייטשעל
זינט זי האָט אָנגעהויבן פֿאַרשטיין, וואָס ס’איז געשען מיט אירע עלטערן בעת דער מלחמה, האָט רייטשעל זיך געפֿילט ווי אַ באַשטראָפֿטע. אין דעם דירהלע, וואָס די עלטערן האָבן געדונגען דרײַ בלאָקן פֿונעם קלייטל, האָט איר שטענדיק אויסגעפֿעלט ליכט און לופֿט; נישט אַזוי, מחמת די צוויי זאַכן האָבן פֿיזיש אויסגעמיטן זייער וווינונג, נאָר ווײַל דער אומעט וואָס האָט זיך באַזעצט אין אַלע ווינקעלעך, האָט פֿון דאָרט אַרויסגעקוקט מיט קאַלטע, בלינדעוואַטע אויגן. רייטשעל איז שטענדיק אַרומגעגאַנגען אַ פֿאַרפֿרוירענע. זי פֿלעגט זיך קוטען1 אין דעם טאַטנס גראָבן טונקל־ברוינעם פּולאָווער, פֿאַרקאַטשען די אַרבל, און זיך אַרײַנרוקן טיף אינעם ברייטן, אַלטן לעדערנעם פֿאָטעל, שוין אַן אָפּגעריבענער ערטערווײַז — אַ מתּנה פֿונעם אָנקל מאַקס — וואָס איז געשטאַנען גלײַך בײַם פֿענצטער. דאָרט, צונויפֿגעראָלט זיך ווי אַ קאַץ, האָט רייטשעל זיך געפֿילט געמיטלעך און באַקוועם, גלײַך ווי די וואַרעמקייט פֿון פֿרעמדע מענטשלעכע הינטנס און פּלייצעס, אַרײַנגעקוועטשט אין דעם ווייכן זיץ און ווענטל, וואָלט זיך איבערגעגעבן אויך איר. זי האָט ליב באַקומען דאָס "סידעלע", ווי די מאַמע האָט עס גערופֿן, און אָפֿטלעך, נאָך דער שול, אויב זי האָט נישט געדאַרפֿט גיין אין קלייטל צוהעלפֿן די עלטערן, פֿלעגט רייטשעל פֿאַרברענגען די צײַט אינעם אַלטן פֿאָטעל, אָדער בײַם צוגרייטן די לימודים, אָדער לייענען אַ ביכל.
רייטשעל האָט געפֿילט ווי איר טאַטע דערווײַטערט זיך פֿון איר אַלץ מער און מער; דאָס פֿינצטערע אַלקערל אינעם קלייטל איז געוואָרן זײַן שטענדיק אָרט. דאָרט זיצט ער אָפּ דעם גאַנצן טאָג, אַזוי אַז די מאַמע האָט געמוזט נעמען אויף אַרבעט, צו העלפֿן איר, איינעם אַ באָלעק. באָלעק איז אַ פּוילישער אימיגראַנט. אַ לאַנגער און אַ דאַרער. די בלאָנדע גלײַכע האָר אויפֿן קאָפּ זײַנען אים שטענדיק צעשויבערט; דערפֿאַר אָבער "כאָליעט" ער זייער זײַנע געלע וואָנצעס, וואָס בייגן אַרום די ווינקלעלעך פֿון זײַן מויל און טרעפֿן זיך כּמעט אָן מיט די שפּיצן בײַם גריבעלע אויפֿן שפּיציקן קין. "בײַ דעם מענטש ברענט אַלץ אונטער די הענט", — האָט אָנגעקוועלט רייטשעלס מאַמע. זי האָט גערעדט מיט אים אויף פּויליש, אַרײַנוואַרפֿנדיק ענגלישע ווערטער. די קונים איז ער אויך געפֿעלן געוואָרן, ווײַל באָלעק האָט זיך געוויצלט מיט זיי אויף זײַן געמישטער שפּראַך, און זיי האָבן געלאַכט מער פֿון זײַן רעדן, איידער פֿון זײַנע וויצן. די מאַמע איז מיט אים אַוודאי צופֿרידן, אָבער דער טאַטע האָט אים פֿײַנט. ער שרײַט, אַז פּאָליאַקן זײַנען אַלע באַנדיטן און ייִדן־מערדערס, און אַז די מאַמע זאָל דעם גוי אַרויסטרײַבן.
איין מאָל — רייטשעל איז גראָד דעמאָלט געווען אין קלייט — איז דער טאַטע פּלוצעם אַרויס פֿון זײַן פֿינצטער "ערטעלע" און זיך אַרויפֿגעוואָרפֿן מיט געשרייען און פֿויסטן אויף באָלעקן. די מאַמע איז באַלד צו צום טאַטן און אים אָנגעהויבן באַרויִקן. זי האָט געהייסן רייטשעל ברענגען אײַז אין אַ זעקעלע און עס צוגעלייגט דעם טאַטן צום האַרצן, געריבן אים די שלייפֿן מיט די פֿינגער. רייטשעל האָט נאָך קיין מאָל נישט געזען דעם טאַטן אין אַזאַ צושטאַנד. ער איז געזעסן לעבן דער מאַמען אויף אַ הילצערנעם קאַסטן, אָן אַ טראָפּן בלוט אויפֿן פּנים, די הענט האָבן אים געציטערט, און מיטן קאָפּ האָט ער זיך אָנגעשפּאַרט דער מאַמען אין אַן אַקסל. ער האָט שטיל, ווי אַ קינד, געכליפּעט, אָן טרערן אין די אויסגעלאָשענע אויגן.
די מאַמע איז געגאַנגען מיט אים צום דאָקטער, און יענער האָט געזאָגט, אַז מען דאַרף דעם טאַטן אַרײַנלייגן אין שפּיטאָל אויף איסט־פֿלאַטבוש, אַנדערש וועט די קרענק "גיך פּראָגרעסירן". אָבער די מאַמע האָט זיך אָפּגעהאַלטן פֿון דעם; זי האָט דעם דאָקטערס רעקאָמענדאַציע פֿאַרשטאַנען אַנדערש: "אַ מענטש האָט אַזוי פֿיל איבערגעלעבט, זאָל איך אים איצט פֿאַרשפּאַרן אין אַ דולהויז?!" מיט צוויי וואָכן שפּעטער איז מיטן טאַטן ווידער פֿאַרלאָפֿן אַן אָנפֿאַל, שוין אין דער היים. בײַ נאַכט איז דאָס געשען, דער טאַטע האָט צעבראָכן די שויב אין פֿענצטער און זיך געריסן אַרויסצושפּרינגען אין דרויסן. רייטשעל האָט דעמאָלט אַרויסגערופֿן דעם אַמבולאַנס און דעם טאַטן האָט מען אַוועקגעפֿירט אין שפּיטאָל, אויף איסט־פֿלאַטבוש. אויפֿן אַנדערן טאָג האָט איר די מאַמע דערציילט, אַז בעת דער מלחמה האָט דער טאַטע מיט זײַן ערשטער פֿרוי און זייער זיבן־יאָריק מיידעלע, מירעלע, זיך אויסגעבאַהאַלטן אין אַ בונקער, מיט נאָך צוואַנציק ייִדן. דער טאָג איז פֿאַרבײַ שטיל, די דײַטשן האָבן זיי נישט געפֿונען. בײַ נאַכט אָבער האָט דאָס קינד זיך צעוויינט, דאָס בײַכעלע האָט איר אָנגעהויבן שטאַרק וויי טאָן. דאָס געוויין האָט אַוודאי געקאָנט דערהערט ווערן אויבן; דעמאָלט וואָלטן אַלע אומגעקומען. האָט די מוטער גענומען דאָס קינד און זיך געלאָזט אין דרויסן אַרויס. אַלע האָבן געשוויגן, און דער טאַטע האָט אויך געשוויגן. ער איז ווי געליימט געוואָרן. אַרײַנגעוואַקסן אין דער ערד.
— אַזוי איז אים שוין געבליבן שטיין פֿאַר די אויגן דאָס בילד, ווי זײַן פֿרוי מיטן קינד אויף די הענט קריכט אַרויס פֿונעם בונקער. אַזוי גייט אים שוין נאָך דאָס געוויין און דאָס לעצטע געשריי פֿון זײַן טעכטערל...
— ווי אַזוי האָט זי געהייסן, מירעלעס מאַמע? — האָט רייטשעל געפֿרעגט, דערשיטערט פֿונעם ערשט דערהערטן.
— ראָכטשע, דיר אויף לענגערע יאָרן... אפֿשר האָב איך עס דיר נישט געדאַרפֿט דערציילן, דו ביסט שוין אָבער אַ גרויס מיידעלע און וועסט עס קאָנען פֿאַרשטיין. — נאָך אַ זיפֿץ האָט זי צוגעגעבן: — בײַ פֿערצן יאָר, נישט פֿאַר דיר געזאָגט, האָב איך שוין אויך געזען דעם טויט פֿאַר די אויגן...
מיט צוויי וואָכן שפּעטער נאָך יענער נאַכט האָט רייטשעלס מאַמע גענומען זי מיט זיך אין שפּיטאָל. רייטשעל איז געזעסן אויף אַ לאַנגער באַנק אונטער אַ צעצווײַגטן בוים, וווּ די מאַמע האָט זי איבערגעלאָזט, און געוואַרט ביז יענע וועט קומען מיטן טאַטן. דער שפּיטאָל־הויף האָט דערמאָנט אַ פּאַרקווינקל, אַרומגעצוימט מיט אַ הויכן שטיינערנעם פּאַרקן. גלײַכע, גענוג ברייטע סטעזשקעס, ברוקירטע מיט טונקל־רויטן ציגל, האָבן צעטיילט דעם פֿלאַכן באָדן אויף אויסגעמאָסטענע קוואַדראַטן, באַדעקט מיט קורץ אונטערגעשוירענעם גראָז. אין איין ווינקל פֿון יעדן אַזאַ קוואַדראַט האָט אַרויסגעקוקט פֿון גראָז אַ שמאָל פֿירעקיק שילדל — וויפֿל קוואַדראַטן, אַזוי פֿיל שילדלעך. רייטשעל האָט זיך אײַנגעקוקט אינעם נאָענטסטן פֿון זיי און איבערגעלייענט: Maury and Rosa Lemer. זי האָט זיך פֿאַרטראַכט: וואָס זאָל דאָס שילדל מיט די צוויי נעמען הייסן? דער ערשטער געדאַנק, וואָס איר איז געקומען אין קאָפּ, האָט זי מער אָנגעשראָקן, איידער פֿאַרחידושט. "שוין זשע זײַנען דאָס די קבֿרים פֿון די קראַנקע, וואָס זײַנען דאָ געשטאָרבן?" זי האָט נישט געוווּסט וואָס צו טאָן; קיין לעבעדיקן נפֿש האָט זי אויף די סטעזשקעס נישט געזען. סײַדן אַ וועווערקע איז אַראָפּגעקראָכן פֿונעם בוים און זיך צוגעשאַרט נענטער צו רייטשעל. זיך געשטעלט אויף די הינטערשטע פֿיסלעך, און די אייבערשטע צונויפֿגעלייגט אויפֿן ווײַסן פּוכיקן בײַכל, האָט זי זיך ווי אָנגעשפּאַרט מיטן בייגעוודיקן רוקן אינעם אַרויפֿשטעקנדיקן, צעפּושעטן וויידל. דאָס חיהלע האָט זיך אײַנגעשרויפֿט מיט אירע שוואַרץ־גלאַנצנדיקע אייגעלעך אין רייטשעל, די גרויע סאַמעטענע אויערלעך אַרויסגעלאָזט אין דרויסן — זאָלן זיי זײַן אויף דער וואַך — איז עס שוין אַזוי פֿאַרגליווערט געוואָרן, בלויז דאָס שוואַרצשפּיציק נעזל האָט זיך ווי אײַנגעשניטן אין דער לופֿט און זיך אין איר אײַנגעניוכעט2 , גרייט אין יעדער רגע אָדער זיך אַרויפֿוואַרפֿן אויפֿן אויסגעבעטלטן ביסן, אָדער זיך אַוועקטראָגן צוריק צום בוים.
רייטשעל האָט זיך באַלד געביטן אין פּנים. דאָס קליינע לעבעדיקע באַשעפֿעניש, וואָס האָט אַליין געציטערט פֿאַר יעדן שאָרך, האָט צעטריבן אירע פֿינצטערע שרעקן און אַרײַנגעבראַכט מיט זיך פֿרייד. רייטשעל האָט אַ טאַפּ געטאָן די צוויי קעשענקעלעך אויף איר שיינער, ראָזעווער קאָפֿטע. עס טרעפֿט זיך נישט זעלטן, אַז זי געפֿינט אין אירע קעשענעס עפּעס אַ נאַשערײַ: אַ צוקערקע, אַ ביסקוויטל אָדער אַ ניסל, וואָס די מאַמע שטופּט איר אַהין אַרײַן; די קאָפֿטע האָט איר אָבער די מאַמע געקויפֿט מיט אַ טאָג צוריק, און רייטשעל האָט זי אָנגעטאָן הײַנט צום ערשטן מאָל, ספּעציעל צו דער באַגעגעניש מיטן טאַטן. מיט באַדויער האָט דאָס מיידעלע אַ דריק געטאָן די אַקסלען, ווי זיך אַנטשולדיקט פֿאַרן חיהלע, אָבער די וועווערקע, בשעת רייטשעלס נישטערן מיט די פֿינגער אין די קעשענקעלעך, האָט פּלוצעם אויפֿגעציטערט, אַ דריי געטאָן דאָס קעפּל הין און קריק און, ווידער אָנשפּאַרנדיק זיך אויפֿן באָדן מיט אַלע פֿיר, זיך אַוועקגעטראָגן, מיט קורצע זיגזאַגן, אין אַ ווײַטן ווינקל פֿון הויף.
רייטשעל האָט פֿאַרשטאַנען, אַז עפּעס האָט די וועווערקע אָנגעשראָקן און זיך אַרומגעקוקט. אויפֿן אַנדערן עק סטעזשקע האָט זי דערזען גיין די מאַמע, וואָס האָט געפֿירט אונטערן אָרעם אַ מאַנצביל, ענלעך צו רייטשעלס טאַטע. זי האָט אַזוי אַ טראַכט געטאָן, ווײַל אַפֿילו פֿון דער ווײַטנס האָט דער מאַנצביל אויסגעזען עלטער און אַנדערש ווי איר טאַטע — אַן אײַנגעבויגענער, דעם קאָפּ אויסגעצויגן פֿאַר זיך, ווי ער וואָלט זיך געריסן פֿאָרויס, נאָכשלעפּנדיק נאָך זיך דעם שלאַבעריקן קערפּער, וואָס די מאַמע האָט קוים צוגעהאַלטן און וואָס די פֿיס האָבן נאָכגעיאָגט מיט שמאָלע טריטעלעך. צי האָט ער זיך אַזוי געריסן צו רייטשעל, דערזעענדיק זי זיצן אויף דער באַנק, און צי דאַרף רייטשעל איצט לויפֿן אים אַנטקעגן, ווי זי פֿלעגט תּמיד טאָן מיט יאָרן צוריק, ווען זי איז נאָך געווען אַ קליין מיידעלע. רייטשעל האָט זיך נישט גערירט פֿון אָרט; אַלץ האָט זיך איר איבערגעמישט אין קאָפּ — די אַרויסשטעקנדיקע שילדלעך פֿון גראָז, די אַנטלאָפֿענע וועווערקע, דעם טאַטנס קרענקלעכע באַוועגונגען און דער מאַמעס פֿאַרלוירענער שמייכל, מיט פֿאַרקילטע טראָפּנס טרערן אין די אויגן־ווינקלעך, בעת זי האָט זיך אָנגעטראָפֿן מיטן טאָכטערס בליק.
דער טאַטע איז געזעסן צווישן זיי אין מיטן. די מאַמע האָט נישט אויפֿגעהערט צו רעדן, ווי זי וואָלט מורא געהאַט עפּעס צו פֿאַרגעסן, מחמת דער טאַטע וועט זי איבערשלאָגן, ווי ער פֿלעגט נישט איין מאָל טאָן, אַרומכאַפּנדיק דעם קאָפּ מיט זײַנע ברייטע דלאָניעס, אַרויסקוועטשן פֿון זיך: "גענוג... גענוג, שוין אַזוי פֿיל שיטן..."; און אפֿשר האָט זי מורא געהאַט זיך אָפּצושטעלן, ווײַל איר שווײַגן וואָלט זיך אָנגעשטויסן אין די אויסגעשעפּטע אויגן פֿון איר מאַן, אָדער אין דעם אָפֿענעם מויל, וואָס זײַנע ליפּן האָבן, דאַכט זיך, פֿאַרגעסן ווי אַזוי מען ברענגט אַרויס אַ מענטשלעך וואָרט. ער האָט געקוקט ערגעץ אַראָפּ מיט אַ צעשווענקטן בליק; יעדעס מאָל געוואָלט זיך אָנבייגן, ווי די שנירלעך אויף זײַנע שיך וואָלטן זיך צעשנורעוועט, און ער וויל זיי צונויפֿבינדן. די מאַמע, נישט אויפֿהערנדיק "צו שיטן", האָט אים אומגעקערט מיט כּוח צוריק. אין אַ מאָמענט האָט ער אַרויסגעבראַכט פֿון גאָרגל אַן אומצופֿרידענעם דערשטיקטן קלאַנג און פֿון דער אונטערשטער ליפּ האָט זיך אַראָפּגעריסן אַ געדיכטע סלינע. דאָס נאָזטיכל האָט די מאַמע שוין געהאַט געהאַלטן פֿאַרקוועטשט אין דער האַנט, האָט זי באַלד אָפּגעווישט דעם טאַטן דאָס מויל.
— וואָס זשע שווײַגסטו, רייטשעל, — האָט זי זיך אָנגערופֿן, ווי ביז אַהער וואָלט זי נישט באַמערקט, אַז אויך די טאָכטער זיצט דאָ מיט זיי אויף איין באַנק, — צי האָסטו נישט וואָס צו דערציילן דײַן טאַטן?
רייטשעל האָט זיך צעמישט. מסתּמא האָט זי וואָס צו דערציילן, זי האָט וועגן דעם פּשוט נישט געטראַכט. דער טאַטע האָט בכלל זעלטן ווען גערעדט מיט איר וועגן אירע אייגענע "געשעפֿטן". זי, דער טאַטע מיט דער מאַמען, האָבן זיך אַלע געדרייט, זינט רייטשעל געדענקט זיך, אויף איין שטיקל שטח, וואָס האָט געהייסן — זייער משפּחה. עס האָט זיך שוין אַזוי געפֿירט, אַז די מאַמע איז שטענדיק פֿאַרנומען — אין קלייטל, אין דער היים — פֿלעגט זי, אַ קינד, מערסטנס פֿאַרברענגען מיטן טאַטן. דאָס מיינט נישט, אַז דער טאַטע האָט זיך מיט איר ספּעציעל אָפּגעגעבן, זיך געשפּילט, אָדער דערציילט איר מעשׂהלעך; ער האָט זיך געטאָן זײַנס, און רייטשעל — אירס, און דווקא די שטילע פֿאַרנומענקייט זייערע האָט זיי ביידע געאייניקט. עס פֿלעגט פֿון אים אַרויסקומען אַזאַ שווײַגנדיקע באַזאָרגטקייט, וואָס האָט מיט זיך אָנגעפֿילט דעם רוים אַרום רייטשעל אַזוי געדיכט, אַז זי האָט געקאָנט אין אים זיך געפֿינען שעהען לאַנג — רויִק און באַשיצט פֿון אַלע סכּנות. אַזוי איז אויך געווען שפּעטער, ווען דער טאַטע פֿלעגט זי באַגלייטן אין שול אין דער פֿרי, און נאָך מיטאָג אָפּוואַרטן זי בײַם שולטויער. דאָס שווײַגנדיקע בײַזײַן איינער לעבן אַנדערן האָט געשאַפֿן אַזאַ נשמהדיקן בונד צווישן זיי, אַז אַן איבעריק וואָרט וואָלט אפֿשר אים געקאָנט צעשטערן. די קונסט פֿון זייער שטום־לשון איז געוואַקסן באַגלײַך מיט רייטשעל, מחמת איר ייִדיש איז געוואָרן אַלץ שיטערער, און רעדן מיטן טאַטן אויף זײַן שפּראַך איז איר געוואָרן שווערער.
עס האָט זיך פֿאַרגעדענקט, ווי דער טאַטע איז נישט אָפּגעגאַנגען פֿון איר געלעגער אויף אַ מינוטקעלע, בעת רייטשעל איז געלעגן אַ גאַנצע וואָך מיט אַ מסוכּנער פֿאַרקילעכץ. זי האָט געהאַט דעמאָלט הויכע היץ, און צו מאָל, פֿון דער פֿאַרשוויצטער פֿאַרקאָכטקייט, ווי דורך צינגלעך פֿלאַם, פֿלעגט רייטשעל אַרויסכאַפּן דעם טאַטנס פֿאַרוואַקסן פּנים. ער האָט איר יעדעס מאָל צוגעלייגט די פֿינגער צו די באַקן, צום שטערן און עפּעס געשעפּטשעט מיט די ליפּן. רייטשעל האָט זיך אָנגעשטרענגט צו פֿאַרשטיין, וואָס זאָגט ער איר, דער טאַטע; זי האָט עס אָבער נישט פֿאַרשטאַנען — די ווערטער זײַנען געווען נישט אויף ייִדיש און אַוודאי נישט אויף ענגליש, וואָס דער טאַטע האָט קוים גערעדט. שפּעטער האָט זי אים נישט איין מאָל געוואָלט פֿרעגן וועגן דעם, אָבער עפּעס האָט זי דערפֿון אָפּגעהאַלטן, ביז עס האָט זיך אין גאַנצן פֿאַרגעסן, ריכטיקער, זיך פֿאַררוקט אין אַ ווײַטן זכּרון־ווינקעלע, ווי אַ סך אַנדערע פֿראַגעס, וואָס זײַנען דאָרט געבליבן ליגן, שטיל אויסגייענדיק אָן אַן ענטפֿער. (מיט יאָרן אַרום, ווען רייטשעל האָט געלעבט אין ישׂראל, האָט זי אין אַ טאָג דערהערט בײַם אויער דעם באַקאַנטן שעפּטש, און ס’איז אויפֿגעקומען אַן ענטפֿער אויף דער פֿאַרגעסענער פֿראַגע: דער טאַטע האָט בײַ איר קראַנקן געלעגער געזאָגט אַ תּפֿילה). די יאָרן האָבן נאָך מער אָנגעפֿילט די באַציִונגען צווישן רייטשעל און דעם טאַטן מיט אַ מין האַרציק־אָנגעזעטיקטער נישט־דערזאָגטקייט. עס האָט געקאָנט אויסזען ווי אַ שפּיל; זיי פֿלעגן זיך באַגיין מיט עטלעכע ווערטער, אַרויסגעריסן פֿון דער טאָג־טעגלעכער האַוועניש — בײַם עסן אָוונטברויט, אָדער איבערגעבן דער מאַמען אַ ביטע; זעלטענער בעתן קוקן טעלעוויזיע, און שוין גאָר זעלטן, בשעת אַ שפּאַציר... די "פּראָמענאַדעס" בײַם אָקעאַן אין די שבתים זײַנען מיט דער צײַט געוואָרן אַ זעלטנהייט, און רייטשעל פֿלעגט שוין אַהין לויפֿן אַליין, אָדער מיט אַ חבֿרטע. דאָרט, בײַם וואַסער, האָט זי זיך געפֿילט ווי אַ פֿרײַער ווײַסער פֿויגל. אָבער אַפֿילו די געציילטע ווערטער זײַנע זײַנען אויך געוואָרן אַלץ שטילער און שטילער. דער טאַטע האָט זיי דערשטיקט אין זיך, ווי די לעצטע פֿונקען, וואָס פֿאַרבינדן זײַן "איך" מיטן דרויסיקן לעבן. די פֿינצטערניש פֿון נעכטן האָט די ווירקלעכקייט פֿון הײַנט פֿאַרגאָסן און פֿאַרסמט, נישט איבערגעלאָזט קיין ליכטיקן פֿלעק פֿאַר אַ מאָרגן. ביז ס’איז געשען דער בײַנאַכטיקער אויפֿרײַס...
1)זיך קוטען — זיך וואַרעם אָנטאָן
2)אײַנגעניוכעט — צוגעשמעקט