Zsuzsa Hetényi. In A Maelstrom: The History of Russian-Jewish Prose (1860-1940). Budapest: Central European University Press, 2008.

די פּראָבלעם פֿון ייִדישער ליטעראַטור אויף אַ ניט־ייִדישער שפּראַך פֿאַרנעמט אַ וויכטיק אָרט אין טעאָרעטישע וויכּוחים אַרום דעם ענין פֿון ייִדישער קולטור. דאָס נײַע בוך פֿון דער אונגאַרישער פֿאָרשערין זשוזשאַ העטעני באַהאַנדלט די דאָזיקע פּראָבלעם אויפֿן סמך פֿון דער רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור. ווי עס קומט אַרויס פֿונעם בוך־טיטל, געהערט העטעני צו דער שול, וואָס האַלט, אַז די רוסיש־ייִדישע ליטעראַטור איז אַ ממשותדיקער פֿענאָמען, בפֿרט ווען עס גייט אַ רייד וועגן דער רעאַליסטישער פּראָזע. די מחברין אין איר הקדמה דערקעלרט, אַז זי איז אויסן "אויסצופֿילן אַ בלויז" און אומצוקערן די פֿאַרגעסענע נעמען פֿון די רוסיש־ייִדישע שרײַבער אין דעם הײַנטיקן קולטורעלן אומגאַנג. וואָס שײַך דעם מעטאָד און דעם מאַטעריאַל, באַזירט זיך די דאָזיקע שטודיע אויף די פּיאָנערישע פֿאָרשונגען פֿון שמעון מאַרקיש, ע״ה (דעם עלטערן זון פֿון פּרץ מאַרקיש און דעם מאַן פֿון זשוזשאַ העטעני), וועלכער האָט אָפּגעגעבן אָט דער דאָזיקער טעמע כּמעט דרײַסיק יאָר פֿון זײַן לעבן.

ווען מען באַטראַכט דעם ענין פֿון דער רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור, דאַרף מען האָבן אין זינען אַ גאַנצע ריי טעאָרעטישע פֿראַגן. וואָס הייסט "ייִדיש" אין דעם דאָזיקן פֿאַל? ווי ווײַט קאָן מען רעדן וועגן אַן איינהײַטלעכער ליטעראַטור, אַנשטאָט איינצעלנע ווערק, וועלכע באַרירן אַזוי אָדער אַנדערש די ייִדישע טעמעס? מוזן די מחברים במילא זײַן ייִדן לויט זייער רעליגיע? איז די דאָזיקע ליטעראַטור אָנגעשריבן ספּעציעל פֿאַר ייִדן, אָדער פֿאַרן אַלגעמיינעם לייענער? וואָס פֿאַר אַ שײַכות האָט די "רוסיש־ייִדישע" (אָדער "דײַטשיש־ייִדישע", "ענגליש־ייִדישע", און אַזוי ווײַטער) ליטעראַטור צו די ליטעראַטורן אויף ייִדיש און העברעיִש?

פּראָפֿעסאָר העטעני הייבט אָן איר בוך מיט אַ טענה, אַז ביז לעצטנס, דהײַנו, ביז שמעון מאַרקישעס פֿאָרשונגען, איז דער גאַנצער שטח פֿון דער רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור פֿאַרבליבן מחוץ דעם תּחום פֿון דער רוסישער ליטעראַטור־פֿאָרשונג, סײַ אין רוסלאַנד און סײַ אין אויסלאַנד. זי קומט צוריק צו די וויכּוחים אַרום דעם דאָזיקן ענין, וואָס מע האָט געפֿירט אין דער רוסיש־ייִדישער סבֿיבֿה אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט, און באַרעכטיקט איר צוגאַנג צו דער רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור מיט סאָציאָלאָגישע אַרגומענטן, וועלכע זײַנען געווען קוראַנט אין דער פּאָזיטיוויסטישער רוסישער קריטיק פֿון אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט. לויט איר דעפֿיניציע, געהערט אַ שרײַבער צו דער רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור, ווען ער האָט בכּיוון באַשלאָסן צו רעדן מיט דער שטים פֿונעם רוסיש־ייִדישן ציבור. דערבײַ מוז דער שרײַבער שעפּן זײַן שעפֿערישע יניקה פֿון דעם אוצר פֿון דער ייִדישער טראַדיציע. אַזאַ צוגאַנג שליסן אויס יענע ליטעראַטן פֿונעם ייִדישן אָפּשטאַם, וועלכע האָבן יאָ באַרירט ייִדישע טעמעס, אָבער האָבן זיך דערבײַ ניט געהאַלטן פֿאַר "געזעלשאַפֿטלעכע פֿאָר­שטייער פֿון דער ייִדישער קהילה", ווי, למשל, אָסיפּ מאַנדעלשטאַם. אין זײַן אויטאָ­ביאָגראַפֿיע "דער גערויש פֿון דער צײַט" האָט מאַנדעלשטאַם אָנגעמאָלט אַן אויסגעצייכנטן פּאָרטרעט פֿון דער פּעטערבורגער ייִדישער בורזשואַזיע, אָבער דאָס איז ניט קיין ווערק פֿון דער "רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור", לויט הע­טעניס באַגריף. בכלל באַקומט זיך, אַז די רוסיש־ייִדישע (און אַנדערע "בינד­שטריך־ייִדישע" ליטעראַטורן) דאַרפֿן זײַן רעאַ­ליס­טישע ווערק מיט אַ בולטן סאָציאַלן און אידעאָלאָגישן שליחות.

דאָס קאָנצעפּטועלע סדום־בעטל פֿון אַזאַ דעפֿיניציע רעדוצירט דעם קאָמפּליצירטן און פֿילזײַטיקן פֿענאָמען פֿון ייִדישער שע­פֿערישקייט אויף ניט־ייִדישע שפּראַכן צו פּובליציסטיק און אַקטועלער ליטעראַטור, און שליסט אויס די ווערק פֿון מאָדערניזם און אַוואַנגאַרד, אָט די שטרעמונגען, אין וועלכע ייִדן האָבן דווקא געשפּילט אַ וויכ­טיקע ראָלע. אָבער ווי ווײַט איז "ייִדיש", מיט איר שעפֿערישן מעטאָד געווען אָט די אַקטועלע רוסיש־ייִדישע ליטעראַטור? אין אַ סך הינזיכטן האָט זי נאָכגעפֿאָלגט דעם רוסישן אידעיִשן און סטיליסטישן הויפּט­שטראָם, נאַטירלעך באַטעמט מיטן ייִדישן אַקצענט און מיטן ספּעציעלן טראָפּ אויף ייִדישע צרות. מען קאָן מן־הסתּם רעדן וועגן אַ געוויסער ייִדישער ריכטונג אין דער רוסישער ליטעראַטור. דערבײַ דאַרף מען נאַטירלעך פֿאַרשטיין די רוסישע ליטעראַטור ניט אין אַ שמאָלן נאַציאָנאַליסטישן זין, נאָר ווי אַ ברייטע און אָפֿענע קולטורעלע סיסטעם, וואָס האָט איין יסוד — די רוסישע שפּראַך. די רוסיש־ייִדישע ליטעראַטור איז בשום אופֿן ניט געווען איזאָלירט פֿון דער אַלגעמיינער רוסישער ליטעראַטור, און אַזאַ איז געווען די פּאָזיציע פֿון די רוסיש־ייִדישע שרײַבער גופֿא.

דווקא דער ספּעציפֿיש־ייִדישער תּוך איז מערסטנס פּראָבלעמאַטיש אין העטעניס קאָנ­צעפּ­ציע. העטעני אָנערקענט צוויי מינים ייִדיש­קייט׃ די רעליגיעזע, וואָס שטאַמט פֿון תּנ״ך, און די עטנאָגראַפֿישע, וואָס דריקט זיך אויס דורך פֿאָלקלאָר. וואָס עס פֿעלט אין דער דאָ­זיקער סכעמע איז דאָס גאַנצע נעצווערק פֿון קעגנ­זײַטיקע באַציִונגען צווישן רוסיש־ייִדישע שרײַבער און דער מאָדערנער ייִדישער און העברעיִשער קולטור. מענדעלע און שלום־עליכם באַווײַזן זיך בלויז בײַם אָנהייב פֿון איר געשיכטע, אין פֿאַרבינדונג מיט דעם ערשטן רוסיש־ייִדישן מחבר אָסיפּ ראַבינאָוויטש. אָבער גאָרניט ווערט ניט גע­זאָגט, למשל, וועגן דער השפּעה פֿון י. ל. פּרץ אויף ש. אַנ־סקי.

די פּעריאָדיזירונג פֿון דער רוסיש־ייִדי­שער ליטעראַטור שפּיגלט אָפּ דעם היסטאָ­ריש־סאָציאָלאָגישן צוגאַנג. דער פּעריאָד פֿון אַכציק יאָר צווישן 1860 און 1940 ווערט צעטיילט אויף פֿיר תּקופֿות דורך די דאַטעס פֿון די וויכטיקע היסטאָרישע געשעע­נישן׃ די פּאָגראָמען פֿון 1881—1882, דער ערש­טער ציוניסטישער קאָנגרעס פֿון 1897, די רע­וואָלוציע פֿון 1917, און דער אויס­בראָך פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה. צו דער ענג­לישער אויסגאַבע, אין פֿאַרגלײַך מיט דער אונגאַרישער, זײַנען צוגעגעבן געוואָרן צוויי נײַע קאַפּיטלען, וועגן דעם סאָווע­טישן שרײַבער פֿרידריך גאָרענשטיין און אַ פֿאַרגלײַכיקער אַנאַליז צווישן דער רוסישער און דער אַמעריקאַנער ייִדישער ליטעראַטור. די דאָזיקע צוויי צוגאָב־קאַפּיטלען פֿאַרברייטערן די כראָנאָלאָגישע און געאָגראַפֿישע גרענעצן פֿון דער פֿאָרשונג, און דערווײַזן, ווי אַזוי מען קאָן באַנוצן די קאָנצעפּציע פֿון דער מחברין אין אַנדערע פֿאַלן.

אין תּוך גענומען, שטעלט דאָס בוך מיט זיך פֿאָר אַן אַקוראַטן און ניצלעכן היסטאָרישן איבערזיכט פֿון די ווערק פֿון רוסיש־ייִדישע שרײַבער אויף ייִדישע טע­מעס, וועלכע ווערן אַנאַליזירט פֿונעם פּאָזי­טיוויסטיש־סאָציאָלאָגישן שטאַנדפּונקט. פֿון דער "אוטאָפּיע פֿון אַסימילאַציע" פֿאַלט מען אַרײַן אינעם "ווירבל" פֿון די פּאָגראָמען, דערנאָך שטייט מען "אויף דעם שיידוועג" פֿון נאַציאָנאַלער פּאָליטיק, ביז מען קומט צו דעם "בית־עולם", וווּ עס ווערן באַגראָבן די ייִדישע חלומות וועגן דעם רוסישן "היימלאַנד". די פּשוטע קאָנצעפּטועלע סכע­מע נעמט ניט אין באַטראַכט די גאַנצע קאָמפּליצירטקייט און פֿילדײַטיקייט פֿון דער מאָדערנער ייִדישער קולטור אין רוס­לאַנד. כּדי צו באַהאַנדלען די דאָזיקע אַס­פּעקטן, דאַרף מען זיך ווענדן צו אַנדערע טעאָרעטישע מאָדעלן, וועלכע וואַקסן פֿון דער סטרוקטוראַליסטישער ירושה און אָפּע­רירן מיט ליטעראַרישע טעקסטן אויף אַן אַנדערן ניוואָ.