(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

קיין גרויסן חשק זיך אָפּצושטעלן בײַ דער מומען האָט רייטשעל נישט געהאַט, אָבער קיין אַנדערע מעגלעכקייטן האָט זי דערווײַל אויך נישט געזען. דערצו האָט די מאַמע זיך אײַנגעשפּאַרט, אַז אויב נישט בײַ דער שוועסטער, וועט זי רייטשעל אין גאַנצן נישט לאָזן פֿאָרן קיין ישׂראל.

רייטשעלס חשדים זײַנען געווען נישט אומזיסטע. ווי ס’האָט זיך אַרויסגעוויזן, האָט זי געהאַט זעקס שוועסטערקינדער, און דאָס קלענסטע איז אַלט געווען קנאַפּע דרײַ יאָר. די מומע האָט זיך זייער דערפֿרייט איבער דער אַמעריקאַנער פּלימעניצע און איר באַלד דערלאַנגט דאָס קליינטשיקע. קיין ענגליש האָט די מומע אַוודאי נישט געקענט, אָבער דאָס ביסל ייִדיש, וואָס רייטשעל האָט אַרויס­געטראָגן פֿון די קינדער־יאָרן, איז איר צו ניץ געקומען. יעדן פֿאַלס, מיט דער מומען האָט זי זיך געקאָנט אײַנפֿאַרשטיין.

— רעד מיטן ילד ענגליש, — האָט די מו­מע געגעבן רייטשעל איר ערשטע עצה, — וועט עס מיט דיר שפּעטער אויך רעדן ענגליש.

די מומע האָט טאַקע געכאַפּט אַן אָנ­בליק אויף איר עלטערער שוועסטער, אָבער דערזען ווי דורך אַ מיזרחדיקער טוך. דאָס היפּוכדיקע, וואָס האָט זי געמאַכט גאָר אַנ­דערש פֿון רייטשעלס מאַמע, האָט זיך נישט באַלד געוואָרפֿן אין די אויגן. אַ פֿולע, אַ פּאַוואָליע־טוערין, קיין זאַך אין שטוב האָט נישט געהאַט איר אייגן אָרט. זי האָט נישט גע­אַרבעט, און כּמעט דער גאַנצער טאָג פֿלעגט בײַ איר אַוועקגיין אויף צוצוגרייטן עסן און קוקן נאָך די קלענערע קינדער. דערבײַ האָט דער ראַדיאָ נישט אויפֿגעהערט צו רעווען, ווײַל די מומע האָט שלעכט געהערט.

— אַבי זיי, מײַנע קינדער און אַלע ייִדישע קינדער, זאָלן זײַן געזונט און נישט וויסן פֿון די צרות, וואָס מיר האָבן, נישט דאָ געדאַכט, איבערגעלעבט, — האָט זי הויך געלערנט די פּלימעניצע, באַגלייטנדיק יעדער וואָרט מיט אַ באַזונדערער תּנועה — בעזרת־השם, בײַ אונדז אין לאַנד ווערט קיינער נישט פֿאַרפֿאַלן.

מיט "ברוך־השם" און "בעזרת־השם" האָבן זיך אָנגעהויבן און פֿאַרענדיקט אַלע אירע רייד. נישט אַלץ פֿלעגט רייטשעל פֿאַר­שטיין פֿון דער מומעס דיבורים, און נישט נאָר צוליב דער שפּראַך; אירע רייד זײַנען שטענדיק געווען פֿאַרדרייט, ווי עפּעס אַרויס­געריסן פֿון אַ תּפֿילה, אַן אײַנגעחזרטער זאַך, וואָס פּאַסט נישט צו אַ פּשוטן שמועס. פֿרומע ייִדישע פֿרויען איז אין ברוקלין אַוודאי געווען נישט קיין זעלטנקייט, אָבער רייטשעל האָט אויף זיי תּמיד געקוקט ווי אויף זײַטיקע פּאַרשוינען, וואָס צו איר גופֿא האָבן זיי כּמעט קיין שײַכות נישט. זי האָט פּונקט אַזוי געקוקט אויף די פֿרויען פֿון אינדיע אָדער פּאַקיסטאַן, סײַדן, מיט מער נײַגער, צוליב זייערע עקזאָטישע קליידער.

אין דער מומעס היים, אַרײַנפֿאַלנדיק אין אַ סבֿיבֿה פֿון גאָר אַן אַנדער ווירקלעכקייט און לעבנס־שטייגער, האָט זי זיך אין גאַנצן פֿאַרלוירן. ערשטנס, די מומע האָט זי באַלד אָנגעהויבן רופֿן — רחל; און ווען רייטשעל האָט זיך קעגנגעשטעלט, האָט די מומע איר אומצופֿרידן געענטפֿערט: "בײַ מיר אין שטוב טראָגט קיינער נישט קיין גוייִשע נעמען!" צווייטנס, רייטשעל האָט געמוזט זיך אַנדערש אָנטאָן — פֿאַרגעסן אין דער "אַמעריקאַנער צעלאָזנקייט", ווײַל אַ "צנועה שעמט זיך מער און האָט הנאה מער", — האָט געטענהט די מומע. דערמיט האָט זי קודם־כּל געמיינט די שכנים און פֿרומע משפּחות פֿון זייער "שכונה". און כאָטש די עלטערע דרײַ זין האָבן שוין נישט געוווינט מיט די עלטערן, האָט די ענגשאַפֿט פֿון דער מומעס דירה זייער געדריקט אויף רייטשעל.

דערפֿאַר אָבער, ווען פֿרײַטיק צו נאַכטס פֿלעגט זיך בײַם שבתדיקן טיש אויסזעצן די גאַנצע משפּחה — אויף שבת זײַנען צו מאָל געקומען צו פֿאָרן די עלטערע זין — און אין מיטן טיש האָבן געברענט די אָנגעצונדענע און אָפּגעבענטשטע ליכט, האָבן זיך די ווענט פֿונעם סאַלאָן, ווי מ’האָט דאָ גערופֿן דעם אייבערשטן צימער, זיך ווי צערוקט. אויבנאָן איז געזעסן, אַ ביסל אָנגעלענט, דער באַלעבאָס; אַ שוואַרץ־חנעוודיקער מאַנצביל, מיט אַ גרויען פּאַס האָר אין מיטן דער האַלב־קײַלעכדיקער שוואַרצער באָרד, וואָס האָט זי ווי צעשפּאָלטן. אינעם ערשטן טאָג האָט דער פֿעטער געפּרוּווט עפּעס פֿרעגן בײַ רייטשעל אויף ענגליש, אָבער נאָך עטלעכע אומגעבונדענע ווערטער, האָט ער גיך אַרויסגעלאָזט די לופֿט פֿון זײַנע ברייטע לונגען, זיך אומבאַהאָלפֿן צעשמייכלט און שוין זיכער אַרויסגעבראַכט אויף דער צונג: "גוד, ווערי מאַטש גוד בישׂראל!" מער האָט ער מיט רייטשעל נישט געפֿירט קיין שמועסן; צוריק גערעדט, זי פֿלעגט אים זעלטן ווען זען. ווי די מומע האָט איר דערציילט, האָט ער געאַרבעט ערגעץ אין אַ קיבוץ, אויף אַ פֿאַבריקל, וווּ מ’האָט פּראָדוצירט פֿאַר­שיידענע פֿרוכטגעטראַנקען.

שוין אין אַ וואָך אַרום נאָך רייטשעלס קומען האָט די מומע אַרײַנגעוואָרפֿן צווישן אַנדערס, אַז מיידלעך אין איר עלטער וואָלטן שוין געדאַרפֿט האָבן אַ חתן.

— אַליין איז אַפֿילו אין גן־עדן נישט גוט צו זײַן! — האָט די מומע איבערגעשריִען דעם ראַדיאָ, — נעם מיך, למשל: געקומען אַהער — נישט קיין היימיש ווינקל, נישט קיין נאָענ­טע נשמה... חבֿרים, חבֿרות... יעדער איז פֿאַרנומען מיט זיך אַליין. ווען נישט מײַ­נער... בעזרת־השם, אין ישׂראל ווערט קיינער נישט פֿאַרפֿאַלן, וועלן מיר אויך פֿאַר דיר, רחל, געפֿינען אַ גוטן בחור...

רייטשעל האָט געפּרוּווט בײַטן די טע­מע, אָבער די מומע האָט זי אָדער נישט גע­הערט, צוליב איר טויבלעכקייט, אָדער נישט געוואָלט הערן צוליב איר עקשנות.

— די מאַמע דײַנע, זאָל זי זײַן געזונט, האָט אויך געזוכט, נעבעך, אַן אָנשפּאַר אין לעבן; און געפֿונען אַ צעבראָכענע נשמה, מײַנע רייד זאָלן אים נישט זײַן שווער. וואָס האָט זי בײַ אים געזען גוטס?..

— מומע, — האָט זי אָפּגעהאַקט רייטשעל, — מע דאַרף נישט!

דער גאַנצער שמועס איז געווען נישט צום האַרצן. זיי זײַנען ביידע געזעסן אין קיך, בײַ אַ נידעריק טישל און איבערגעקליבן רײַז. ווי די מומע האָט איר פֿריִער דערקלערט, גייט זי מאַכן הײַנט אַ געשמאַק מיזרחיש מאכל, וואָס הייסט, "מעדזשאַדאַראַ". רייטשעל האָט אַפֿילו נישט געקאָנט אויסרעדן דאָס וואָרט.

— דו דאַרפֿסט נישט ווערן ברוגז, — האָט די מומע גערעדט ווײַטער. זי האָט פֿון אַ זעקעלע אָפּגעשאָטן אַ נײַע פּאָרציע רײַז און עס צעשאַרט איבערן טיש מיט דער דלאָניע. — דו ביסט פֿאַר מיר אַן אייגן קינד. אַ טאָכטער. וועל איך דיר געבן אַ שלעכטע עצה? גוט! ווילסט נישט חתונה האָבן, לערן זיך אויס אַ מִקְצוֹעַ אַ פֿאַך, הייסט עס — האָט די מומע אַרײַנגעוואָרפֿן אַ צווייט שטיינדל, — אָט האָב איך נעכטן געהערט אויף דעם ראַ­דיאָ, אַז אין צפֿת האָט זיך געעפֿנט אַ נײַער שפּיטאָל, דאַרף מען דאָרט האָבן קראַנקן־שוועסטער...

— איך בין נישט קיין קראַנקן־שוועסטער. דערצו קען איך נישט עבֿריתּ...

— וועסטו זיך אויסלערנען, האָסט אַ גוט קעפּל, ברוך־השם...

אָט די עצה איז איר דווקא געפֿעלן גע­וואָרן. פֿון ווערן אַ פּסיכאָלאָג, ווי זי האָט נאָך נישט לאַנג געחלומט, וועט זי דאַרפֿן דערווײַל פֿאַרגעסן. די מומע איז גערעכט: מע דאַרף זיך שטעלן אויף די פֿיס, און צוליב דעם מוז מען האָבן אַ גוטן "מִקְצוֹעַ". דערצו איז צפֿת אינעם אַנדערן עק לאַנד; זי האָט דאָך געוואָלט זײַן אַליין. פֿרײַ, ווי דער ווינט...

רייטשעל האָט אויפֿגעהערט צו לייע­נען. די מאַמע האָט פֿאַרלוירן דעם קאָפּ אויף אַ זײַט און געכאַפּט אַ דרעמל. די אומ­רויִקע נאַכט און דער פֿריִיִקער אינ­דער­פֿרי האָבן איצט דערמאָנט אין זיך. רייטשעל האָט צוגעדעקט דער מאַמעס פֿיס מיט דער קאָלדרע, וואָס איז נאָך געלעגן אויף דער סאָפֿע, צונויפֿגעלייגט, ווי אַ דער­מאָנונג וועגן דעם בײַנאַכטיקן גאַסט. זי האָט אַליין דערפֿילט אַ קאַלטן פֿיבער און אַרויפֿגעוואָרפֿן אויף די אַקסלען אַ קאָפֿטל. אפֿשר אויסנוצן די געלעגנהייט און זיך אויך צולייגן אַ ביסל? צוריק גערעדט, איר פֿלעגט אויסקומען אויף די דעזשורן אין שפּיטאָל נישט צומאַכן קיין אויג צו זעכצן און אַ מאָל צוואַנציק שעה אַ מעת־לעת. בפֿרט בעת דער יום־כּיפּור־מלחמה...

זיך אָפּגעלערנט זיבן חדשים אויף די קורסן פֿון קראַנקן־שוועסטערײַ, האָט זי אָנ­געהויבן אין שפּיטאָל איר אַרבעט. אַזוי אומדערוואַרט, קיין מאָל נישט געטרוימט און נישט געטראַכט וועגן אַזאַ קאַריערע, איז רייטשעל אַרײַן אינעם ישׂראלדיקן לעבן. אויך בײַ דער אַרבעט האָבן זי שוין אַלע גערופֿן רחל, ווי די מומע, און רייטשעל האָט עס שוין כּמעט נישט געאַרט. נאָך מער, זי האָט עס אַפֿילו פֿאַרטײַטשט פֿאַר זיך, ווי אַ מין אָפּשייד־סימן: אַ נײַ אָרט, אַ נײַער נאָמען, אַ נײַער וועג אין לעבן, און ווער ווייסט, אפֿשר אויך אַ נײַ מזל. די מומע האָט טאַקע אַזוי בײַם געזעגענען זיך מיט איר געזאָגט: "משנה מקום, משנה מזל".

נישט באַלד האָט זי זיך צוגעפּאַסט צו דער אוראַלטער שטאָט, מיט אירע שמאָלע, פֿאַרדרייטע געסעלעך און שטיינערנע טרעפּ. אויפֿגעוואַקסן און צוגעוווינט צו די גלײַכ­גע­מאָסטענע ברוקלינער לאַנגע גאַסן, וואָס אַלע האָבן זיי געקאָנט זי ברענ­גען צום אָקעאַן, האָט זי די אַרומיקע אײַנגע­שרומפּנקייט ווי אַרײַנגעטריבן אין אַ פֿאַר­דרייטן לאַבירינט. די שטיינערנע ווענט און קוואַרטאַלן פֿון צפֿת האָבן אָבער נאָר פֿון דרויסן אויסגעזען אַזוי גרוי, קאַלט און אָרעם; דווקא אין זייער פֿאַרגליווערטער אײַנ­געקנייטשטקייט, אין דער גראָב־געשני­טענער פֿאַקטור האָט זיך אײַנגעקריצט די פֿילשיכטיקע טאָג־טעגלעכקייט פֿון דער מענטש­לעכער געשיכטע און ייִדישן גײַסט. זיך נאָר צוצורירן צו דער אייבערפֿלאַך פֿון דער דאָזיקער געשיכטע און דערפֿילן, כאָטש מיט די שפּיץ פֿינגער, די פֿאַרבאָרגענע וואַרעמ­קייט פֿון דעם גײַסט, האָט איר געהאָלפֿן נתי.

זיי האָבן זיך באַגעגנט אין פֿרענקעלס קונסט־גאַלעריע. רייטשעל האָט אַרײַנגעקוקט אַהין סתּם, פֿאַר נײַגער, ווי זי פֿלעגט עס טאָן אויך מיט אַנדערע ערטער; זי האָט עס געהאַלטן פֿאַר אַ מין שיטה זיך צו "אײַנ­צולעבן אין דער שטאָט". עס איז איר געווען אַלץ איינס וווּ צו גיין, ווײַל קיינעם האָט זי דאָ נישט געקענט, און קיינער האָט זי נישט געקענט. האָט רייטשעל פֿאַרקערעוועט אין דעם ברוקירטן ליקל, ענלעך צו אַ קאָרידאָר. די הויכע שטיינערנע ווענט פֿון ביידע זײַטן זײַנען אויבן פֿאַרוואַקסן געווען מיט געדיכטע קוסטעס, וואָס האָבן אויסגעשטרעקט איבערן ליקל זייערע צווײַגן, באַשאָטן מיט פּיצינקע ראָזעווע בלימעלעך. זי האָט דערזען דאָס שילדל איבערן אַרײַנגאַנג, אָנגעשריבן אויף עבֿריתּ און ענגליש, און אַ שטופּ געטאָן די שווערע טיר.

זיך צוגעגרייט צו זען בילדלעך אויף די ווענט, ווי אין אַנדערע גאַלעריעס אין שטאָט, איז רייטשעל מיט אַ מאָל שטיין געבליבן אין אַ גרעסערן צימער, פֿאַרצויגן מיט רויך. אויסגעפּוצטע מענטשן, מיט פֿוזשערן אין די הענט, האָבן זיך אַרומגעשאַרט איבערן שטיינערנעם דיל, אָדער געשטאַנען אין קרײַז­לעך און עפּעס הויך אַרומגערעדט, גע­לאַכט און אַלע האָבן זיי גערייכערט. זיך אַ ווײַלע פֿאַרלוירן, האָט רייטשעל זיך גיך אויס­געדרייט צו דער טיר און איז שוין גרייט געווען שטיל אַרויסצושמוגלען צוריק אין דרויסן, ווען פּלוצעם האָט זי דערהערט הינטן, דווקא אויף ענגליש: "איר זײַט נישט קעגן, כ’זאָל פֿאַרשוווּנדן ווערן מיט אײַך?!"

מיט אַ פּאָר מינוט שפּעטער האָבן זיי זיך שוין ביידע אַרויסגעדרייט פֿון דעם ליקל.

— איר האָט זיך געוואָנדן צו מיר אויף ענגליש, — האָט רייטשעל געפֿרעגט דעם אומ­באַקאַנטן, — שוין זשע בין איך אַזוי ענלעך צו אַ טיפּישער אַמעריקאַנערין?

— פֿאַרקערט! — האָט זי דערהערט, — איר זײַט פּשוט אין גאַנצן נישט ענלעך צו אַ סאַברע. יענע וואָלט באַלד אויסגענוצט די געלעגנהייט און געבליבן אין דער פֿריי­לעכער קאָמפּאַניע. — און ווײַטער האָט ער שוין גערעדט אין עבֿריתּ:

— איך הייס נתי, וואָס איז דײַן נאָמען?

אַזוי, אייגנטלעך, האָבן זיי זיך באַקענט; און ווי רייטשעל האָט זיך אין דעם שפּעטער נישט איין מאָל איבערגעצײַגט, איז דאָס "פֿאַרשוווּנדן ווערן" געווען אַ טייל פֿון זײַן נאַטור.

— דו ווייסט, רחל, עס איז בפֿירוש אַ גוטער סימן, וואָס מיר האָבן זיך באַגעגנט אין דער צײַט פֿון בין־השמשות.

— וואָס מיינט עס?

— עס מיינט, די צײַט צווישן זונען... ווען איין זון גייט אונטער, און די צווייטע זון האַלט בײַם אויפֿגיין. — ער האָט אונטער­געשטעלט זײַן דאַר, פֿאַרברוינט פּנים דער בלאַס־רויטער שײַן, און גערעדט ווײַטער:

— קוק זיך אײַן אין דעם ליכט. מע קאָן עס זען נאָר אין צוויי ערטער אויף דער וועלט — אין ירושלים און אין צפֿת. געבענטשט וועט זײַן דער מאָלער, וועלכן עס וועט זיך אַ מאָל אײַנגעבן עס צו פֿאַראייביקן אויף זײַן לײַוונט.

— צוליב דעם קומען זיי אַהער? — האָט רייטשעל געפֿרעגט מיט איראָניע און זיך באַלד פֿאַרשעמט.

— ווער ווייסט... מאָלערס זײַנען משו­גענע פּאַרשוינען: פֿאַר אַ שפּיל פֿון שײַן און שאָטן זײַנען זיי גרייט צו פֿאַרקויפֿן זייער נשמה דעם טײַוול.

— דו ביסט אויך אַ מאָלער?

— איך בין אויך אַ משוגענער...

רייטשעל, שטייענדיק איצט בײַם פֿענצ­טער אין דער ניו־יאָרקער דירה, האָט זיך צע­שמייכלט. זי האָט זיך ווײַטער דערמאָנט.

זײַן וווינונג האָט זיך געפֿונען אין אַ בערגיק געסל, און ווי נתי האָט איר דער­ציילט, איז די געגנט אַ מאָל, נאָך פֿאַר דער באַפֿרײַונגס־מלחמה, אין גאַנצן באַזעצט געווען מיט אַראַבער. אייגנטלעך איז זײַן וווינונג, אָדער ווי ער פֿלעגט עס רופֿן, "מײַן הייל", געווען מער צוגעפּאַסט צו זײַן אַן אַטעליע, איידער אַ היים. דאָס איז געווען אַ געראַמער צימער, וואָס צוליב דעם באָהעמישן כאַאָס האָט ער אויסגעזען ענג און פֿאַרלאָזט; אָבער רייטשעל האָט זיך דאָ געפֿילט היימיש. זי האָט ליב באַקומען די "הייל", וואָס איז אויך געוואָרן "איר הייל", און וווּ די ענגשאַפֿט האָט זיי ביידע צונויפֿגעפֿירט אויפֿן שמאָלן דיוואַנדל, פֿאַר­שפּרייט מיט אַ פֿעל פֿון אַ בער.

נתי האָט ליב געהאַט צו מאָלן שטיינער; אויף אַלע זײַנע בילדער האָט מען געקאָנט געפֿינען אַ געשטאַלט פֿון אַ שטיין. און ווען רייטשעל האָט אים וועגן דעם געפֿרעגט, האָט ער איר דערקלערט:

— קוק זיך אײַן... אויף פּאַרמעט האָט דער מענטש איבערגעלאָזט געשיכטעס פֿון לעבן, אָבער זײַן נשמה האָט ער פֿאַרטרויט דעם שטיין, זײַן מצבֿה. ווי אַזוי איז געבוירן געוואָרן דאָס פֿײַער, אַז נישט פֿון צוויי שטיינער, וואָס גאָט האָט געגעבן אָדמען און אים אויסגעלערנט, ווי אַזוי אַרויסצושלאָגן פֿון זיי אַ פֿונק. אויף שטיינערנע טאָוולען האָט דער אייבערשטער אויסגעקריצט און געשענקט זײַן פֿאָלק די צען געבאָט. יאָ, דער שטיין איז שטום און עלנט, מעגלעך ווײַל ער האָט אײַנגעזאַפּט אַלע בלוטיקע געשיכטעס פֿון דער מענטשלעכער וועלט, אָנהייבנדיק פֿון קין און הבֿל, וואָס איז אויך דערהרגעט געוואָרן מיט אַ שטיין...

רייטשעל האָט זיך אײַנגעגראָבן מיט דער באַק אין זײַן געדיכט־האָריקער ברוסט, און איז שוין אַזוי געבליבן ליגן מיט פֿאַרמאַכטע אויגן, אײַנהערנדיק זיך אין דעם ריטמישן געוויג פֿון זײַן האַרץ.

— וואָס זשע הערסטו דאָרט, רחל? — האָט נתי שטיל געפֿרעגט.

— דײַן האַרץ זאָגט מיר שוין אָן, אַז אין גיכן וועסטו ווידער פֿאַרשוווּנדן ווערן.

— הער זיך גוט אײַן, וועט עס דיר אויך דערציילן, ווי עס בענקט שוין נאָך דיר, און ווי עס אײַלט זיך צוריק זיך צו טרעפֿן מיט דיר...

ער פֿלעגט נעלם ווערן צו מאָל אויף צוויי־דרײַ וואָכן, צו מאָל — אויף עטלעכע חדשים; ער האָט איר דערקלערט, אַז דאָס איז פֿאַרבונדן מיט זײַן אַרבעט, אָבער זי האָט אים קיין מאָל נישט געפֿרעגט, וואָס איז זײַן אַרבעט; מעגלעך, ווײַל זי אַליין האָט געפֿילט, אַז צוגעבן צו דעם מער, ווי ער האָט איר שוין געזאָגט, קאָן ער נישט.

זי האָט געהאַט אַ שליסל פֿון זײַן וווי­נונג, און נישט איין מאָל, פֿאַר זײַן אַוועק­פֿאָרן, האָט ער איר פֿאָרגעלייגט זיך אַריבער­ציִען אין זייער "הייל". זי האָט עס נישט געטאָן, מחמת אָן אים האָט עס נישט געהאַט קיין זין; איר עלנטקייט וואָלט זיך דאָרט נאָר פֿאַרטאָפּלט. און דאָך פֿלעגט רייטשעל כּמעט יעדן טאָג נאָך דער אַרבעט זיך אַרײַנ­כאַפּן אין "הייל" אויף אַ פּאָר שעה, פֿאַר­קאָכן קאַווע אינעם פֿינדזשאַן, אַזוי ווי נתי האָט זי אויסגעלערנט און, שוין זיצנדיק אויפֿן דיוואַנדל, אײַנגראָבנדיק זיך מיט די פֿיס אין דער בערנפֿעל, זיך פּאָסמאַקעווען מיט דעם ביטערלעכן געטראַנק. דערנאָך פֿלעגט זי אַרויסנעמען פֿון אַ ביכער־פּאָליצע אַ דיקן קינסטלערישן אַלבאָם — זיי זײַנען שורותווײַז געווען אויסגעשטעלט פֿונעם שטיינערנעם דיל ביז דער סטעליע, געמאַכט פֿון גראָב־געטעסעוועטע בערווענעס — און זיי בלעטערן, ביז דער לעצטער זונשטראַל פֿלעגט אויסבאַהאַלטן ערגעץ אין אַ פֿינצטערן ווינקל פֿון נתיס וווינונג, כּדי מאָרגן ווידער אַרײַנברענגען אַהער ליכט און וואַרעם.

דאָס לעצטע מאָל, שוין בײַם געזעגענען זיך, האָט נתי זי אַרומגענומען און פּלוצעם איר אײַנגערוימט אין אויער:

— איך וועל נישט זײַן, רחל, אַ לאַנגע צײַט; אָבער, כ’בעט דיך, זאָרג זיך נישט. מיט מיר וועט אַלץ זײַן בסדר...

רייטשעל האָט אָפּגעפֿירט דעם קאָפּ אין אַ זײַט; אַזוי האָט נתי נאָך קיין מאָל מיט איר נישט גערעדט. זי האָט געוואָלט עפּעס זאָגן, אָדער פֿרעגן, אָבער ער האָט צוגעשטעלט זײַן פֿינגער צו אירע ליפּן, ווי פֿאַרשלאָסן דערמיט איר מויל. ער האָט איר אַרײַנגעקוקט אין די אויגן, ווי געזוכט דאָרט אַן אָנשפּאַר פֿאַר זײַן אייגענעם בליק, און זיך ווידער שטיל אָנגערופֿן:

— איך וועל קומען צוריק אין דער צײַט פֿון בין־השמשות און ברענגען דיר אַ מתּנה — אַ פּאָר שיינע רויטע שיכעלעך, פּונקט אַזעלכע, ווי דײַן מירעלע האָט געחלומט צו האָבן...

אין יענעם טאָג, האָט איר נתי דערציילט די געשיכטע וועגן אַ ייִדיש ייִנגעלע פֿון פּוילן, נאָסקע, וואָס איז געווען כּמעט אין איין עלטער מיט מירעלען. אין אַ שפּעטער האַרבסטיקער שעה האָבן זיך אין זײַן טאַטנס שטוב, דעם אָרטיקן דאָקטער, אַרײַנגעשטעלט צוויי מאָנאַכן און געזאָגט, אַז זיי גייען אַרום איבער דער געטאָ און ראַטעווען קליינע קינדער. דער טאַטע האָט זיי געקענט און איז גרייט געווען איבערצוגעבן אין זייערע הענט זײַנע ביידע קינדער — דעם זון און די טאָכטער, וואָס איז געווען מיט צוויי יאָר עלטער פֿון איר ברודערל. אָבער די שפּע­טע געסט האָבן מסכּים געווען צו נע­מען נאָר דאָס ייִנגעלע. מער האָט ער נישט געזען זײַנע טאַטע־מאַמע און נישט דאָס שוועס­טערל. אין מאָנאַסטיר, הינטער די דיקע, שטיינערנע ווענט, האָט מען דעם קליינעם געביטן דעם נאָמען, און אין אַ וואָך אַרום אָנגעטאָן אויפֿן האַלדז אַ מעשן צלמל. ער איז געוואָרן אַ גוט קריסטלעך קינד און געטאָן אַלץ, וואָס מ’האָט אים גע­הייסן. ער האָט זיך גיך אויסגעלערנט צו לייענען און געקאָנט שעהען לאַנג זיצן איבער דיקע ביכער, פֿאַרכאַפּט מיט די וווּנ­דער­לעכע געשיכטעס און נסים פֿון די היילי­קע. צו מאָל פֿלעגט זיך אים אויף די זײַטן פֿון די דאָזיקע ביכער טרעפֿן אַ בילד; אַ פֿאַרכּישופֿטער, האָט דאָס ייִנגעלע נישט געקאָנט פֿון דעם אָפּפֿירן קיין אויג. נאָך מער: דאָס בילד פֿלעגט באַלד אויפֿלעבן און רעדן צו אים מיט די ווערטער, וואָס ער האָט פֿריִער איבערגעלייענט. אָבער אין אַ טאָג זײַנען אינעם מאָנאַסטיר געקומען מענטשן מיט רויטע שטערנדלעך אויף זייע­רע היטלען. זיי האָבן צונויפֿגענומען אַלע ייִנגעלעך, וואָס האָבן געוווינט אינעם מאָנאַס­טיר, זיי אַרויפֿגעזעצט אויף אַ לאַסט־אויטאָ און אָפּגעפֿירט אין אַ קינדער־הויז. דאָרט האָט מען פֿון אונדזער ייִנגעלע אַראָפּגעריסן דאָס מעשן צלמל און נאָך אַ מאָל געביטן זײַן נאָמען אויף אַן אַנדערן. און אַזוי זײַנען אַוועק צוויי יאָר, בעת וועלכע די נײַע לערערס זײַנע האָבן געטאָן אַלץ, כּדי אַרויסצושלאָגן פֿון זײַן קאָפּ די אַלע זאַכן, וועלכע מ’האָט אים געלערנט אינעם מאָנאַסטיר. אין אַ בײַנאַכט האָט מען אויפֿ­געוועקט די ייִנגעלעך, וואָס מ’האָט פֿריִער געבראַכט פֿונעם מאָנאַסטיר, און זיי ווידער אַוועקגעפֿירט אין אַ משׂא־אויטאָ, געדעקט מיט אַ ברעזענט, שוין גאָר אין אַ ווײַטן וועג, דורך בערג און ימען. שפּעטער, ווען מ’האָט זיי, סוף־כּל־סוף, געבראַכט אויפֿן אָרט, האָט מען זיי יעדן, קודם־כּל, געגעבן נײַע נעמען און געהייסן פֿאַרגעסן אַלץ, וואָס עס איז מיט זיי געשען דאָרט, אין "גלות". און אַזוי איז דאָס ייִנגעלע אין זײַן נײַער היים געוואַקסן. ער האָט זיך גיך צוגעוווינט צו זײַן נײַעם נאָמען, זיך פֿליסיק אויסגעלערנט צו רעדן די נײַע שפּראַך; ער וואָלט מסתּמא אויך אַלץ פֿאַרגעסן, וואָס עס איז מיט אים געשען דאָרט, אין גלות, אָבער די אָפֿטע מלחמות האָבן אים עס נישט געלאָזט...

— וואָס זשע איז געשען מיטן ייִנגעלע ווײַטער? — האָט רייטשעל זיך נישט אײַנ­געהאַלטן און געפֿרעגט.

נתי האָט זיך צעשמייכלט, אָבער פֿון זײַנע אויגן האָט אַרויסגעקוקט אַ סומנעקייט.

— ס’איז דאָך נישט מער ווי אַ מעשׂהלע, רחל, און אַ מעשׂהלע איז גוט דערמיט, וואָס יעדער איינער קאָן צו איר צוטראַכטן אַן אייגענעם סוף...

רייטשעלס דעזשור איז אויסגעפֿאַלן פּונקט אויף יום־כּיפּור. צוליב דעם יום־טובֿ, איז אין שפּיטאָל געווען אַ באַגרענעצטער מעדיצינישער פּערסאָנאַל. אַרום צוועלף אַ זייגער בײַ טאָג האָט מען איר געזאָגט, זי זאָל זײַן גרייט צו אַן עקסטרעמער סיטואַציע. אין צוויי שעה אַרום האָט מען געמאָלדן וועגן אַ נײַער מלחמה.

די פֿאַרוווּנדיקטע האָבן אָנגעהויבן אָנ­צו­קומען פֿון גוֹלן שוין אין די ערשטע שעהען. זי האָט געפֿילט, אַז נתיס לעצטער פּלו­צעמדיקער אָפּפֿאָר איז פֿאַרבונדן מיט דעם וואָס עס איז ערשט געשען. זי איז כּמעט זיכער געווען, אַז ער דאַרף זײַן אין סאַמע ברען פֿונעם פֿײַער. און אַזוי האָבן זיך געצויגן וואָכן און חדשים, ווײַל אַפֿילו שוין נאָכן נצחון איז דער קאַמף צווישן לעבן און טויט אינעם שפּיטאָל גופֿא אָנגעגאַנגען ווײַטער.

פֿון צײַט צו צײַט פֿלעגט זיך איר אײַנ­געבן זיך אַרויסצורײַסן אויף אַ פּאָר שעה; האָט זי זיך געטראָגן באַרג־אַרויף, מיט די פֿאַרדרייטע שטיינערנע סטעזשקעס, שוין נישט איין מאָל אויסגעמאָסטענע מיט אירע פֿיס, און נאָך פֿון דרויסן, אַ צוויי־דרײַ טריט צו זײַן "הייל", פֿלעגט זי זיך צושמעקן צו דער לופֿט: צי עס ציט נישט פֿון דאָרט דער גערוך פֿון קאַווע, וואָס ער, נתי, האָט זי געקאָנט אַזוי פֿאַרקאָכן.

און אין אַ טאָג איז עס געשען. קיין באַקאַנטן ריח האָט רייטשעל נישט דער­פֿילט, אָבער זי האָט באַלד דערזען, אַז די טיר פֿון זײַן וווינונג איז עטוואָס אָפֿן. איר האַרץ איז שוין געווען דאָרט, אינעווייניק, און נאָר די פֿיס האָבן זיך קוים געשלעפּט, ווי אומיסטן זיך אײַנגעשפּאַרט. זי האָט אים דערזען שטיין בײַ די פּאָליצעס מיט די אַל­באָמען. אָבער דאָס איז געווען נישט נתי, אַן אומבאַקאַנטער מאַנצביל האָט אויסגעדרייט צו רייטשעל דעם קאָפּ, און ווי נאָר ער האָט זי דערזען, אַ שפּאַן געטאָן איר אַנטקעגן.

— אַנטשולדיקט, כ’האָב נישט באַוויזן זיך צו פֿאַרבינדן מיט אײַך פֿריִער...

ער האָט גערעדט צו איר ענגליש, אָבער זי, איבערשלאָגנדיק אים, האָט אים געפֿרעגט אין עבֿריתּ:

— ווי אַזוי ביסטו אַהער אַרײַנגעקומען? דו האָסט אַ שליסל?

דער מאַנצביל האָט איר דערלאַנגט די האַנט און, אָנרופֿנדיק זײַן נאָמען, גערעדט שוין ווײַטער אין דער זעלבער שפּראַך וואָס רייטשעל.

— איך בין נתיס חבֿר, און ער האָט מיר געגעבן דעם שליסל פֿון זײַן "הייל".

דאָס לעצטע וואָרט האָט דער גאַסט בכּיוון באַטאָנט, וואָס האָט געדאַרפֿט, אַ פּנים, געבן צו פֿאַרשטיין, אַז נתי איז נישט פּשוט זײַן חבֿר, נאָר אַ נאָענטער חבֿר. דאָס אויסגעטיילטע וואָרט האָט אָבער אָפּגע­הילכט אינעם צימער, ווי ס’וואָלט פּלוצעם אַ האַרט שטיינדל אַראָפּגעפֿאַלן פֿון אויבן אויפֿן שטיינערנעם דיל. און דאָך האָט זי נאָך רויִק געפֿרעגט:

— ער איז בסדר?

— נתי האָט מיר אַ סך דערציילט וועגן דיר... ער האָט דיך זייער ליב געהאַט, רחל...

רייטשעל האָט זיך פּאַמעלעך אַראָפּ­געלאָזט אויפֿן דיוואַנדל, און אָנשפּאַרנדיק זיך מיטן בליק אין דער פּוסטקייט, געפֿרעגט:

— ווי אַזוי איז עס געשען?

דעם ענטפֿער האָט זי כּמעט נישט גע­הערט; שוין נישט איין, נאָר אַ סך ווערטער־שטיינדלעך זײַנען געפֿאַלן אויפֿן דיל און זיך צונויפֿגעלייגט אין אַ בערגל, וואָס האָט באַגראָבן אונטער זיך דעם קאַלטן אמת. בלויז אָפּגעריסענע שטיקער פֿון דעם דאָזיקן אמת זײַנען צו איר דערגאַנגען: ...אַ געהיימע אויפֿגאַבע... אומגעקומען... דער­ווײַל קאָן מען נישט זאָגן...

דער מענטש האָט אַ ווײַלע געשוויגן, ווי ער וואָלט געוואַרט, אַז דאָס שוין געזאָגטע זאָל זיך אָפּלייגן, אָדער זיך צעשמעלצן אין דער געדיכטער שטילקייט.

— בײַ אונדזער לעצטער טרעפֿונג מיט נתי, — האָט זיך ווידער געהערט זײַן פֿעסט קול, — האָט ער מיך געבעטן איבערצוגעבן דיר דאָס בילד... אויב ער וועט עס נישט קאָנען טאָן אַליין.

ער האָט אָנגעוויזן מיטן קאָפּ אויפֿן מאָל­בערט, וואָס איז ביז אַהער עלנט גע­שטאַנען אין מיטן צימער. רייטשעל, קוים פֿאַר­שטייענדיק וועגן וואָס דער מענטש רעדט, האָט איבערגעפֿירט איר בליק אויפֿן מאָלבערט און זיך אָנגעשפּאַרט אין אַ בילד...

דער טעלפֿאָן־קלונג האָט זי געצוווּנגען אויפֿצוציטערן. אויך די מאַמע האָט זיך אויפֿגעכאַפּט און אומפֿאַרשטענדלעך גע­פּינטלט מיט די אויגן. דאָס קלינגען האָט ווי אויפֿגעשטעלט אַ מחיצה צווישן אַמאָל און הײַנט, צווישן דעם “געווען" און דעם “זײַן". רייטשעל האָט אויפֿגעהויבן דאָס טרײַבל. זי האָט דערהערט יאַשעס קול. ער האָט געקלונגען צו זאָגן איר, אַז ער פֿאָרט קיין באָסטאָן אויף אַ טאָג. ער מוז זיך טרעפֿן מיט זײַן טעכטערל, מיט מאַרינען, און איר אַלץ דערציילן...

— קינדער פֿאַרשטייען הײַנט מער ווי מיר מיינען, — האָט יאַשע זיך ווי פֿאַרענט­פֿערט, — זי איז דאָך בײַ מיר דער נאָענט­סטער מענטש אין דער וועלט... זי און דו, רעטשיל...

שפּעט אין אָוונט, די מאַמע איז שוין געשלאָפֿן, איז רייטשעל צוגעגאַנגען צום פֿענצטער אינעם אייבערשטן צימער. דער רעגן האָט אויפֿגעהערט, און די פֿולע לבֿנה האָט זיך שפּילעוודיק אַרויסגעקײַקלט פֿון הינטער אַ שיטערן וואָלקן. אַ סטעזשקע, אויס­געפֿלאַסטערט פֿון מילי־מילאַסן זילבער­דיקע שערבלעך, האָט זיך צעשפּרייט איבערן וואַסער. "ס’וועט מאָרגן זײַן אַ שיינער טאָג", — האָט אַ טראַכט געטאָן רייטשעל.

(סוף אין קומענדיקן נומער)