איך דערמאָן זיך וואָס מײַן טאַטע האָט מיר אַמאָל דערציילט וועגן אָרעמקייט אין דער באַלוטער געגנט אין לאָדזש. דאָס זײַנען געווען די דרײַסיקער יאָרן, אַ רעזולטאַט פֿון דער מפּלה אויף “וואָל־סטריט," אין אַמעריקע, ווען די בענק האָבן באַנקראָטירט און די בערזע אין ניו־יאָרק האָט אויסגעצויגן די קאָפּעטעס. די וועלט איז דעמאָלט אַרײַנגעפֿאַלן אין אַ פּאַניק. מענטשן וואָס האָבן אָנגעוווירן מאַיאָנטקעס האָבן זיך גענומען שלײַדערן פֿון די פֿענצטער, נישט געקענט נאָך יאָרן פֿון שוווילטאָג אָנהייבן פֿון אויף ס’נײַ. אָבער אין לאָדזשער באַלוט איז דאָס לעבן געפֿלאָסן ווי אַ נודנע וואַסערל לעבן רינשטאָק. די אָרעמקייט האָט זיך פֿאַרמאָסטן מיטן רוח. האָבן זיך אויפֿגעהויבן גאַנצע שטעטלעך און געגאַנגען שנאָרען אין די שכנישע שטעטלעך. טאָפּלטע אָרעמע־לײַט. מײַן באָבע רחל, עליה־השלום, פֿלעגט אַלע מאָל געפֿינען עפּעס אַ זכות אויף אַ בעטלער. ווי אָרעם דאָס הויזגעזינד איז נישט געווען, איז אַלע מאָל איבערגעבליבן אַ סקאָרינקע ברויט פֿאַרן דאָנערשטיק־ייִד. ער איז געווען אַן אײַנגייער אויף דער מרדכי גבאיס גאַס נומ’ 20. יאָרן נאָך אַנאַנד פֿלעגט דער בעטלער אָפּשטאַטן זײַן וויזיט ווי נאָר גאָט האָט דערלאַנגט דעם דאָנערשטיק. ער האָט שוין געקענט זײַנע קונים, און ווי אָרעם עס האָט געקענט האָבן געווען, האָט ער זיך באַוויזן אינעם רחבֿות פֿון זײַן דלות, און מײַן באָבע האָט אים שוין אָפּגעוואַרט. זי האָט מסתּמא געזען אין אים אַ לוניק, אָדער אליהו הנבֿיאן. אַ פֿאַרשטעלטער, אַ פֿאַרבאָרגענער אָרעמאַן, קומט אויספּרובירן זײַנע ייִדן. אַזוי שטעל איך זיך פֿאָר וואָס די באָבע מײַנע האָט געהאַט אין זינען בעת זי האָט צוגעגרייט די נדבֿה.
האָט מיר מײַן מאַמע, זאָל זי האָבן דעם ליכטיקן גן־עדן, דערציילט, אַז אין איינעם פֿון די שווערע יאָרן, ווען ס’איז נישט געווען גענוג עסן פֿאַר די דרײַ קינדער, האָט די באָבע דווקא געוויינט אויפֿן גורל פֿונעם דאָנערשטיק־ייִד. זי האָט פֿאַרגאָסן טרערן וואָס זי האָט פֿאַר אים אַפֿילו קיין רייפֿטעלע פֿון אַ סקאָרינקע, און אין יענעם מאָמענט האָט זי דערהערט אַ קלאַפּ אין טיר. די באָבע האָט געעפֿנט און דערזען דעם דאָנערשטיק־ייִד. האָט זי זיך נאָך מער צעוויינט. יענער האָט גוט פֿאַרשטאַנען איר בראָך, האָט ער זי באַרויִקט.
“פֿרוי נויהאַוז, וויינט נישט. אַ שאָד אײַערע טרערן. איך בין נישט געקומען בײַ אײַך בעטן אַ נדבֿה. איך בין געקומען אײַך צוריקגעבן דאָס וואָס ס’קומט זיך אײַך."
און ער האָט גענומען אַרויסציִען פֿון זײַן טאָרבע שטיקער חלה און לעקעך, רייפֿטלעך ברויט און קיכעלעך. די באָבע האָט זיך נאָך מער צעוויינט. דערלעבט אַזאַ צײַט ווען דער בעטלער האַלט זיי אויף בײַ דער נשמה. דעמאָלט איז זי זיכער געווען אַז ער מוז זײַן אַ לוניק.
איך האָב דערציילט די מעשׂה מײַנע סטודענטן פֿאַר דעם ווי מיר האָבן געלייענט יצחק באַשעוויס־זינגערס “די אומהיימלעכע שאלה." יענע מעשׂה איז געווען נישט נאָר אומהיימלעך, נאָר ממש שוידערלעך. ס’איז געגאַנגען אין דעם וואָס בײַ אַן אָרעמאַן אין זיבן פּאָלעס איז פּלוצעם געשטאָרבן דאָס ווײַב. איז ער געקומען צום רבין מיט אַ שאלה, וואָס טוט מען. ער וווינט אין אַ ביטער־קאַלטן קעלער, וווּ עס לויפֿן אַרום מײַז. און ער פֿאַרמאָגט בלויז איין בעט, ווייסט ער נישט וואָס צו טאָן מיטן מת. אַזוי ווי זי איז אַוועק פֿרײַטיק און די לוויה וועט ערשט זײַן זונטיק, האָט ער זי דערווײַל נישט וווּ צו לייגן. קען ער שלאָפֿן מיט אַ טויט ווײַב?
נאָכן ענדיקן לייענען, האָב איך זיך געוווּנדערט, ווי וועלן די הײַנטיקע סטודענטן פֿאַרשטיין אַזאַ אָרעמקייט? זיי לעבן דאָך, נאָך אַלעמען, אין גרויס שוווילטאָג און לוקסוס. פֿרעג איך, צי זיי קענען פֿאַרשטיין דעם גרויסן דלות, אין אַ צײַט ווען מען איז אָנגעפּיקעוועט מיט גוטס. ווײַזט זיך אַרויס, די חבֿרה האָט פֿאַרשטאַנען וואָס איך האָב געמיינט, און גענומען מיר אויסדערציילן מעשׂיות פֿון אייגענע, וואָס נישט געקוקט אויף דעם וואָס זיי באָדן זיך אין רחבֿות, איז די אַמאָליקע אָרעמקייט בײַ זיי אײַנגעבאַקן אין די ביינער. אָט, למשל, דערציילט מיר מאָטל פֿון מיטעלן קלאַס:
“מיר וווינען אין אַ רײַכער געגנט אין קליוולאַנד. לעבן אונדז וווינט דער זיידע. ער איז אַ ייִד אַ פֿאַרמעגלעכער, אויסגעגעבן די קינדער אין פֿריידן, קוקט ער אַרײַן אין צײַטונג און דערזעט, אַז אין אַ דערבײַיִק שטעטל האָבן אַ פּאָר בענק באַשלאָסן צו אַנאָנסירן, אַז אויב מ’וועט זיי ברענגען צוואַנציק דאָלאַר אין ‘פּעניס’ (קאָפּיקעס — גראָשנס), וועלן זיי באַקומען 25 דאָלאַר אין ‘קעש’ (מזומן). האָט זיך מײַן זיידע גענומען פּאָרען און גראָבלען אַרום די פּעניס. קודם האָט ער באַקומען פֿון זײַן באַנק אַזעלכע זעקעלעך, און ווען ער האָט אָנגעזאַמלט אַ פּאָר אַזעלכע זעקעלעך, האָט ער גענומען זײַן לוקסוס־אויטאָ, און אַוועק אין דערבײַיִק שטעטעלע אויסטוישן די פּעניס בכדי צו פֿאַרדינען צען דאָלאָר."
מיר האָבן אַלע געלאַכט און געשטוינט. “דאָס הייסט," האָט ער פֿאַרענדיקט, “אַז די אָרעמקייט איז פֿאַרבליבן מיטן זיידן, נישט געקוקט אויף דעם וואָס ער איז רײַך."
אַ צווייטע סטודענטקע האָט דערציילט:
“איך האָב אַ באָבעשי, זי זאָל לעבן און געזונט זײַן. האָט זי געלט — זי האָט. מיר ווייסן אַז זי האָט. זי עסט גאַנצע איבערגעשטאַנענע עסנס פֿון ‘פֿרידזשידער,’ איר שאַפֿע ברעכט זיך מיט אַלטע זאַכן פֿון אַכציק יאָר צוריק. איין מאָל אין יאָר קויפֿט זי זיך אַ שמאַטע, וואָס טאָר נישט קאָסטן מער ווי פֿינף דאָלאַר. דאָס געלט געטרויט זי נישט די בענק. האַלט זי עס אונטערן מאַטראַץ. איר שטוב איז פֿול מיט אירע בעבעכעס וואָס עפּעס שענערס וואַרפֿט מען אַרויס. אָבער מ’קען מיט איר נישט רעדן דערפֿון, ווײַל זי בייזערט זיך. איין שבת קומט די באָבע אין שיל צום דאַווענען אין אַ ‘מינק־קאָוט’ (אַ טײַערן פֿוטערנעם מאַנטל). מיר אַלע האָבן אויסגעשטאַרצט די אויגן:
‘באָבעשי, פֿון וואַנען האָט זיך צו דיר גענומען אַזאַ טײַערער ‘מינק־קאָוט?’ האָבן מיר זי באַלאַגערט. האָט זי געענטפֿערט:
‘אַלע ווײַבער טראָגן אין שיל ‘מינקויטס.’ האָב איך באַשלאָסן זיי אויסצושטאַרצן די אויגן."
האָבן מיר ווײַטער דערזען, אַז אָרעמקייט לייגט זיך אין די ביינער ווי מאָך אויף קלעצער. בכלל האָבן די סטודענטן ליב צו דערציילן, דווקא אויף ייִדיש, זייערע איבערלעבונגען ווען עס האַנדלט זיך וועגן דער משפּחה און קרובֿים. ס’רובֿ פֿון זיי האָבן דאָך באָבע־זיידעס. אַ סך פֿון זיי זײַנען געראַטעוועטע פֿונעם חורבן. דערציילט מען וואָס דער זיידע האָט געזאָגט, ווי אַזוי ער האָט עס געזאָגט און אויף וועלכן דיאַלעקט. די אייניקע, וועמענס עלטערן און דורות באָבע־זיידעס זײַנען הי־געבוירענע, דערציילן נישט נאָר אויף וויפֿל די ייִדישע שפּראַך איז בײַ זיי אַמעריקאַניזירט און צעקאַליעטשעט געוואָרן, נאָר די איינציקע ווערטער וואָס האָבן זיך פֿאַרוואָגלט בײַ זיי אין זכּרון זײַנען אָדער וווּלגאַר, אָדער פֿאַרגרײַזט. ביידע סאָרטן עלטערן און זייערע עלטערן האָבן גרויס הנאה, וואָס די קינדער און אייניקלעך קומען אַהיים און קאָרעגירן זיי דאָס לשון. אַ חוץ דעם ווערן זיי שטאַרק באַאײַנפֿלוסט פֿון דעם, וואָס עס טוט זיך אין קלאַס. אַזוי ווי איך הייב אָן יעדע לעקציע מיט אַ ליד, איך טו זיי מסביר זײַן די געשיכטע פֿונעם ליד און די לעקציע הייבט זיך אָן מיט אַ ניגון. דערציילט מיר מײַן פֿרומע תּלמידה טויבע פֿון מיטנדיקן קלאַס אַזאַ מעשׂה:
“איך האָב דעם פֿאַרגאַנגענעם סעמעסטער חתונה געהאַט, און טרעפֿט וואָס איך האָב באַשטעלט די קלעזמער זאָלן שפּילן בײַם פֿירן מיך צו דער חופּה?"
אַלע טראַכטן און איך בתוכם, און מיר קענען בשום־אופֿן זיך נישט דערטראַכטן, וואַרטן מיר אַלע מיט אומגעדולד צו הערן דעם סוד פֿאַר גאַנץ בראָד. שיסט זי אויס מיט אַ גדולה:
“מען האָט מיך געפֿירט אונטער דער חופּה באַגלייט אונטער איציק מאַנגערס ליד ‘אויפֿן וועג שטייט א בוים,’ און אַלע מײַנע פֿרײַנד האָבן מיך באַלאַגערט נאָך דער חופּה און געוואָלט וויסן פֿון וואַנען איך האָב גענומען אַזאַ פּרעכטיק שיין ליד וואָס זאָל מיך באַגלייטן אונטער דער חופּה? און איך האָב געענטפֿערט, פֿון ייִדישן קלאַס אין קאָלומביע."
מיט אַ געוויסער צײַט צוריק, האָב איך געהאַט אַ סטודענט, בנימין שטראַוס האָט ער געהייסן. ער איז געווען אַ הויכער און אַ ברייטפּלייציקער יונגער־מאַן, און ווען ער פֿלעגט אַרײַנפֿאַלן אין אַן עקסטאַז, פֿלעגט ער מיך כאַפּן אין זײַנע געזונטע אָרעמס און אויפֿהייבן אין דער לופֿטן פֿאַר פֿרייד. אָט דער יונגער־מאַן איז אַרויסגעקומען פֿון אַ מאָדערנער אָרטאָדאָקסישער משפּחה. וואָס אַן אמת פֿאַרנעמט זיך זײַן פֿאָטער מיט אַ זשורנאַל וואָס הייסט, דאַכט זיך מיר, “דזשודאיִקאַ." מיט איין וואָרט, דער בחורעץ האָט זיך גענומען אָפּשאַרן פֿון דער פֿרומער וועלט און זיך אָנגעהויבן חבֿרן מיט דער וועלטלעכקייט. בײַם לייענען גראַדעס “וויכּוח," האָט ער נישט געוווּסט גענוי מיט וועמען אײַנצושטימען — מיטן פֿרומען הערש ראַסײַנען צי מיטן וועלטלעכן חיים ווילנערן. ער האָט זיך געוואַקלט און געקווענקלט אין זײַנע איבערצײַגונגען: פֿרום — פֿרײַ... פֿרום — פֿרײַ... דעם זעלבן סעמעסטער איז ער אַוועקגעפֿאָרן קיין ישׂראל אויף פּסח, אין ירושלים וווינט זײַנס אַ שוועסטער מיט אַ חבֿרה קינדערלעך. נאָך פּסח, ווען בנימין איז צוריקגעקומען, האָט ער זיך אויפֿגעשטעלט אין זײַן גאַנצער הייך און בריהשאַפֿט און דערקלערט:
“לערערין! איך בין אַוועקגעפֿאָרן קיין ירושלים, בין איך געווען חיים ווילנער, און איך בין צוריקגעקומען הערש ראַסײַנער!"
האָב איך אים געפֿרעגט וואָס האָט אויף אים אַזוי משפּיע געווען דער איבערבראָך. האָט ער מיר געענטפֿערט, אַז ווען ער איז געזעסן בײַם פּסחדיקן טיש מיט זײַן שוועסטער, שוואָגער און זייערע קינדערלעך, און מ’האָט געלייענט פֿון דער הגדה, און געזונגען דעם חד־גדיא און אחד מי יודע, איז אים באַפֿאַלן אַזאַ משפּחהדיקייט, אַזאַ וואַרעמקייט, אַזאַ ייִדישער מאָמענט וואָס האָט אויף אים אַזוי געווירקט, אַז ער האָט פֿאַרשטאַנען אַז הערש ראַסײַנערס וועלט איז אויף אַזוי פֿיל רײַכער און אמונהדיקער, אַז ער האָט מיט אַ מאָל דערפֿילט די אָנגעהעריקייט צום ייִדישן פֿאָלק און ס’האָט אים באַגאָסן אַן אַהבֿת־ישׂראל. די וועלטלעכקייט, האָט ער דערקלערט, איז טרוקן און מען מוז זי כּסדר באַשאַפֿן פֿאַר זיך אויף דאָס נײַ און מונטערן, ווײַל עס פֿעלט איר די טראַדיציע פֿון אָנגעהעריקייט צום פֿאָלק. איך האָב אים גוט פֿאַרשטאַנען און זײַנע רייד זײַנען מיר געבליבן שטעקן אין זכּרון. “איך בין אַוועקגעפֿאָרן — חיים און צוריקגעקומען — הערש." צווישן אָרעם און רײַך איז בנימין אַרויס רײַך.
איך האָב שוין אַ סך מאָל געשריבן, אַז מײַנע קלאַסן באַשטייען ס’רובֿ פֿון יונגע מאָדערנע אָרטאָדאָקסן מיט וועלכע מען דאַרף קנעלן גאָר אַן אַנדער תּורה. דער וואָס שטייט פֿאַרן קלאַס מוז זײַן אויסגעקאָכט אין ייִדישקייט און ס’העלפֿט צו גריבלען זיך אַ ביסעלע אין די קליינע אותיתלעך. איינע פֿון מײַנע סטודענטקעס, רחל הייסט זי, האָט זיך די טעג צוריקגעקערט פֿון ירושלים מיט אַ גרויסער פֿרייד.
“וואָס איז די גדולה?" — האָב איך זי געפֿרעגט.
דערציילט זי דעם קלאַס, אַז זי איז געגאַנגען איבער די ירושלימער גאַסן ביז זי איז צוגעקומען צו מאה־שערים. דאָרט האָט זי דערזען גרויסע פּלאַקאַטן אויף די ווענט מיט דער אויפֿשריפֿט “מאַמע־לשון." אין מיטן דרינען האָט זי דערזען דעם אויספֿאַרקויף פֿון טאַשמעס מיט לידער וואָס מיר זינגען אין קלאַס, וואָס גייען אונטערן קעפּל “מאַמע־לשון." די טאַשמעס און ביכעלעך גייען טאַקע אַרויס אין ירושלים, און איך האָב זיי געקויפֿט אין וויליאַמסבורג און אויסגענוצט אין קלאַס. מיט איין וואָרט, ס’איז נישט פֿאַראַן קיין “ייִדישלאַנד," וווּ איך קען שיקן מײַנע סטודענטן צו פֿאַרפֿעסטיקן זיך אין דער ייִדישער שפּראַך, ווי די אָפּטיילונגען פֿון אַנדערע אייראָפּעיִשע שפּראַכן טוען עס. יענע סטודענטן פֿאָרן קיין דײַטשלאַנד און דענעמאַרק, קיין שוועדן און פֿינלאַנד. וווּ וועל איך שיקן מײַנע סטודענטן? קיין בויבעריק? מוזן מיר באַשאַפֿן אַ ייִדישלאַנד אין קלאַס. דאָס איז אונדזער ייִדיש־מדינה. דאָ מוז מען טראָגן ייִדישע נעמען, זינגען ייִדישע לידער, רעדן וועגן יום־טובֿים, באַגריסן זיך און ווינטשן זיך און באַקענען זיך מיט אַ ייִדישער וועלט וואָס דער חורבן האָט אַזוי ברוטאַל אָפּגעווישט. דאָ מוז מען שאַנעווען אַ יעדעס ייִדיש ווערטעלע, מעשׂהלע, חכמהלע, אײַנזאַפּן אין זיך די משפּחהדיקייט, די אינטימקייט וואָס ייִדיש ברענגט אַרײַן אין קלאַס. דער עיקר שעפּט מען נחת פֿון יעדער מינע, פֿון יעדן אָפּרוף, פֿון יעדן ספּאָסוב (מעגלעכקייט) וואָס מען קען זיך פֿאַרגינען אין קלאַס. איך האָב נאָך נישט געענדיקט. איר וועט נאָך הערן פֿון די סטודענטן, ווײַל זיי ברענגען אַרײַן אין קלאַס זייערע אָפּרופֿן און אײַנדרוקן פֿון דעם וואָס זיי האָבן געלערנט, אַרײַנגערעכנט זייערע פֿאָרש־אַרבעטן ווי אַ פּועל־יוצא פֿון זייער ענטוזיאַזם.