דוד וואָלאָך, דער רעזשיסאָר פֿונעם פֿילם

דער פֿילם הייסט "מײַן טאַטע — מײַן גאָט" (My Father My Lord) מיט אַסי דיין אין דער הויפּט־ראָלע. ס'האָט זיך אַזוי געמאַכט, אַז מיר האָבן געקענט נאָענט אַסין ווען מיר האָבן געלעבט אין מדינת־ישׂראל. דאָרט האָט זיך מײַן מענדל פֿאַרנומען נישט נאָר מיט וואָלונטיר־אַרבעט אין משׂרד־החינוך (די אָפּטיילונג פֿאַר דערציִונג), געטאָן קאָמפּיוטער־ און סטאַטיסטישע אַרבעט פֿאַר זיי, נאָר ער האָט אויך געמאַכט דרײַ פֿילמען אין ישׂראל מיט אַסין. דיינס זון איז דעמאָלט געווען אַ שיינער, יונגער־מאַן אין די פֿריִע דרײַסיקער. געוווינט האָט ער אין אַ "פּענטהאַוז" (penthouse), לויט ווײַנרײַכן — אַ דאַך־דירה. אָבער בלויז אָרעמע־לײַט אין זיבן פּאָלעס האָבן זיך אַמאָל באַזעצט אין דאַך־דירות, בוידעמס און קעלערן. אַזוי אַז אַ "פּענטהאַוז" וואָלט מען געקענט בײַ אונדז אָנרופֿן אַ לוקסוס־דירה אויפֿן לעצטן שטאָק פֿון אַ געבײַדע, מיט אַ סמיטשיק אַריבער, און דאָס איז געווען דער דאַך. האָט אַסי דיין דעמאָלט געפּראַוועט זײַנע סעודות (parties) מיט אַ פֿידלער אויפֿן דאַך. דאָס הייסט, געפֿירט גרויס שטאַט. נישט אַלע זײַנע פֿילמען זײַנען געווען געלונגענע. דער עיקר, שיס־פֿילמען, און כאָטש ער האָט נישט געהאַט בדעה צו צילעווען דעם העלד פֿונעם פֿילם אינעם אויג, האָט ער די פֿיקטיווע קוילן תּמיד געצילעוועט אינעם מענערישן אָרגאַן. פּסיכאָלאָגן האָבן זיכער געהאַט אַן אוטשעכע בײַם אַנאַליזירן דעם פּאַציענט.

איצט קום איך צום פֿילם. אָסור צי איך האָב אים דערקענט. דער שיינער, יונגער זון פֿון משה דיין האָט זיך פֿאַרוואַנדלט אין אַן אַלטן, שווער אָטעמדיקן ייִד, מיט אויסגעשטאַרצטע, ליידיקע אויגן און אַן אָנגעקלעפּטער גרוילעכער באָרד. די סיפּור־המעשׂה דרייט זיך אַרום די ראַדיקאַל פֿאַנאַטישע ייִדן, מיט שוואַרצע קאַפּאָטעס, בערד און פּאות, שוועבנדיקע ציצית אין ווינט. ייִדן, וואָס שאָקלען זיך טאָג און נאַכט איבער דער גמרא; ייִדן גלייביקע, וואָס לעבן אויף דינים און הלכות טאָג און נאַכט, רירן זיך נישט אָנעם רבונו־של־עולם אויף קיין שריט, פּריידיקן און גלייבן אין השגחה־פּרטית, אַז גאָט ברוך־הוא איז אַרײַנגעטאָן מיט לײַב און לעבן אין יעדן פֿרומען ייִדנס ריר, באַוועגונג און מחשבֿה. דאָס וואָס די אויגן זעען און די אויערן הערן, דער מוח באַנעמט און די חושים שפּירן, איז אַ פּועל־יוצא פֿון דער אמונה־שלמה און דעם ווילן פֿונעם אייבערשטן, צו וועלכן מען מוז יעדע רגע אידענטיפֿיצירן זיך מיט אַ ברכה, אַ פּסוק, אַ לויטערער מחשבֿה און אַ מסירת־נפֿשדיקייט, וועט מדריך־דרך זײַן עד סוף הימים.

אין דער סבֿיבֿה כאָ­וועט זיך דאָס יונגע יאַטל נחומקע, בײַ זײַן טאַטן און פֿרומער מאַמען. נחומקע איז אַן אָפּגעצערט בן־יחידל פֿון אַ יאָר נײַן. דאָס בחורל לערנט זיך אין אַ חדר, וווּ מען טײַטשט דעם חומש נישט נאָר אויף לשון־קודש, נאָר אויף ייִדיש צו גלײַך, וווּ דער יונגער רבי האָט גרויס יראת־הכּבֿוד פֿאַר נחומקעס טאַטן, וועלכער איז אַ מורה־הוראה אין דער זעלבער ישיבֿה. נחומקע ווייסט, אַז זײַן מאַמע טאָר נישט אַריבערטרעטן די שוועל, אַפֿילו אינעם פֿאָרגעסל וווּ די ישיבֿה געפֿינט זיך, ווײַל פֿרויען, זאָגט ער אָן דער מאַמען, טאָרן זיך דאָ נישט באַווײַזן.

נחומקע איז אַ נײַגעריק קינד. ווען ער לויפֿט איבער די גאַסן, באַמערקט ער אַ וועלט וואָס איז אים לגמרי פֿרעמד. אָט האָט מען אַרויסגעטראָגן זייער אַ קראַנקע פֿרוי פֿון אַ הויז, און מען רוקט זי אַרײַן אויף אַ רעדלדיק־בעטל אין אַן אַמבולאַנס. איר איבערגעגעבענער הונט שפּרינגט איר נאָך אין דער קאַבינע פֿון אַמבולאַנס, לייגט זיך אַנידער לעבן איר בעטל און וויינט, און זיפֿצט, און וויל זי נישט אָפּלאָזן. נחומקע דערזעט פּלוצעם, אַז אַ הונט האָט מסתּמא אויך אַ נשמה. קומט ער אַהיים און פֿרעגט דעם טאַטן זייער פֿאָרזיכטיק, האָבן בעלי־חיים אויך נשמות? און האָבן זיי אַן אייגענע יענע־וועלט? ענטפֿערט אים דער טאַטע מיט האַרץ, אַז דער רבונו־של־עולם האָט בלויז געגעבן נשמות די מענטשן. די בעלי־חיים, ווי הינט און קעץ זײַנען נישט געבענטשט מיט קיין נשמות. דער עיקר, ווײַל זיי קענען נישט דאַווענען און גאָט־בענטשן.

אַסי דיין אין דער ראָלע פֿון הרבֿ איידלמאַן

דאָס קינד נעמט אַלץ אָן פֿאַר ליב. זײַן טאַטע איז זײַן גאָט. זײַן טאַטע איז דער קליגסטער און דער פֿרימסטער, דער לויטערסטער און דער געבענטשטסטער. אַפֿילו ווען דער זון ווײַזט אים, אַז אין דרויסן, אין פֿענצטער פֿון דער ישיבֿה, זיצט אַ מאַמע־פֿויגל אויף איר נעסט, וואָס זי האָט געבויט אויף דער ישיבֿה־שויב און עס פּיקען זיך שוין אויס קליי­נע פֿייגעלעך. נעמט דער טאַטע און עפֿנט דאָס פֿענצ­טער און בעת דאָס גלאָז צעברעכט זיך, מאַכט ער אַ ברכה און יאָגט אַוועק די מוטער פֿון איר נעסט. אַזוי, זאָגט ער, שטייט גע­שריבן אין דער תּורה, אַז מען יאָגט אַוועק די מוטער־פֿויגל און מען עסט די אייערלעך; ס'איז געטלעך.

און דער טאַטע שפּיגלט זיך אין זײַן זון, אין זײַן שיינקייט און זײַן קלוגשאַפֿט, זײַן לויטערקייט און זײַן פֿרומקייט. דאָס משפּחהלע רעדט וועגן אַ נסיעה צום ים־המלח, זיך אָפּרוען אַ ביסל פֿונעם הייסן ווירוואַר פֿון ירושלים, אַ ביסל זיך אויפֿפֿרישן און קומען צו זיך. פֿאַרשטייט זיך, אַז די פּליאַזשע איז אײַנגעטיילט. באַזונדער פֿאַר פֿרויען און באַזונדער פֿאַר מענער. די ייִנגע­לעך גייען מיט די טאַטעס. זיי שפּילן זיך אין זאַמד, בויען זאַמד־פּאַלאַצעלעך און שפּריצן איינער דעם אַנדערן מיט וואַסער. נחומקע האָט געפֿונען אַ קליין פּלאַסטיש, דורכזעעוודיק זעקעלע וווּ ער זאַמלט וואַסער. מיט אַ מאָל דערזעט ער אין זע­קעלע אַ קליין, לעבעדיק פֿישעלע און ער פֿרייט זיך דערמיט ווי מען פֿרייט זיך מיט אַ שׂימחת־תּורה־פֿאָנעלע. דערווײַל קומט די צײַט פֿון דאַווענען מינחה־מעריבֿ. אַלע פֿרומע ייִדן ווישן זיך און זייערע קינדער אָפּ מיט לאַנגע האַנטעכער. מען טוט זיך אָן אינעם ייִדישן לבֿוש און מ'שטעלט זיך אַוועק אויף אַ בערגל דאַווענען. מ'שאָקלט זיך און מ'וויגט זיך און מ'פֿאַרגעסט אויף אַ ווײַל, אַז זיי זײַנען אַהער געקומען מיט קינדער. מ'פֿאַרגעסט אויף אַ רגע, אַז זיי געפֿינען זיך מיט ביידע פֿיס אויף דער ערד, בעת זייער נשמה שוועבט ערגעץ צווישן הימל און ערד. אַזוי פֿאַרטאָן זײַנען זיי אין די עולמות־עליונות. אָבער אין דעם פּאַסירט אַן אומגליק.

און בשעת איך קוק אויפֿן פֿילם, צי­טערט בײַ מיר ס'האַרץ, ס'זאָל, חלילה־וחס, גאָרנישט פּאַסירן מיט נחומקען, דעם טײַערן בן־יחידל, דאָס אויג אין קאָפּ פֿון טאַטע־מאַמע. אָבער נישט געקוקט אויפֿן געבעט, נישט געקוקט אויפֿן גאָט־בענטשן, נישט געקוקט אויף דער מסירת־נפֿש פֿאַר דעם אייבערשטן, פֿאַלט נחומקען אײַן מיטצונעמען צום דאַווענען דאָס פֿישעלע אין זעקעלע וואַסער. דערזעט ער, אַז דאָס וואַסער פֿון זעקעלע איז אויסגערונען און דאָס פֿישעלע איז נעלם געוואָרן. לויפֿט ער שוין צוריק צום ים און וויל נאָך אַ מאָל אָנפֿילן דאָס זעקעלע מיט וואַסער, אפֿשר וועט דאָס פֿישעלע צוריקקומען. דאָס איז געווען נחומקעס לעצטער פּרוּוו צו זײַן אַ קינד, אָנצוכאַפּן אַ כוואַליע, זען ווי די הימלען פֿאַרכמורען זיך און די כוואַליעס טראַסקען ווען זיי יאָגן זיך צום ברעג.

פֿאַרשטייט זיך, אַז דאָס אומגליק טרעפֿט שווער דאָס פֿרומע פּאָרפֿאָלק. דער טאַטע, דער גאָט, ווייסט אַז ער איז באַגאַנגען אַן אומגעהײַער פֿאַרנאַכלעסיקונג פֿון זײַן ערשטער אַחריות צום קינד, בעת ער האָט אויסגעקליבן זײַן ערשטע אַחריות צו גאָט. ס'איז אָבער נישט פֿאַראַן קיין שפּור פֿון ווענדן זיך צו גאָט מיט אַ טענה. גאָט איז נישט שולדיק אין דעם. דער טאַטע איז שולדיק. ווי זשע קען מען פּאָרן גאָט מיט דעם וואָס ס'קען טרעפֿן אַ יעדע רגע, צי מען איז פֿרום צי פֿרײַ? אָט אָ דאָ ליגט דער הונט באַגראָבן. די מאַמע זיצט אויבן, אין דער ווײַבערשער שיל, אַרומגערינגלט מיט סידורים, און דער טאַטע זיצט אונטן, אין שיל, אַרומגערינגלט מיט גמרות און הייליקע ספֿרים. זי וויינט אויף איר אומגליק. זי קען קוים צו זיך קומען. זי רעדט נישט. ער האַלט זיך אין איין שלאָגן על־חטא. איך בין שולדיק אין מײַן קינדס טויט. די מאַמע קומט צו זיך. זי הייבט אָן אַראָפּצושמײַסן די סידורים אויף זײַן קאָפּ. איינס נאָכן אַנדערן פֿליִען די סידורים אויף זײַן טיש, אויף זײַנע גמרות, ווי די פֿייגל וואָס ער האָט פֿאַריאָגט פֿון דער ישיבֿה־שויב. זי רעכנט זיך אָפּ מיט אים.

אילן גריף (רעכטס) שפּילט די ראָלע פֿון מנחם איידלמאַן

וואָס זאָל איך אײַך זאָגן, ליבע מענטשן: דער פֿילם האָט מיך שטאַרק אויפֿגערעגט. ערשטנס, איז ער איינזײַטיק. פֿאַראַן פֿרומע ייִדן וואָס זײַנען נישט אַזעלכע פֿאַנאַטיקער. פֿאַראַן פֿרומע ייִדן וואָס פֿאַרשטייען די וועלט, שאַצן אָפּ די וועלט, און דאָך בלײַבן זיי געטרײַ דעם רבונו־של־עולם. דאָס הייסט, איינס האָט נישט צו טאָן מיטן אַנדערן. דער מענטש איז שלעכט און גאָט איז גוט.

אָבער צוריק גערעדט, וויל דער פֿילם באַווײַזן דעם אומזין פֿון אמונה? קענסט בעטן און קענסט דאַווענען פֿון הײַנט ביז מאָרגן, וועט עס דיר העלפֿן ווי אַ טויטן באַנקעס. דער גאָט באַשיצט נישט אַן אומשולדיק ייִנגעלע, וועט ער באַשיצן זײַן באַשאַף? ס'איז אַ פֿראַגע פֿון גלויבן בכלל. מענטשן דאַרפֿן גאָט. גאָט דאַרף נישט די מענטשן, און גאָטס גאַנצער באַשאַף איז דאָך אַזאַ אָפּשפּיגלונג פֿונעם מענטשנס דמיון, מיט אַלע זײַנע שוואַכקייטן און אומזיניקייטן. אָבער דער מענטש נייטיקט זיך נאָך אַלץ אין גאָט. ער דאַרף די אינסטיטוציע וווּ מען קומט זיך צוזאַמען, וווּ מען פֿילט זיך נישט אַליין, וווּ מ'קען זיך אויסרעדן ס'האַרץ, וווּ מ'פֿילט זיך ווי אַ טייל פֿון אַ סבֿיבֿה, פֿון אַ פֿאָלק, פֿון אַן אײַנשטעל. זינט מיר האָבן זיך צעטיילט אין פּרעהיסטאָרישע שבֿטים האָט מען געוואָלט זײַן באַשיצט. און אויב אין הימל זיצט עמעצער וואָס שיקט זון און רעגן, דונערן און בליצן, איז אַ סימן, אַז עמעצער איז אין קאָנטראָל. איז אויב שוין יאָ אַזוי, איז "ער" מעכטיק און דער מענטש איז נישט מער ווי אַ פֿליגעלע, אַ מוראַשקע, אַ קאָמאַר. איז אפֿשר פֿאָרט...

אין דער אמתן איז דער פֿילם נישט קיין געלונגענער, ווײַל ס'איז איינזײַטיק. ס'פֿאַרמאָגט נישט קיין קאָנפֿליקט, קיין רעזאָלוציע, קיין טיף מענטשלעכע איבער­לעבונגען. מיר ווייסן שוין וואָס ס'טוט זיך אין דער אולטראַ־פֿאַנאַטישער וועלט פֿון די פֿרומע ייִדן. ס'איז שוין נישט קיין נײַעס פֿאַר אונדז, אַז זיי האָבן זיך פֿאַרשלאָסן אין אייגענעם ד׳ אַמות און האָבן נישט קיין משׂא־ומתּן מיט דער דרויסנדיקער וועלט, אַ חוץ ווען עס האַנדלט זיך אין מאַכן פּרנסה. אָבער דאָס האָט אייביק עקזיסטירט בײַ אונדז. די פֿרום־פֿאַנאַטישע ייִדן האַלטן, אַז נאָר זיי זײַנען די אמתע ייִדן און די אַנדערע זײַנען בלויז נאָכגעמאַכטע, אָבער קיין ייִדן זײַנען זיי נישט. אַז נאָר זיי טראָגן דעם גאַנצן אַחריות פֿאַר אונדזער ייִדישקייט, און רעדן זיך אײַן, אַז די פֿרײַע, וועלטלעכע ייִדן ברענגען אויף אונדז אַלע אומגליקן און זײַנען אַפֿילו שולדיק אינעם חורבן. יעדער ייִד האָט אַ רעכט צו לעבן ווי אַ ייִד, ווי ער פֿאַרשטייט און די פֿאַנאַטישע ייִדן האָבן פּונקט די זעלבע רעכט אויסצוטײַטשן זייער ייִדישקייט אויף זייער אופֿן. דערפֿאַר זײַנען מיר אַזאַ אויסטערליש פֿאָלק, פֿאַנטאַסטיש פֿאָלק, איינס אין דער וועלט. מיר האָבן זיך נישט מיט וואָס צו שעמען. אונדזער געוויסן איז ריין.

דער פֿילם שפּילט אין "לינקאָלן פּלאַזאַ־קינאָס" אויף 63סטער גאַס און בראָדוויי.