די פּיאָנערישע רוסיש־ייִדישע צײַטשריפֿטן: "ראַזסוועט" (אויבן) און "וואָסכאָד"

בתיה וואַלדמאַן. רוסיש־ייִדישע זשורנאַליסטיק (1860 — 1914): ליטעראַטור און ליטעראַרישע קריטיק. ריגע, 2008. [אויף רוסיש]

די ייִדישע פּרעסע אויף דער רוסישער שפּראַך האָט זיך אָנגעהויבן אין די 1860ער יאָרן און האָט געבליט ביז דער אָקטאָבער־רעוואָלוציע. איר גאָלדענע תּקופֿה פֿאַלט אויף דער צײַט פֿון פּאָגראָמען און עמיג­ראַ­ציע, ווען די אַסימילירטע אינטעליגענץ האָט פֿון דאָס נײַ באַטראַכט איר באַציִונג צו דעם אייגענעם פֿאָלק. אַזוי אַרום איז דעם פֿע­נאָמען פֿון דער רוסיש־ייִדישער קולטור ניט אָפּצוטיילן פֿון דעם פּאָליטישן קאַמף פֿאַר די גלײַכע רעכט פֿאַר ייִדן אין דער רו­סישער אימפּעריע, קעגן אַנטיסעמיטיזם און פֿאַר געזעלשאַפֿטלעכן פּראָגרעס.

טראַדיציאָנעל איז מען נוהג צו לייע­נען די ווערק פֿון דער רוסיש־ייִדישער לי­טע­ראַ­טור אונטער אַ סאָציאַל־פּאָליטישן קוק­ווינקל. דאָס נײַע בוך פֿון דער ישׂראלדי­קער פֿאָרשערין בתיה וואַלדמאַן איז ניט קיין אויסנאַם. די געזעלשאַפֿטלעכע פּראָב­לעמאַטיק באַשטימט אויך איר פּעריאָדיזאַ­ציע פֿון דער רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור׃ פֿון דער השׂכּלה ביז צו דעם אויפֿקום פֿונעם נאַציאָנאַליזם אין די 1880ער, און דער­נאָך פֿון 1900 ביז צו דער צײַט פֿון די רעוואָלוציעס. די עסטעטישע און סטי­ליסטי­שע אַנטוויקלונג פֿונעם ייִדישן צווײַג פֿון דער רוסישער ליטעראַטור איז גע­גאַנ­גען אין הסכּם מיט די אַלגעמיינע טענ­דענצן, פֿון רע­אַליזם צו מאָדערניזם. איינצײַטיק זײַ­נען די רוסיש־ייִדישע ליטעראַטן שטאַרק באַ­ווירקט געוואָרן פֿון די ייִדישע שרײַבער אויף אַנ­דע­רע שפּראַכן׃ ייִדיש, העברעיִש, דײַטש, פֿראַנצויזיש און ענגליש.

אין איר בוך גיט בתיה וואַלדמאַן דעם סאַמע פֿולן איבערזיכט פֿון דער רײַכער און פֿילזײַטיקער ליטעראַרישער פּראָדוקציע, וואָס האָט אויסגעפֿילט טויזנטער זײַטן פֿון רוסיש־ייִדישע פּעריאָדיק אין משך פֿון מער ווי פֿופֿציק יאָר. וואַלדמאַן האָט סיס­טעמאַטיזירט דעם דאָזיקן ריזיקן מאַטע­ריאַל לויט די פּעריאָדן און זשאַנערס: אָריגינעלע פּראָזאַיִשע ווערק פֿון ייִדישע און רוסישע שרײַבער, דיכטונג, איבערזעצונגען, ליטע­ראַרישע קריטיק און פּובליציסטיק. אַזאַ מין פּאָזיטיוויסטישער צוגאַנג האָט זײַנע מעלות און חסרונות. דאָס בוך איז ניצלעך ווי אַ פּרטימדיקער איבערזיכט, וואָס באַ­קענט דעם לייענער מיט דער רײַכער קול­טורעלער ירושה, אָבער עס איז אַ ביסל קאַרג אויף טעאָרעטישע חקירות. ניט געקוקט אויף דעם, איז דאָס נײַע בוך די סאַמע פֿונדאַמענטאַלע פֿאָרשונג פֿון דער טעמע, און וועט במילא דינען ווי אַ פֿונדאַמענט פֿאַר אַלע ווײַטערדיקע אַרבעטן אינעם דאָזיקן געביט.

די רוסיש־ייִדשע ליטעראַטור האָט ניט געשאַפֿן קיין גרויסע ווערק, וואָס מען קאָן זיי שטעלן לעבן די מײַסטערווערק פֿון דער רוסישער ליטעראַטור. מיט אַזאַ אָפּ­שאַצונג, וואָס געהערט דעם באַקאַנטן קרי­טי­קער גאָרנ­ֿעלד, זײַנען, דאַכט זיך, מסכּים אַלע פֿאָר­שער. דערפֿאַר לייענט מען כּסדר די דאָ­זיקע ליטעראַטור ווי אַ היס­טאָרישער דאָקו­מענט, וואָס שפּיגלט אָפּ די שטימונגען פֿון דער רו­סיש־ייִדישער אינ­טעליגענץ. דער­בײַ טיילט מען אויס די נאַציאָנאַלע מאָטיוון, אַזעלכע ווי מיטלײַד צו די אומשולדיקע קרבנות פֿון דער דיס­קרימינאַציע און פּאָגראָמען, פּראָ­טעסט קעגן דער אַנטיסעמיטישער פּאָ­לי­טיק פֿון דער רוסישער רעגירונג, קריטיק פֿון אַסי­מילאַטאָרישע טענדענצן. די אַלע טע­מעס זײַ­נען גאַנץ בולט, אָבער מע מוז ניט באַג­רע­נעצן דערמיט דעם אַנאַליז פֿון די טעקסטן.

חוץ דעם, וואָס די ווערק פֿון רוסיש־ייִדישע מחברים זײַנען כּולל אַ שלל פֿון אינ­טערעסאַנטע און וויכטיקע פּרטים וועגן דעם אַמאָליקן ייִדישן שטייגער, זײַנען זיי אויך אַ וויכטיקער דאָקומענט פֿון יענעם ספּעציפ­ֿישן אופֿן צו דענקען, וואָס האָט שטאַרק באַ­ווירקט עטלעכע דורות פֿון ייִדי­שע דעה־זאָגער. כּדי צו פֿאַרשטיין די ייִדי­שע מענטאַליטעט, ווי זי האָט זיך אויס­גע­פֿורעמט אין משך פֿונעם 20סטן יאָרהונ­דערט, מוז מען זיך ווענדן צו די ווערק פֿון דער רוסיש־ייִדישער זשורנאַ­ליסטיק און בע­לעטריסטיק פֿון סוף 19טן — אָנ­הייב 20סטן יאָר­הונדערט. דערבײַ גייט די רייד ניט נאָר וועגן אַזעלכע באַקאַנטע פֿי­גורן ווי בן־עמי, ש. אַנ-סקי אָדער ש. דובנאָוו, אָבער אויך וועגן די פֿאַרגעסענע מחברים, ווי דער צוויי-שפּראַכיקער שרײַבער יעקבֿ ראָמב­ראָ (מער באַקאַנט אונטער זײַן אַמעריקאַ­נער פּען־נאָמען פֿיליפּ קראַנץ), דער ראָמאַ­ניסט סער­גיי יאַראָשעווסקי, ווי אויך די ערשטע פֿרויען-שרײַבערינס׃ איראַ יאַן (וועלכע האָט געשריבן אויף רוסיש און העברעיִש), ראַ­שעל כין און אַנדערע. זייער וויכטיק זײַ­נען אויך די רוסישע איבערזעצונגען פֿון ייִדיש און העברעיִש, ווײַל כּסדר האָט מען זיי גע­מאַכט אונטער אַ דירעקטער השגחה מצד דעם מחבר׃ מענדעלע, שלום־עליכם, ברע­נער, ביאַליק און טשערניכאָווסקי. אָן די דאָזי­קע איבערזעצונגען קאָן מען ניט פֿאַר­שטיין ווי עס געהערט צו זײַן די אַנט­וויקלונג פֿון דער ייִדישער און העב­רעיִ­שער ליטעראַטור.

די רוסיש־ייִדישע ליטעראַטור שטעלט פֿאַרן פֿאָרשער אַ ריי אינטערעסאַנטע טע­אָרעטישע פֿראַגעס, בפֿרט ווען מען נעמט אַראָפּ די אידעאָלאָגישע ברילן. ווי אַזוי האָט מען קאָנסטרויִרט די באַזונדערע "קליינע לי­טעראַטור" אינעם ברייטערן גערעם פֿון דער רוסישער ליטעראַטור? וועלכע סטי­ליסטישע מיטלען האָט מען גענומען און וועלכע ניט גענומען? וואָס פֿאַר אַ מין קול­טורעלע "שליסלען" האָט מען גענוצט, כּדי צו ווענדן זיך די­רעקט צו די "אייגע­נע" און פֿאַרבײַ די "פֿרעמדע"? וואָס פֿאַר אַ השפּעה האָבן די ייִדישע לי­טעראַטורן אויף אַנדערע שפּראַכן גע­האַט אויף דער רו­סישער לי­טעראַטור? כּדי צו פֿאַרענטפֿערן אָט די פֿראַ­געס, דאַרף מען איבערלייענען הונ­דערטער נו­מערן פֿון די אַלטע רוסיש־ייִדישע צײַטשריפֿטן, אַנאַליזירן ליטע­ראַ­רי­שע געשטאַלטן און מעטאַפֿאָרן, פֿאַרג­לײַכן די ווערק אויף פֿאַרשידענע שפּראַכן. דאָס בוך פֿון בתיה וואַלדמאַן וועט אויף לאַנגע יאָרן פֿאַרבלײַבן אַ וויכטיקער וועגווײַזער אין אָט דעם גע­ביט. די איינציקע צרה איז צו קריגן דאָס בוך, וואָס איז געדרוקט גע­וואָרן אויף אַ פּריוואַטן חשבון אין ריגע מיט אַ קליינעם טיראַזש און איז גלײַך גע­וואָרן אַ יקר-המציאה.