דאָס יאָר איז דער "קלעזקאַנאַדע"־פֿעסטיוואַל געוואָרן אַ ביסל מער היימישער ווי געוויינטלעך. מע קען "דאַנקען" דעם פֿינאַנציעלן קריזיס פֿאַר דעם — עטלעכע צענדליק מענטשן, וועלכע האָבן זיך פֿאַרשריבן מיט חדשים פֿריִער, האָבן אין דער לעצטער מינוט באַשלאָסן, אַז זיי קענען זיך נישט פֿאַרגינען צו קומען און בלײַבן אין דער היים. וווּ מען איז געגאַנגען, האָט מען געקאָנט הערן, ווי מע ברומט אונטער מיט כּעס אויף די אַמעריקאַנער, וועלכע זענען "שולדיק" אין דעם שלעכטן מצבֿ, וואָס ווירקט אויף אַלע קולטור־אונטערנעמונגען די טעג.

אָבער מיט אַ קלענערן עולם האָט זיך געשאַפֿן אַ מער אינטימע סבֿיבֿה; דער רעש און געפּילדער פֿון די פֿריִערדיקע יאָרן האָט זיך אײַנגעשטילט הײַיאָר. מיט די אַלטע פֿרײַנד, מיט וועמען מע האָט קיין מאָל נישט קיין צײַט צו פֿאַרברענגען, האָט מען געקענט טרינקען אַ טעפּל קאַווע און כאַפּן אַ שמועס.

דאָס יאָר האָט מען אויך געזען נײַע לערערס און מוזיקער, ווי פֿימאַ טשאָרני פֿון קעשענעוו, און אַ בלאָז־אָרקעסטער פֿון אַן אוקראַיִנישן דאָרף, "קאָנסאָנאַנס רעטראָ", וואָס האָט אויפֿגעלעבט די נאַכטיקע הוליאַנקעס. די נישט־ייִדישע גרופּע האָט געבראַכט דער דײַטשער קלאַרנעטיסט קריסטיאַן דאַוויד, וועלכער האָט זי "אַנטדעקט" און מיט איר רעקאָרדירט אַ קאָמפּאַקטל פֿון איר ייִדישן רעפּערטואַר. דער אָרקעסטער באַשטייט פֿון דרײַ ברידער פֿון איין משפּחה און צוויי ברידער פֿון אַן אַנדער משפּחה; און אַלע פֿון זיי, שוועסטערקינדער.

בײַ "קלעזקאַנאַדע" האָט מען געלייגט דעם טראָפּ אויף ייִדישע טענץ (מיט די לערערס: סטיווען ווײַנטרויב, זאבֿ פֿעלדמאַן, מיישקע אַלפּערט און אַוויאַ מאָר), אויף צו שאַפֿן נײַע קאָמפּאָזיציעס (מיט די לערער: דזשאַש וואַלעצקי, דניאל קאַהאַן, שׂרה גאָרדאָן, אַלען בערן און זאבֿ פֿעלדמאַן) און פֿאַרשטייט זיך, אויף קלעזמער־מוזיק. די אָנטיילנעמער, וועלכע האָבן נישט געשפּילט אויף קיין אינסטרומענט, האָבן געקענט זיך לערנען ייִדיש אָדער זיך צוהערן צו די לעקציעס וועגן דער טשערנאָוויצער קאָנפֿערענץ, דער געשיכטע פֿון ייִדישן טעאַטער, צווישן אַנדערע טעמעס. פּראָפֿ׳ יודזשין אָרענשטיין האָט דאָס יאָר געהאַלטן די "שׂרה ראָזענפֿעלד"־לעקצקיע אויף ייִדיש, און קאָליע באָראָדולין און אני־הקטן, האָבן אויך געפֿירט אונדזערע סעסיעס, צום טייל, אויף ייִדיש.

איך האָב געבעטן דרײַ אָנטיילנעמער פֿון "קלעזקאַנאַדע" צו דערציילן אַ ביסל וועגן זיך.

אַלען בערן

פֿון דײַטשלאַנד איז געקומען דער אַמעריקאַנער קלעזמער אַלען בערן, דירעקטאָר פֿון "ייִדיש־זומער־ווײַמאַר"; אַ יערלעכע אינטענסיווע פּראָגראַם. זײַן צוגאַנג צו דער "ייִדיש־זומער־ווײַמאַר"־פּראָגראַם איז תּמיד אַ צווישן־קולטורעלער. ער האָט אונדז דערציילט וועגן דעם גרויסן פּראָיעקט וואָס דער "אייראָפּעיִשער פֿאַרבאַנד" האָט ברייטהאַרציק געשטיצט אויף צוויי יאָר מיטן נאָמען "די אַנדערע אייראָפּעער" — אַ וואַרשטאַט וועגן די מוזיקאַלישע באַציִונגען צווישן ציגײַנערישע מוזיקער פֿון מאָלדאָווע און בעסאַראַביע — און ייִדישע קלעזמאָרים. דער פּראָיעקט באַשטייט פֿון צוויי טיילן, פֿון אַ ייִדישן טייל און פֿון אַ ציגײַנערישן ("ראָמאַ") טייל.

"דער פּראָיעקט האָט זיך אָנגעהויבן אין מײַן קאָפּ ווי אַן אופֿן ווי אַזוי צו פֿאַרשטיין די בשותּפֿותדיקע שטריכן פֿון ייִדן און ציגײַנער; אָבער ס‘איז באמת געוואָרן אַן אונטערנעמונג, וואָס באַטראַכט נאָר די קלעזמער און לעוטאָרן — די ציגײַנערישע מוזיקער. ווי מיר האָבן אויסגעפֿונען זענען פֿאַראַן אין דער געגנט ייִדישע לעטואָרי און ציגײַנערישע קלעזמער. די ציגײַנערישע מוזיקער אין אַזעלעכע שטעט ווי יעדינעץ, רופֿן זיך, זעט אויס, קלעזמאָרים", זאָגט בערן.

בערן האָט געבראַכט די לעטואָרן קיין ווײַמאַר דעם זומער צו שפּילן מיט ייִדישע קלעזמאָרים און אַזוי אַרום, געוואָלט זען וואָס שיידט אונטער די צוויי גרופּעס, און וואָס ברענגט זיי צוזאַמען מוזיקאַליש. "אונדזערע [ד״ה ייִדישע] געדאַנקען וועגן געשיכטע און פֿאָלקס־זכּרון זענען גאָר אַנדערש ווי זייערע. די אַמעריקאַנער ייִדן וואָס שפּילן קלעזמער־מוזיק, ווילן פֿאַרשטיין די אַלטע רעקאָרדירונגען, און אויפֿכאַפּן די קלאַנגען פֿון אַמאָל; צו פֿאַרשטיין ווי די קלאַנגען האָבן זיך געביטן און זיך אַסימילירט. די לעטואָרן האָבן ליב די קלאַנגען פֿון אַמאָל, אָבער זיי לעבן אינעם הײַנט. פֿאַר אונדז איז קלעזמער אַ קאָנטער־קולטורעלע באַוועגונג; אָבער די מוזיק פֿון די לעטואָרן פֿאַרנעמט אַן אָנפֿירנדיק אָרט אין דער דאָמינירנדיקער קולטור. עס האָט זיך אַנטוויקלט אַ מלוכישער סטיל בײַ זיי אין די סאָוועטישע רעפּובליקן. דעריבער שפּילן זיי אָפֿט אַלע צוזאַמען מיט דער זעלבער מוזיקאַלישער אָרנאַמענטאַציע. מיר האָבן געוואָלט שפּילן מיט אַן ׳עכטן׳ קלאַנג פֿון אַמאָל, אָבער זיי האָבן געשפּילט מיט אַן אַנדער געדאַנק."

"... אונדזער קלעזמער־קאַפּעליע באַשטייט פֿון סײַ אַמערקאַנער ייִדן, סײַ אייראָפּעיִשע נישט־ייִדן. די ציגײַנער־גרופּע באַשטייט פֿון מאָלדאָווישע מוזיקער אין די 40ער יאָרן, אַ יונגער מוזיקער אין די 20ער יאָרן פֿון פּאַריז, קלמן באַלאָך — אַ באַקאַנטער צימבלער, וואָס קען גוט די מערבֿדיקע מוזיק —און אַ וועלט־באַקאַנטער פֿידלער פֿון בולגאַריע. מיר איז נישט געווען וויכטיק, צי מע דאַרף זײַן אַן עטנישער ציגײַנער, נאָר, דער עיקר, זייער שײַכות צו דער מוזיק."

"ווען זיי האָבן געהערט די אַלטע קלעזמער־רעקאָרדירונגען, האָבן זיי געהאַלטן, אַז קלעזמער־מוזיק איז מער עמאָציאָנעל, מער אויסדריקלעך... איך האָב אויך באַמערקט, אַז ווען קלעזמער שפּילן אַ קרעכץ, הערט מען ווי מע מאַכט נאָך אַ מענטשנס קול, אָבער בײַ זיי דינט דער קרעכץ ווי אַ ריטמישע באַצירונג. בעת דעם שמועס האָבן זיי געזאָגט, אַז אין די אַלטע רעקאָרדירונגען פֿון קלעזמער הערט מען אַ נשמה, אַ טיף דבֿקותדיקן אויסדרוק, אַ בעטנדיק, רעליגיעז קול. מיר וועלן די באַמערקונגען ווײַטער אויספֿאָרשן איבער אַ יאָר. אָבער טעכניש גערעדט, אין אַלגעמיין, געפֿינען זיך די ציגײַנער־מוזיקער אויף אַ סך אַ העכערער מדרגה ווי מיר; מע קען זיך אַפֿילו נישט פֿאַרגלײַכן מיט זיי — אַזוי אויסערגעוויינטלעך שפּילן זיי!"

מאַרקוס מולער

יעדן זומער בײַ "קלעזקאַנאַדע" באַווײַזט זיך אַ נישט־דערוואַרטער "שטערן", וועגן וועלכן מע האָט פֿריִער כּמעט נישט געוווּסט. אַזאַ שטערן דעם זומער איז געווען דער באַסיסט און זינגער מאַרקוס מולער, אַ שפּילער מיט אַן אַרומנעמיקן מוזיקאַלישן געשמאַק. ער איז געבוירן געוואָרן אין מיזרח־דײַטשלאַנד און האָט שטודירט פּסיכאָלאָגיע אין טריִער, אין די 1990ער יאָרן. ער האָט זיך אויך פֿאַרשריבן אין קלאַסן פֿון דער אַלטער ייִדישער ליטעראַטור פֿון פּראָפֿ׳ עריקאַ טים. נאָך דעם ווי ער האָט געשפּילט אויף אַ בר־מיצווה, האָט ער זיך פֿאַראינטערעסירט אין ייִדיש און ייִדישן געזאַנג.

ער האָט אונדז דערציילט, אַז "אין דײַטשלאַנד האָט זיך דעמאָלט אָנגעהויבן דער גרויסער אינטערעס צוֿ קלעזמער־מוזיק. פֿאַר דעם, אין די 1980ער יאָרן, איז דער טראָפּ געווען אויף ייִדישע לידער. איך האָב געשאַפֿן אַ גרופּע וואָס שפּילט טראַדיציאָנעלע קלעזמער־מוזיק, ווי אויך אַן אַנדער גרופּע וואָס שפּילט ייִדישע און לאַטיין־אַמעריקאַנער מוזיק; דאָס הייסט, ייִדישע מוזיק פֿון די 1950ער יאָרן, ווי אירווינג פֿילדס — מאַמבאָס און טשאַ־טשאַס."

וואָס שייך זײַן זינגען ייִדישע לידער זאָגט ער — "די ייִדיש־לערער אין טריִער זענען געוויינטלעך געווען אַקטיאָרן און זינגער, און מיר האָבן אַ סך פֿאַרבראַכט מיט זיי און אָפֿט געזונגען צוזאַמען; מיר האָבן טאַקע געשאַפֿן אַ ייִדישע סבֿיבֿה דאָרטן. ווען איך בין אַוועק פֿון טריִער, האָב איך ווײַטער געזונגען, כאָטש די סבֿיבֿה איז נישט געווען אַזאַ ייִדישלעכע. איך האָב ליב צו זינגען אין אַ פֿאָלקישן סטיל; דאָס איז מיר מער אײַנגענעם. דזשעף וואַרשאַוערס קלאַס וועגן חזנות דאָ אין ׳קלעז־קאַנאַדע׳ דינט אויך ווי אַן אינספּיראַציע פֿאַר מיר."

"איצט וווין איך אין נירנבערג, אין בײַערן, און איך בין אַ דאָקטער פֿון פּסיכאָלאָגיע און לערער פֿון פּסיכאָלאָגיע אין אוניווערסיטעט. אין נירנבערג האָט זיך אַנטוויקלט אַן אינטערעס צו וועלט־מוזיק בכלל און צו קלעזמער־מוזיק בפֿרט. אין דער דערבײַיִקער שטאָט, פֿורט, קומט פֿאָר אַ יערלעכער פֿעסטיוואַל פֿון קלעזמער־מוזיק און דאָס העלפֿט אַוודאי. די ייִדן אין נירנבערג, וועלכע זענען לעצטנס געקומען פֿון אוקראַיִנע און רוסלאַנד, האָבן ספּעציעל ליב אונדזער ייִדישן מאַמבאָ־אָרקעסטער וואָס הייסט ׳די גלאָבאַלע שטעטל־קאַפּעליע׳."

מולער איז געווען דער קאָנפֿעראַנציע בײַ דער בײַנאַכטיקן "קאַבעריי", און זײַן הומאָר און חכמה האָבן צו אים צוגעצויגן נײַע חסידים. ער קען גוט ייִדיש און דאָס אָריגינעלע ליד וואָס ער האָט געזונגען פֿאַר אַלעמען, איז געווען אַ "היט". מיר האָפֿן ווײַטער צו הערן וועגן זײַנע שאַפֿונגען אויף ייִדיש.

לילי הענלי

פֿון דער באָסטאָנער קאָנסערוואַטאָריע האָט לילי הענלי ערשט גראַדויִרט — אינעם "אימפּראָוויזאַציע־אָפּטייל", וווּ די מוזיקער וואָס שפּילן וועלט־מוזיק און קלעזמער־מוזיק קומען זיך צונויף. ווײַל איר טאַטע איז אַ מבֿין פֿון געזונט־פּראָבלעמען, האָט זי געוווינט אין פֿאַרשיידענע לענדער און שטעט, אַפֿילו אין אַן אינדיאַנער רעזערוואַציע און אין טײַלאַנד. קלעזמער־מוזיק האָט זי געהערט אין מיטלשול, אָבער ערשט אין דער קאָנסערוואַטאָריע האָט פּראָפֿ׳ האַנקוס נעצקי זי באַקענט מיט דער מוזיק.

"איך האָב, פֿון מײַנע קינדער־יאָרן, געשפּילט די קעלטישע פֿידל־מוזיק פֿון קייפּ־ברעטאָן, קאַנאַדע, און שוין אין מיטלשול זיך באַטייליקט אין די גרעסטע קעלטישע פֿעסטיוואַלן; אָבער דעם זומער האָב איך אָנטיילגענומען אין דער ייִדישער שפּראַך־פּראָגראַם פֿונעם ׳נאַציאָנאַלן ייִדישן ביכער־צענטער׳, ווײַל די שפּראַך און די מוזיק איז דאָך אַזוי צוזאַמענגעבונדן.

איך בין געפֿאָרן זיך לערנען ייִדיש צוליב דער מוזיק, אָבער די לעקציעס וועגן דער ייִדישער קולטור און געשיכטע זענען געווען גאָר אינטערעסאַנט. ייִדיש איז פֿאַר מיר איצט אַ לעבעדיקע זאַך. דאָ אין ׳קלעזקאַנאַדע׳ האָב איך געפֿילט אַ פֿאַרבינדונג צו אַנדערע יונגע מענטשן און ייִדיש. אין קלאַס האָב איך צוגעפּאַסט מאַני לייבס אַ ליד צו אַ קעלטישער פֿאָלקס־מעלאָדיע, איבערגעמאַכט אין אַ ייִדישן סטיל.

דעם האַרבסט צי איך זיך אַריבער קיין תּל־אָבֿיבֿ צו זײַן מיט מײַן חבֿר, און איך האָב שוין אַרבעט אין די אירלענדישע קרעטשמעס דאָרטן. אָבער, פֿאַרשטייט זיך, אַז איך פֿאָר אויסצוגעפֿינען נאָך וועגן ייִדיש און ייִדישער קולטור".