איך פֿאַרענדיק צו שרײַבן אַ דאָקטאָר-דיסערטאַציע אין דעם ניו-יאָרקער אוניווערסיטעט, וווּ מײַן אַקאַדעמישער בעל-יועץ איז פּראָפֿעסאָר דוד ענגעל. כ'פֿאָרש די אַנטוויקלונג פֿון דער מאָדערנער ייִדישער היסטאָריאָגראַפֿיע אין מיזרח-אייראָפּע, בפֿרט אין פּוילן אין די יאָרן פֿאַר דער צווייטער וועלט-מלחמה. מײַן אַנאַליז קאָנצענטרירט זיך אויף די פֿראַגן פֿון געשיכטע און פּאָליטיק און אויף דער ראָלע, וואָס די ייִדישע היסטאָריקער האָבן געשפּילט ווי פֿאָלקס-אינטעליגענטן און נאַציאָנאַלע וועגווײַזער. די רייד גייט וועגן משה שאָר, יצחק שיפּער, מאיר באַלאַבאַן, פֿיליפּ פֿרידמאַן, רפֿאל מאַהלער און עמנואל רינגעלבלום.
אין דער תּקופֿה צווישן ביידע וועלט-מחלמות זײַנען אַרויס וויכטיקע פֿאָרשונגען פֿון די דערמאָנטע געלערנטע. זייערע ווערק שאַפֿן אַ וויכטיקן יסוד פֿאַר נײַע דורות ייִדישע היסטאָריקער. איך פּרוּוו פֿאַרשטיין די פֿאַרבינדונג צווישן זייער אַקאַדעמישער און פּאָפּולאַריזיר־אַרבעט, ווײַל זיי האָבן פֿאַרעפֿנטלעכט אַ סך אַרטיקלען וועגן דער ייִדישער געשיכטע ניט נאָר אין פּראָפֿעסיאָנעלע אויסגאַבעס, נאָר אויך אין די צײַטונגען און זשורנאַלן, אויסגערעכנט אויף מאַסן-לייענער. פֿאַרגלײַך איך טאַקע די שיטות און נוסחאָות פֿון זייערע ביכער און זייער פּובליציסטיק. מיך אינטערעסירן אויך אונטערשיידן, וואָס מע געפֿינט אין פֿאַרשיידענע אויסגאַבעס פֿון זייערע ווערק. ס'איז וויכטיק צו דערמאָנען, אַז די היסטאָריקער פֿון יענעם דור האָבן געקענט אַ סך שפּראַכן און אַפֿילו געשריבן — און געדרוקט זייערע ווערק — אויף עטלעכע פֿון זיי, בדרך-כּלל אויף ייִדיש, פּויליש, דײַטש און העברעיִש.
ייִדן אין פּוילן האָבן געהערט צו פֿאַרשיידענע סאָציאַלע, פּאָליטישע און קולטורעלע שיכטן. דער עולם, וואָס האָט געלייענט די פּויליש-שפּראַכיקע פּרעסע, האָט געקוקט אויף דער וועלט ניט מיט די זעלבע אויגן, וואָס די לייענער פֿון די ייִדישע צײַטשריפֿטן. איך וויל פֿאַרשטיין, ווי אַזוי די פֿאַרשיידענע סבֿיבֿות האָבן באַטראַכט זייער פֿאַרגאַנגענהייט אין פּוילן.
איך קלײַב זיך אויך אַנאַליזירן די השפּעה פֿון די פּוילישע היסטאָריקער אויף דער ייִדישער היסטאָריאָגראַפֿיע. די ייִדישע געלערנטע האָבן דאָך געאַרבעט ניט אין קיין וואַקוּום. אמת, ס'איז ניט גרינג צו ענטפֿערן אויף אַלע פֿראַגעס, ווײַל ניט אַלע אַרבעטן פֿון די יונגע ייִדישע וואַרשעווער היסטאָריקער זײַנען אַרויס אין די יאָרן צווישן די וועלט-מלחמות. נאָר עטלעכע פֿון די היסטאָריקער האָבן איבערגעלעבט דעם חורבן און געהאַט די מעגלעכקייט ממשיך צו זײַן זייער אַקאַדעמישע טעטיקייט. רפֿאל מאַהלער האָט געשריבן אין דער הקדמה צו זײַן בוך "היסטאָריקער און וועגווײַזער" (תּל-אָבֿיבֿ, 1967): "מי יודע, וויפֿל פֿון זיי וואָלטן זיך געווען דערוואָרבן דאָס רעכט, יעדער איינער פֿאַר זיך, צו פֿאַרנעמען אַ פּלאַץ אין פּאַנטעאָן פֿון ייִדישע היסטאָריקער, ווען זייערע יונגע לעבנס וואָלטן נישט פֿאַרשניטן געוואָרן דורך דעם מונדירטן און מושטירטן אָפּפֿאַלעכץ פֿון מענטשלעכן מין?"
* * *
די ייִדישע אינטעליגענציע, אין דעם מאָדערנעם זין פֿונעם באַגריף, האָט זיך אַנטוויקלט ווי אַ שיכט אין דער מיזרח-אייראָפּעיִשער באַפֿעלקערונג זינט דעם 19טן יאָרהונדערט. אין מיזרח-אייראָפּע זײַנען געווען טעטיק ייִדישע זשורנאַליסטן, דאָקטוירים און אַדוואָקאַטן, וועלכע האָבן באַקומען זייער בילדונג אין פֿאַרשיידענע אייראָפּעיִשע אוניווערסיטעטן. הגם, זיי זײַנען ניט געווען קיין פּראָפֿעסיאָנעלע היסטאָריקער, האָבן זיי זיך, פֿונדעסטוועגן, שטאַרק אינטערעסירט מיט דער געשיכטע. דער ערשטער דור פֿון פּראָפֿעסיאָנעלע היסטאָריקער איז געבוירן געוואָרן אין גאַליציע: משה שאָר איז געבוירן געוואָרן אין 1874 אין פּרשעמיסל, מאיר באַלאַבאַן — אין 1877 אין לעמבערג, און יצחק שיפּער — אין 1884 אין טאָרנע. אַלע דרײַ זײַנען אומגעקומען בעתן חורבן.
די דרײַ גאַליציאַנער האָבן באַקומען סײַ טראַדיציאָנעל-ייִדישע, סײַ אַלגעמיין-וועלטלעכע בילדונג. זיי האָבן שטודירט אין לעמבערג און אין ווין. זיי זײַנען געווען אונטער דער השפּעה פֿון דער פּוילישער נאַציאָנאַלער באַוועגונג און פֿון דעם רוסיש-ייִדישן היסטאָריקער שמעון דובנאָוו. ווי יונגע סטודענטן האָבן זיי אָנגעהויבן צו שרײַבן זשורנאַלן-אַרטיקלען וועגן ייִדישן עבֿר. פֿאַר זייערע דאָקטאָר-דיסערטאַציעס האָבן זיי געפֿאָרשט די געשיכטע פֿון פּוילישע ייִדן. משה שאָרס דיסערטאַציע איז געווען וועגן דער ייִדישער קהילה פֿון פּרזשעמיסל, מאיר באַלאַבאַנס — וועגן לעמבערג, יצחק שיפּער האָט געשריבן וועגן ייִדישע עקאָנאָמישע באַציִונגען אין מיטלעלטער. אַלע דרײַ דיסערטאַציעס זײַנען פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן פֿאַר דער ערשטער וועלט-מלחמה.
נאָך דער מלחמה האָט באַלאַבאַן, ווי אויך שיפּער און שאָר, זיך באַזעצט אין וואַרשע, וווּ זיי האָבן געאַרבעט אין כּלערליי וויסנשאַפֿטלעכע אינסטיטוציעס און זײַנען געוואָרן אַקטיוו פֿאַרטאָן אין ייִדישער פּאָליטיק. ייִדישע היסטאָריקער, וועלכע זײַנען געווען טעטיק אין דער מאָדערנער תּקופֿה, בפֿרט אין אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט, זײַנען געווען אָפֿט מאָל פֿאַרבונדן מיט פֿאַרשיידענע פּאַרטייען. למשל, שיפּער און שאָר זײַנען געווען ציוניסטן און דעפּוטאַטן פֿונעם פּוילישן סיים (פּאַרלאַמענט).
* * *
אין וואַרשע האָבן די היסטאָריקער געפּרוּווט בויען די ייִדישע וויסנשאַפֿט. אין יאָר 1938 האָט באַלאַבאַן באַשריבן דעם מצבֿ פֿון דער פּויליש-ייִדישער היסטאָריאָגראַפֿיע און אונטערגעשטראָכן די פּאָזיטיווע דינאַמיק פֿון איר אַנטוויקלונג. ער האָט געשטעלט די פֿראַגע: וואָס פֿאַר אַ בילד שטעלט מיט זיך פֿאָר די ייִדישע היסטאָרישע פֿאָרשונג אין פּוילן? זײַן ענטפֿער איז געווען אַזאַ: "מיט דרײַסיק יאָר צוריק, ווען איך האָב אָנגעהויבן מײַן פֿאָרש-אַרבעט וועגן דער געשיכטע פֿון ייִדן אין פּוילן, בין איך געווען כּמעט דער איינציקער פֿאָרשער, וואָס האָט געאַרבעט אין דעם געביט. אָבער הײַנט זײַנען דאָ אַ סך יונגע מענטשן."
די "יונגע מענטשן" (אַ דריטל פֿון זיי זײַנען געווען פֿרויען) האָבן געהערט צו דעם דור, וואָס איז געבוירן געוואָרן פֿאַר דער ערשטער וועלט-מלחמה און אויסגעוואַקסן אין פּוילן צווישן ביידע וועלט-מלחמות. זיי האָבן געשטאַמט פֿון פֿאַרשיידענע געגנטן פֿון דער נײַער פּוילישער מלוכה: גאַליציע, קאָנגרעס-פּוילן און ליטע. ניט זעלטן זײַנען זיי געווען קינדער פֿון אינטעליגענטע משפּחות: זשורנאַליסטן, דאָקטוירים, לערער און אַדוואָקאַטן.
אַ סך יונגע לײַט, וואָס זײַנען געקומען קיין וואַרשע פֿון פּראָווינציעלע שטעט און שטעטלעך, האָבן געוואָלט שטודירן די ייִדישע געשיכטע אין אוניווערסיטעט. ווי עס דערקלערט רפֿאל מאַהלער, איז די סיבה פֿון אַזאַ אינטערעס געווען טיילווײַז פֿאַרבונדן מיט דער פּאָליטיק פֿונעם פּוילישן בילדונג-מיניסטעריום, וואָס האָט געפֿאָדערט, אַז די לערער זאָלן האָבן אוניווערסיטעט-דיפּלאָמען. דערצו נאָך זײַנען צווישן די יונגע לײַט געווען ניט ווייניק הייסע ייִדישע נאַציאָנאַליסטן און ציוניסטן. די געשיכטע איז פֿאַר זיי געווען וויכטיק ווי אַ קאָמפּאָנענט אין זייער אַלגעמיינעם ייִדישן וועלטבאַנעם.
די ערשטע גרופּעס יונגע ייִדישע סטודענטן האָבן זיך אָרגאַניזירט אין 1923, ווען עס זײַנען אין וואַרשעווער אוניווערסיטעט נאָך ניט געווען קיין סעמינאַרן אָדער אַ קאַטעדרע פֿון ייִדישער געשיכטע. די איניציאַטיוו איז געקומען פֿון עמנואל רינגעלבלום — ער האָט דעמאָלט שטודירט געשיכטע אין אוניווערסיטעט. מער ווי דרײַסיק מיטגלידער פֿון דער גרופּע האָבן זיך באַטייליקט אין דיסקוסיעס. רינגעלבלום האָט זיך באַקלאָגט אויף דעם מצבֿ פֿון דער ייִדישער וויסנשאַפֿט אין יענער תּקופֿה:
"בײַ די אומות-העולם זײַנע פֿאַר געשיכטע פֿון געגעבענעם פֿאָלק פֿאַראַן ספּעציעלע אוניווערסיטעט-קאַטעדרעס, וווּ ס'ווערט דערצויגן אַ דור פֿון געלערנטע, לערער פֿון מיטלשולן און פֿון סעמינאַרן. חוץ דעם זײַנען פֿאַראַן אַקאַדעמיעס, וואָס באַשטייען בלויז פֿון געלערנטע, וועלכע קומען זיך פֿון צײַט צו צײַט צונויף, רעדן אַרום פֿאַרשיידענע וויסנשאַפֿטלעכע פּראָבלעמען. […]אַ חוץ דער מאַטעריעלער אונטערשטיצונג, באַקומט דער יונגער דור מעטאָדישע אָנווײַזונגען אין אוניווערסיטעטס-סעמינאַרן, וואָס ווערן אָנגעפֿירט דורך די בעסטע פֿאָרשער. פֿאַרגלײַכן מיר דאָס אַלץ מיט דעם, וואָס טוט זיך בײַ אונדז, זעען מיר אַז בײַ אונדז איז די לאַגע גאָר אַ טרויעריקע."
און נאָך האָט ער באַמערקט:
"בײַם הײַנטיקן טאָג איז אויפֿן שטח פֿון דער גאַנצער פּוילישער רעפּובליק אויף הונדערטער ייִדישע קהילות פֿאַראַן אַן איין און איינציקע קהילה, וואָס האָט אָרגאַניזירט אַ היסטאָריש-עטנאָגראַפֿישע געזעלשאַפֿט און אַ היסטאָרישן מוזיי. דאָס איז ווילנע. […]אין אונדזער קולטור-אויפֿבלי, וואָס לאָזט זיך באַמערקן אויפֿן געביט פֿון ייִדישן קולטור-לעבן, איז די געשיכטע אַליין געבליבן פֿאַרלאָזט."
די יונגע היסטאָריקער האָבן געגלייבט (אויך לויט רינגעלבלומס ווערטער) אַז "די ייִדישע געזעלשאַפֿט אין פּוילן בכלל האָט גאָרנישט געטאָן צו אָרגאַניזירן די פֿאָרשונגען וועגן דער געשיכטע פֿון די פּוילישע ייִדן". רינגעלבלום האָט געטענהט, אַז די דאָזיקע אַרבעט טאָר ניט "זײַן געלייגט אויף די פּלייצעס פֿון איינציקע יחידים".
בײַם אָנהייב האָט דער קרײַז פֿון ייִדישע היסטאָריקער פֿונקציאָנירט אַנשטאָט אוניווערסיטעטישע סעמינאַרן. די סטודענטן, וואָס האָבן געלעבט צוזאַמען אין דעם ייִדישן אינטערנאַט, פֿלעגן זיך טרעפֿן און אַרומרעדן פֿראַגן פֿון ייִדישער געשיכטע, מעטאָדאָלאָגיע און קוואַלן פֿאַר איר פֿאָרשונג. רינגעלבלום האָט פֿאָרמולירט דעם ציל פֿון דעם קרײַז. ער האָט געהאַלטן, אַז דאָס וויכטיקסטע איז געווען צו באַקענען זיך מיט דעם, וואָס זיי האָבן ניט געקענט באַקומען אין די אוניווערסיטעט-סעמינאַרן. די רייד איז געגאַנגען וועגן די ספּעציפֿישע מעטאָדן און דרכים, אויף וועלכע מע האָט געדאַרפֿט גיין בײַם פֿירן די ייִדישע פֿאָרש-אַרבעט, און ווי אויך וועגן קוואַלן, וועלכע זײַנען געווען צוטריטלעך פֿאַר דער דאָזיקער אַרבעט.
די מיטגלידער פֿון דעם קרײַז — רפֿאל מאַהלער, עמנואל רינגעלבלום, אַרטור אײַזענבאַך, יוסף קערמיש, יעקבֿ בערמאַן, אַהרן סאַוויצקי — האָבן געפֿאָרשט, דער עיקר, עקאָנאָמישע געשיכטע. זיי האָבן פֿאָרגעלייגט, אַז די ייִדישע אַקאַדעמיקער זאָלן אויסקלײַבן ייִדישע טעמעס פֿאַר די רעפֿעראַטן, וועלכע יענע האָבן געגרייט פֿאַר סעמינאַרן אין אוניווערסיטעט. קיין גרינגע זאַך איז עס ניט געווען. בינו-לבינו האָבן זיי אויך אַרויסגעגעבן די זאַמלביכער "יונגע היסטאָריקער" און "בלעטער פֿאַר געשיכטע".
אין 1927 איז דורך מאיר באַלאַבאַן און אַנדערע געלערנטע געגרינדעט געוואָרן דער יודאַיִסטישער אינסטיטוט. אין דעם זעלבן יאָר האָט באַלאַבאַן באַקומען אַ קאַטעדרע פֿאַר געשיכטע פֿון פּוילישע ייִדן און מעטאָדאָלאָגיע. די לעקציעס וועגן ייִדישער געשיכטע האָט ער אָנגעהויבן לייענען אין יאָר 1928. די דאָזיקע לעקציעס, ווי אויך די סעמינאַרן, וועלכע ער האָט געפֿירט, זײַנען געווען זייער פּאָפּולער. בערך זעכציק סטודענטן האָבן געאַרבעט מיט באַלאַבאַנען, געשריבן בײַ אים מאַגיסטער-דיסערטאַציעס. די סטודענטן, וואָס האָבן זיך געלערנט אינעם יודאַיִסטישן אינסטיטוט, זײַנען אויך מחויבֿ געווען צו לערנען אין דעם אוניווערסיטעט. באַלאַבאַנס סטודענטן האָבן געשריבן מאָנאָגראַפֿיעס וועגן ייִדישע קהילות און געפֿאָרשט סאָציאַלע און עקאָנאָמישע אַספּעקטן פֿון ייִדישער געשיכטע.
די דאָזיקע סטודענטן זײַנען כּמעט אַלע געווען אַקטיוו אין פּאָליטישע באַוועגונגען. ס'רובֿ פֿון זיי זײַנען געווען ציוניסטן. אין אוניווערסיטעט האָבן די ציוניסטן דעקלאַרירט העברעיִש ווי זייער מוטער-שפּראַך. אָבער רפֿאל מאַהלער און אַרטור אײַזענבאַך האָבן דעביוטירט ווי יונגע היסטאָריקער, וואָס זײַנען געווען באַווירקט ניט דורך ציוניזם, נאָר דורך קאָמוניזם.
* * *
רינגעלבלום האָט געפֿרעגט אין 1926:
"אָבער וואָס ווײַטער? שטעלט זיך די פֿראַגע. און ווען דער יונגער ייִדישער געלערנטער האָט שוין פֿאַרענדיקט זײַנע פֿאָרשונגען, ווער וועט אים פֿאַרעפֿנטלעכן זײַן אַרבעט? ווער וועט אים העלפֿן אין זײַן שווערער מאַטעריעלער לאַגע? ווער וועט אים דערמעגלעכן אַרויסצופֿאָרן קיין אויסלאַנד, כּדי צו באַרײַכערן און פֿאַרפֿולקאָמען זײַנע ידיעות?"
רינגעלבלום האָט געהאַלטן, אַז "ס'איז שוין די העכסטע צײַט צו אָרגאַניזירן בײַ אונדז אַ היסטאָרישע געזעלשאַפֿט, וואָס זאָל נעמען אויף זיך דעם דאָזיקן חובֿ לגבי דער ייִדישער וויסנשאַפֿט".
דער גרעסטער טייל יונגע היסטאָריקער האָבן געאַרבעט אין ייִדישע שולן, באַזונדערס, אין ייִדישע גימנאַזיעס. אַזוי האָבן געאַרבעט, אַ שטייגער, בעלע מענדעלסבערג (אין לובלין) און דוד וווּרם (אין בראָד). אַדאַנק דער שטיצע פֿון באַלאַבאַן און דער ייִדישער קהילה, האָט וווּרם אַרויסגעגעבן זײַן מאַגיסטער-דיסערטאַציע ווי אַ בוך. רינגעלבלום האָט פֿאַרעפֿנטלעכט זײַן דיסערטאַציע, ווײַל ער האָט באַקומען אויף דעם אַ סטיפּענדיע. אין 1926, האָט רינגעלבלום אויסגעדריקט זײַן האָפֿענונג: "די התחלה איז געמאַכט געוואָרן. אונדזער בײַשפּיל מאַכט נאָך ווילנע."