רבותי, ווען מיר וואָלטן אַלע הײַנט גערעדט אויף דײַטש און אויף ייִדיש איינער צום אַנדערן, וואָלטן זיך זיכער געפֿונען חכמים (אי צווישן אַחינו־בני־ישׂראל און אי צווישן די אומות־העולם) וואָס וואָלטן דאָס אי באַטראַכט ווי באַשערט, אי געהאַלטן פֿאַר ניט מער ווי נאַטירלעך. "נאַטירלעך" און "באַשערט" ווערן אין דער חכמת־הגעשיכטע געטײַטשט אויף צוריק, ניט אויף פֿאָרויס. דאָס וואָס איז מצליח ווערט אַחר־המעשׂה באַטראַכט ווי "נאַטירלעך" און "באַשערט", און דאָס וואָס איז ניט מצליח ווערט דערנאָך אויסגעטײַטשט ווי פֿאַרמישפּט מלכתּחילה ווי "פּשוט ניט מעגלעך". עס קומען, ברוך־השם, אויף נײַע דורות וואָס זענען "דעמאָלט" אַפֿילו אויף דער וועלט ניט געווען (ד"ה, ווי אונדזערע חכמים פֿלעגן זאָגן: "וואָס האָבן יוספֿן ניט געקענט") און מען דאַרף זיי פֿון דאָס נײַ מגלה־סוד זײַן און עפֿענען די אויגן, אַז דאָס וואָס איז געווען האָט ניט דווקא געמוזט אַזוי זײַן, נאָר איז צו שטאַנד געקומען צוליב דער ווירקונג פֿון באַשטימטע יחידים און, דער עיקר, צוליב סאָציאַלע (עקאָנאָמישע, פּאָליטישע, לינגוויסטישע) פּראָצעסן. און אַזוי איז טאַקע די מעשׂה לגבי דײַטש און ייִדיש. ס'האָט, חלילה, געקענט זיך אויסלאָזן פֿאַרקערט. ס'איז כּדאַי זיך צו דערמאָנען, אַז ס'זענען אַפֿילו געווען שאַנסן און "גוטע ייִדן" וואָס האָבן געאַרבעט אין יענער ריכטונג און וואָס זענען דערמיט דורכגעפֿאַלן.

די גערמאַנישע לשונות

מיט מער־ווייניקער 1,200 יאָר צוריק, ווען ייִדיש האָט ערשט געהאַלטן אין אויספּיקן זיך פֿון אַרומיקע (ד"ה, פֿון ניט־ייִדישע געזעלשאַפֿטיקע און רעגיאָנאַלע גערמאַנישע וואַריאַנטן), איז נאָך קיין באַזונדער "דײַטש"־לשון אויך ניט געווען. אין אַן אַלטן סידור האָט זיך אויפֿגעהיט אַ האַנט־געשריבענע דידיקאַציע, וואָס איז דאַטירט 1238, וואָס מען וואָלט דאָס הײַנט געשריבן "גאָט־העלף יענעם וואָס וועט פֿון אָט דעם סידור דאַווענען אין שיל". דאָס איז דער עלטסטער כּתבֿ־יד אויף ייִדיש, כאָטש אָט דער ייִדיש־גערמאַנישער וואַריאַנט איז שוין אין יענער צײַט געווען בעל־פּה וואָסערע פֿינף־זעקס הונדערט יאָר אַלט. אין משך פֿון די יאָרהונדערטער וואָס זענען פֿון זינט דעמאָלט פֿאַרלאָפֿן, זענען אויפֿגעקומען (און, פֿאַרשטייט זיך, אויך אונטערגעגאַנגען) פֿאַרשיידענע שטאַרקערע און שוואַכערע גערמאַנישע וואַריאַנטן, וואָס בלויז אייניקע פֿון זיי האָבן זוכה געווען לסוף צו באַקומען רעגירונג־אָנערקענונג און באַשיצונג. דער וואַריאַנט וואָס איז געוואָרן דער סאַמע שטאַרקסטער צווישן זיי אַלע איז דער וואָס האָט סוף־כּל־סוף (15טן י"ה) באַקומען דעם נאָמען "דײַטש". ס'איז קלאָר פֿון היסטאָרישע באַווײַזן פֿון זינט די סאַמע עלטסטע צײַטן אַז דער גערמאַנישער וואַריאַנט וואָס מיר רופֿן הײַנט "ייִדיש" און דער גערמאַנישער וואַריאַנט וואָס הייסט הײַנט "דײַטש" זענען קיין מאָל ניט געווען הײַנו־הך, איינס און דאָס זעלבע. זיי זענען באַזונדער אויפֿגעקומען אין שײַכות מיט זייערע גאָר שטאַרק אַנדערשדיקע קולטורן, אין זייער אַנדערשדיקע באַדינגונגען, אונטער זייערע אַנדערשדיקע פּרע־גערמאַנישע השפּעות, און זיי זענען דעריבער געווען מלכתּחילה זייער אַנדערשדיק אין ווערטער־אוצר (וואָקאַבולאַר), גראַמאַטיק און אַפֿילו אין קלאַנגען־סיסטעם (פֿאָנאָלאָגיע). מיט דער צײַט, זענען זיי געוואָרן אַלץ מער און מער אַנדערש איינער פֿונעם אַנדערן.

היות ווי אין 19טן י"ה איז דײַטש געוואָרן אַ שטאַרק פֿאַרשפּרייט לשון פֿון בילדונג, האַנדל, וויסנשאַפֿט און אַלגעמיינער קולטור אין אייראָפּע אַפֿילו מחוץ דײַטשלאַנד (בפֿרט אין די סלאַווישע לענדער), און אַזוי ווי אַ סך ייִדן האָבן געמיינט אַז זיי קענען לכל־הפּחות פֿאַרשטיין דײַטש, האָט זיך פֿאַרשפּרייט בײַ אייניקע משׂכּילים די איבערצײַגונג אַז דײַטש וואָלט געווען אַ נוציקערע שפּראַך פֿאַר ייִדן ווי ס'איז ייִדיש. ייִדיש האָט דעמאָלט געליטן פֿון פֿאַרשיידענע מניעות: די צאַרישע רעגירונג האָט ניט דערלויבט קיין ייִדישע צײַטונגען (אַפֿילו ניט קיין טעאַטערס אויף ייִדיש), שוין אָפּגערעדט פֿון מעגן באַנוצן זיך מיט ייִדיש אין די רעגירונג־אינסטאַנצן. דײַטש וואָלטן זיי יאָ געווען דערלויבט. בײַ פֿאַרשיידענערליי ייִדן, אָבער איבערהויפּט בײַ משׂכּילים, האָט ייִדיש ניט געהאַט דעם אָנזען פֿון דײַטש, וואָס וואָלט געקענט דינען ווי אַ בריק צו דערגרייכן העכערע בילדונג און מערבֿיזאַציע צווישן ייִדן. דעריבער איז אין סוף 18טן און אָנהייב 19טן י"ה אויפֿגעקומען, פֿריִער אין דײַטשלאַנד און אין עסטרײַך־אונגאַרן און דערנאָך אין צאַרישן רוסלאַנד, דער געדאַנק אַריבערצוגיין פֿון ייִדיש אויף דײַטש. די וואָס וועלן דאָס וועלן, וועלן דאָס גרינג קענען באַווײַזן, האָבן אייניקע געמיינט, ווײַל ס'איז דאָך אייגנטלעך בלויז אַ קאַצנשפּרונג פֿון איינעם צום אַנדערן! אָט דער גאַנצער צוגאַנג האָט אויך בײַ אייניקע דײַטשישע פֿאָרשער געשטאַרקט די מיינונג אַז ייִדיש איז "סײַ ווי" ניט מער ווי אַ מין רעגיאָנעלער דײַטש. דער פֿאַרגרײַזטער נאָמען "ייִדיש־דײַטש" איז שוין לאַנג געווען אָנגענומען בײַ ייִדן גופֿא ווי איינע פֿון די נעמען פֿאַר ייִדיש און דאָס האָט דאָך אויך צוגעוווּנקען אין דער ריכטונג לטובֿת "איבערגאַנג".

פֿאַקטאָרן לטובֿת האַלטן זיך בײַ ייִדיש

ווען אַלכּסנדר צעדערבוים האָט באַקומען די לאַנג־געגאַרטע (מצד די משׂכּילים) צאַרישע דערלויבעניש אַרויסצוגעבן אַ צײַטונג אויף ייִדיש, האָט ער אין דער נײַער אָדעסער אויסגאַבע "קול־מבֿשׂר" (1862), אָפּגעדרוקט דעם באַרימטן אַרטיקל "די דײַטשיש־ייִדישע בריק". דאָ האָט ער אויסגעדרוקט די מיינונג אַז אַ צײַטונג אויף ייִדיש באַרעכטיקט זיך דורך דעם וואָס עס קען די ייִדישע מאַסן אַריבערפֿירן קיין דײַטש ממש, פֿון צוריקגעשטאַנענקייט צו השׂכּלה, פֿון חסידות צו העכערער, מערבֿדיקער בילדונג. וואָס פֿאַר אַ גרויסער זכות פֿאַר ייִדיש! אַנשטאָט צו זײַן אַ פֿאַרשפּרייטער פֿון עם־הארצות, איז בײַ צעדערבוימען אין די אויגן ייִדיש כאָטש געווען מסוגל צו ווערן אַ באַקעמפֿער פֿון די אַלע קרענק פֿון וועלכע ייִדן אין מיזרח־אייראָפּע האָבן געליטן (בפֿרט נאָך אין די אויגן פֿון די גויים). אָבער בײַ מערסטע ייִדן איז ייִדיש גאָר געווען אַן אויסדרוק פֿון די סאַמע פּאָזיטיווסטע און אינטימסטע אַספּעקטן פֿון ייִדישן לעבן: הן די נײַע פּאָליטישע באַוועגונגען און אַרבעטער־אָרגאַניזאַציעס, הן די נאָך שטאַרק טראַדיציאָנעלע טאָג־טעגלעכקייט מיט איר גאַנצן לעבנס־שטייגער און אירע היימישע מוסדות, שוין אָפּגערעדט פֿון משפּחה, פֿרײַנד, שכנים, באַקאַנטע, מיטאַרבעטער אאַז"וו. דאָס גאַנצע לעבן איז דאָך געווען אויף ייִדיש און מיט די אַלע שוועריקייטן וואָס דאָס לעבן האָט בלית־ברירה מיט זיך מיטגעבראַכט האָט גאָר דער ייִדישער אָפּטימיזם געזען אין ייִדיש אַ חן, אַ חכמה, וואַרעמקייט און נאָענטקייט, און ניט בלויז די עוולות און מינוסן וועגן וועלכע די השׂכּלה האָט געליאַרעמט. צו די עוולות און מינוסן האָט דער ייִדישער פֿאָלקסמענטש טאַקע געזוכט עצות און טרופֿות, נאָר זיי זענען געווען אַזעלכע וואָס האָבן געפֿירט דורך ייִדיש און ניט אַריבער אַ בריק וואָס פֿירט חלילה אַוועק אי פֿון ייִדיש און פֿון ייִדישקייט אויך.

פֿאַר וואָס איז די "דײַטש־ייִדישע" בריק אײַנגעפֿאַלן?

אין דײַטשלאַנד איז ייִדיש זיך צעפֿאַלן נאָך אין משך פֿונעם 19טן י"ה. די דירעקטע גורמים דערפֿון זענען מערסטנס געווען אינערלעכע: מענדעלסאָן און די "רעפֿאָרמען", צו וועלכע זײַנע געדאַנקען און זײַנע תּלמידים האָבן געפֿירט, האָבן אין זיך אײַנגעגלידערט ניט ווייניק ייִדיש־האַס און ייִדיש־חוזק. אָבער נישט געקוקט אויף דעם אַלעמען, און נישט געקוקט אויף דעם וואָס זייער גאַנצע אַרומיקע וועלט איז געווען אויף דײַטש (די רעגירונג, די געזעצן און דאָס אַרומיקע לעבן גופֿא) איז דער באַרג־אַראָפּ פֿון ייִדיש אין די דײַטשע לענדער געווען זייער אַ בהדרגהדיקער און האָט נאָך געצאַנקט אָנהייב 20סטן י"ה, ווען דער געדאַנק פֿון אַריבערגיין אויף דײַטש בײַ מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדישע אינטעלעקטואַלן איז שוין געווען אַ פֿאַרגעסענער. דעמאָלט האָט גענומען זיך אײַנשטעלן אַ שיטה פֿון איבערגיין אויף רוסיש וואָס אַפֿילו דובנאָוו, מעדעם און אַ גרויסער חלק פֿון דער "חבֿרה־מפֿיצי־השׂכּלה" זענען דעמאָלט געווען אַ היפּש ביסל געכאַפּט אין דער מעשׂה. נאָר אי רוסיש איז געווען די הויפּטשפּראַך פֿון דער אַרומיקער געזעלשאַפֿט, אירע אַלע אינסטאַנצן און איר אינטעליגענץ (עפּעס וואָס דײַטש איז קיין מאָל ניט געהאַט געווען אין דער צאַרישער אימפּעריע), אי ייִדיש גופֿא האָט ניט געקענט דינען ווי אַ בריק צו רוסיש. אַפֿילו די וואַקסנדיקע פּראָפּאָרץ רוסיציזמען און אַנדערע סלאַוויזמען בײַ אייניקע ייִדיש־רעדערס (אי פֿון די נידעריקערע, אי פֿון די העכערע עקאָנאָמישע שיכטן) איז פֿאָרט געווען צו נעבעכדיק, אַרום און אַרום, לגבי דער גאַנצער ייִדישער און ייִדיש־רעדנדיקער מאַסע, צו דערמעגלעכן אַז ייִדיש גופֿא זאָל קענען זײַן אַ בריק צו רוסיש. צוליב די סאָוועטישע רעפּרעסיעס אויף ייִדן און אויף ייִדיש איז טאַקע ייִדיש שפּעטער זייער אָפּגעשוואַכט געוואָרן, נאָר אַפֿילו דעמאָלט האָט ייִדיש גופֿא לחלוטין ניט געקענט דינען ווי אַ בריק צו רוסיש, צוליב ריין לינגוויסטישע טעמים.

דײַטשיש און דײַטשמעריש

ביזן אויפֿקום פֿון דער סטאַנדאַרטיזירונג פֿון ייִדיש־שבכּתבֿ, ד"ה, בעת די 200 יאָר ווען דער קאָנטאַקט מיט דײַטש האָט זיך געהאַלטן אין איין שטאַרקן בײַ ייִדן אין מיזרח־אייראָפּע (פֿונעם 18טן ביזן 20סטן י"ה), האָט דײַטשיש איבערגעלאָזט פֿאַרשיידענע השפּעות אויף ייִדיש. מערסטע סטאַנדאַרטיזירער פֿון ייִדיש־שבכּתבֿ האָבן זיך באַמיט צו מינימיזירן די מאָדערן־דײַטשישע השפּעות אויף ייִדיש און אַ דאַנק זיי איז די באַוועגונג פֿון "אַוועק פֿון דײַטש" אין אַ גרויסער מאָס מצליח געווען. צום שטרענגסטן קעגנעריש קעגן "נײַהויך־דײַטשע השפּעות" זענען געווען די לינגוויסטן וואָס האָבן גוט געוווּסט אַקוראַט וואָס דײַטש איז, צוליב דעם וואָס זיי האָבן נאָך פֿון קינדווײַז אָן געלעבט בשכנות מיט דײַטשרעדערס (שלמה בירנבוים, קלמנאָוויטש, די ביידע ווײַנרײַכס, פּרילוצקי, גינינגער, שעכטער א"אַ). איצט, ווען די ייִנגערע לינגוויסטן וואָס גיבן זיך אָפּ מיט ייִדיש זענען שוין מער ניט פֿון אָט דעם אַמאָליקן אונטערשלאַק, און זענען שוין אַפֿילו אָפֿט מער ניט די דירעקטע תּלמידים פֿון יענע, איז מער ניט קלאָר אויף וויפֿל ווײַטער דער קאַמף קעגן דײַטשישע השפּעות אויף ייִדיש קען, וועט, אָדער דאַרף געפֿירט ווערן. ווען מען שטודירט די געשיכטע פֿון פֿאַרשיידענע פּוריסטישע באַוועגונגען איבער דער וועלט, זעט מען קלאָר ווי זיי קומען אויף און גייען אונטער צוזאַמען מיט בײַטן אין די צווישן־עטנישע און צווישן־רעליגיעזע באַציִונגען צווישן פֿעלקער און עטנישע גרופּעס.

שוין בײַם סאַמע בראשית פֿון ייִדיש האָבן ייִדיש־רעדערס אָפּגעוואָרפֿן ווערטער וואָס האָבן פֿאַרמאָגט אַ "קריסטלעכן" בײַטעם, למשל, "זעגענען" (sign) (אויף ייִדיש: זיך אונטערשרײַבן, זיך חתמענען), ווײַל ס'רובֿ קריסטן, זײַענדיק אַנאַלפֿאַבעטיש, פֿלעגן זיך חתמענען דורך מאַכן דעם סימן פֿון אַ קרייץ. אויף דײַטש רופֿט מען דאָס טאַקע segenen, ווײַל מערסטע דײַטשן האָבן "ניט געקענט דעם סימן פֿון קיין אַלף", אַפֿילו ניט אויף די שרײַבשפּראַכן פֿון זייער אייגענעם קלויסטער).

דער בשותּפֿותדיקער גערמאַנישער אָפּשטאַם: דער קלין און דאָס פּינטעלע

פֿאַרבונדן מיט דער פּראָבלעמאַטיק מכּוח ייִדיש און דײַטש איז אויך דער גאַנצער ענין פֿונעם בשותּפֿותדיקן גערמאַנישן אָפּשטאַם פֿון זיי ביידן. אַ סך ייִדיש־רעדערס האָבן געמיינט אַז דורך פֿאַרגרעסערן דעם מהלך צווישן ייִדיש און דײַטש אין משך פֿונעם סאַמע לעצטן יאָרהונדערט, וועלן "לײַטן" (און אַפֿילו ייִדן אויך) אויפֿהערן טראַכטן אַז ייִדיש איז בלויז אַ דײַטשישער דיאַלעקט. דאָרט וווּ ס'קומט אויף בלויז דער חשד פֿון "דײַטשמעריש" איז שוין אָפֿט פֿאַראַן אַ שטיקל שטילער דעת־הקהל צווישן פֿאַרשיידענע שיטות לגבי אָט דעם ענין. אָבער וועגן אַ גרעסערער צאָל דײַטשמערישע ווערטער און אויסדרוקן זענען נאָך געניטע רעדערס און שרײַבער פֿון ייִדיש ניט געאייניקט צווישן זיך.

אַפֿילו אוריאל ווײַנרײַכס "מאָדערן ענגליש־ייִדיש, ייִדיש־ענגליש ווערטערבוך", 1968, האָט אײַנגעפֿירט צוויי קאַטעגאָריעס לגבי דײַטשמעריזמען. די ערשטע קאַטעגאָריע באַשטייט פֿון ווערטער וואָס ווײַנרײַך האָט אַ "ספֿק צי זיי מעגן באַנוצט ווערן אין דער כּלל־שפּראַך" (באַצייכנט מיט אַ שוואַרץ פּינטעלע פֿאָרויס), למשל: האַנטשריפֿט, האַס(ן), האָפֿענונגסלאָז, צום האַרצן זײַן, מאָנאַט, מאַנגל, מאַסשטאַב, בוכשטעבלעך אאַז"וו. אָבער אַזעלכע וואָס ער האָט געהאַלטן פֿאַר שוין פּשוט מער "ניט דערלאָזלעך אין דער כּלל־שפּראַך" זענען באַצייכנט מיט אַ קלין (wedge) פֿאָרויס, דהײַנו: הייראַט, טיכטיק, טראָץ, טרײַ, לאַנגזאַם, לעזן, לעזער(ין) און צענדליקער אַנדערע. בײַ די ייִדיש־רעדנדיקע חרדים וועלן ווערטער פֿון אָט די ביידע ניט־רעקאָמענדירטע מינים זיך זיכער אויפֿהיטן מער און לענגער ווי בײַ די ווייניקער פֿרומע און די וועלטלעכע ייִדיש־רעדערס וועלכע זענען אין אַ סך אַ לענגערן און ענגערן קאָנטאַקט מיט דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור, פּרעסע און שולסיסטעם ("שולוועזן"). בײַ אייניקע ייִדן פֿונעם וועלטלעכן סעקטאָר איז ווײַנרײַך אַן "אויטאָריטעט" וואָס שייך דעם ייִדישן שפּראַכבאַנוץ (ווי, למשל, וועבסטער און זײַן ווערטערבוך זענען לגבי ענגליש), נאָר בײַ חרדים (און בײַ אייניקע אַנדרע וועלטלעכע ייִדן וואָס האָבן זיך אַליין געקרוינט פֿאַר אויטאָריטעטן) איז ער ניט. ווען עס קומט צו ענגליש־שבכּתבֿ אָדער צו לשון־קודש, נעמען מערסטע ייִדן יאָ אָן דרויסנדיקע אויטאָריטעטן, נאָר אין שײַכות מיט ייִדיש, ווערן זיי שוין פּוסקים בײַ זיך אַליין.

דער גורל פֿון אַנדערע פּוריפֿיקאַציע־באַוועגונגען

אַזוי ווי אין אַ סך אַנדערע פֿאַלן, לוינט אויך אינעם פֿאַל פֿון באַטראַכטן "דײַטשמעריזמען" אויף ייִדיש צו פֿאַרמאָגן כאָטש אַ שטיקל פֿאַרגלײַכיקער פּערספּעקטיוו, ווײַל אָן דעם באַנוצט מען זיך אָדער מיט בויך־סבֿרות בכלל אָדער מיט יחידישע מיינונגען וואָס זענען אָפֿט גאַנץ עגאָצענטריש (למשל, "מיר געפֿעלט (אָדער געפֿעלט ניט) דער אָדער יענער דײַטשמעריזם"). אויך עבֿרית איז דורגעגאַנגען אַ שטאַרק פּוריסטישע באַוועגונג, אָנגעפֿירט דורך דער "אַקדמיה ללשון העבֿרית" לטובֿת "אַ ריינערן און מער סעמיטישן" נוסח שבעל־פּה און שבכּתבֿ. דער פּועל־יוצא פֿון אָט דער באַוועגונג פֿון די 1950ער ביז די 1990ער יאָרן, געפֿירט דורך פּובליקאַציעס, ראַדיאָ און טעלעוויזיע, איז אַז דאָס לשון שבכל־יום איז שוין אויף אַזוי ווײַט באַווירקט געוואָרן פֿון ענגליש און פֿון ייִדיש אַז בײַ מומחים הייסט עס הײַנט בכלל ניט אַפֿילו "עבֿרית מדוברת", נאָר גאָר "ישׂראלית". ואם אַתּה לא אוהבֿ את זה, אַז לא! דער יונגער ישׂראלדיקער עולם האָט לפּנים באַשלאָסן אַז דאָס לשון איז בפּועל־ממש זייערס און עס געהערט גאָר ניט צו די עלטערן (און פֿאַרעלטערטע) שפּראַכקענער, וואָס האָבן אַפֿילו יונגערהייט אָפֿט ניט גערעדט קיין עבֿרית בכלל. מאַי קאָ משמע לן? אַז אַ לעבעדיק לשון לעבט אַרומגערינגלט פֿון אַנדערע לשונות און זייערע רעדערס און מוז, בלית־ברירה, פֿון זיי באַווירקט ווערן (לכל־הפּחות בעל־פּאהיק, און אַפֿילו בכתבֿ דאָרטן וווּ עס איז בכלל "פּאָליטיש" דערלויבט).

אויך פֿונעם אַמאָליקן (18טן י"ה) ענגלישן קאַמף קעגן די "טינטער־טערמינען" (inkhorn-terms) און דעם דײַטשישן "Bewustsein-Bewegung", ביידע פֿון מער־ווייניקער דער זעלבער צײַט, און ביידע קעגן דער שטאַרקער לעקסישער השפּעה פֿון פֿראַנצויזיש, איז שוין, בדרך־כּלל, לאַנג פֿאַרגעסן געוואָרן. אַ לעבעדיק לשון קען מען בלויז פֿירן אַ קורצן מהלך פֿון אויבן אַראָפּ, און אַפֿילו דאָס אויך, דער עיקר, בלויז אינעם לשון־שבכּתבֿ.

ייִדיש בײַט זיך ווײַטער

הכּלל, ייִדיש איז ניט קיין פֿאַרשטיינערט באָדן: דאָס לשון, ווי יעדער לעבעדיק לשון, בײַט זיך כּסדר. איינע פֿון די קענטלעכסטע אונטערשיידן צווישן די ביידע מינים ייִדיש (ד"ה, פֿון די מער און ווייניקער פֿרומע) איז בשײַכות מיטן אַלטן, און אַ מאָל אָנגעווייטיקטן (און שוין פֿון לאַנג אָנגעווייטיקטן) שטח פֿון אונדזער מגע־ומשׂא מיט דײַטשיש. די אַלטע מורא אַז פֿונעם מיזרח־אייראָפּעיִשן ייִדיש קען נאָך צוריק ווערן בפּועל־ממש דײַטשיש, איז זיכער ניט קיין רעאַליסטישע. די מורא אַז "בײַ לײַטן" (און אַפֿילו בײַ ייִדן) וועט מען ייִדיש באַטראַכטן ווי אַ דײַטשישן דיאַלעקט ווערט אויך שוואַכער און שוואַכער, אי ווײַל ווייניקער און ווייניקער מענטשן איבער דער וועלט (און ניט נאָר בײַ ייִדן) קענען בכלל דײַטש, אי ווײַל ייִדיש האָט שוין אַ שטיקל ייִחוס־עצמו אין כּמעט אַלע קרײַזן (אפֿשר חוץ בײַ די אָפּגעשטאַנענסטע ישׂראלדיקע). נאָר ווי זאָגט מען אויף ייִדיש (און זיכער ניט אויף דײַטש): "קיין ערגערע צרות זאָל ייִדיש בכלל ניט האָבן!"

צי אַן אָנגענומענער אויטאָריטעט, צי אַ יחיד צי אַ רבים, וועט אָט דעם ענין ווידער אַ מאָל וועלן באַטראַכטן און אָננעמען תּקנות און כּללים, ווייס איך ניט. גיכער ניט. דערווײַל, האַלט איך אַז ס'איז בעסער צו בלײַבן בײַ די אַמאָליקע אויטאָריטאַטיווע ווערטערביכער און תּקנות וואָס דערמאָנען כאָטש אין דער צײַט ווען דער ייִדיש־בית־המיקדש היה קיים און ווען דער דופֿק פֿון אַ דעת־הקהל האָט נאָך געקלאַפּט. דערווײַל, טאָרן אַנשי־ייִדיש זיך ניט לאָזן פֿאַרפֿירן אין פֿאַרשיידענע ריכטונגען מצד זעלבסט־געקרוינטע בעלי־מיינונג. אַ סטאַנדאַרט איז אַ סך גרינגער צו צעשטערן ווי אויפֿצובויען און פֿון דער צעשטערונג וואָלט פֿאַר ייִדיש דערווײַל לדורות צוגעקומען אַ סך מער חרפּה ווי נחת! מיר האָבן טאַקע פּונקט אַזוינס שוין דורכגעלעבט בעת די 1990ער יאָרן און מיר טאָרן זיך אַזאַ "לוקסוס" פֿון צעריסנקייט ווײַטער ניט דערלויבן.