צו זײַן 40סטן יאָרצײַט

אין לעצטן נומער "פּערל" האָבן מיר ציטירט אַ טייל פֿון איציק מאַנגערס עסיי, וווּ ער דערציילט אַן אינצידענט אין שײַכות מיט זײַן באַרימטן ליד "אויפֿן וועג שטייט אַ בוים". מאַנגער דערציילט ווײַטער וועגן אַ צווייטן עפּיזאָד אין וועלכן דאָס ליד האָט געשפּילט אַ ראָלע: "די דײַטשן האָבן געהאַלטן לאָדזש פֿאַר אַ היימישער שטאָט. זיי האָבן, ווי אין שלום־עליכמס מעשׂה וועגן דײַטשן, אויפֿגעהאָנגען אַ גלאָק בײַ דער באַנסטאַנציע, צוגעקלעפּט אַ ברעטל ‘Litzmannstadt’ און געהערט די וועלט ווי דעם קאָטער.

דערפֿאַר האָבן זיי געשוינט די שטאָט אַפֿילו בײַם אַנטלויפֿן. זיי האָבן נאָר אויסגעמאָרדעט די ייִדן; פֿאַרברענט דאָס ייִדישע געטאָ אין באַלוט — נאָך אַ ‘יודענריינע’ שטאָט אין אייראָפּע.

דערפֿאַר איז מיר געווען נאָך טרויעריקער דאָס געמיט אין לאָדזש ווי אין וואַרשע. איך האָב זיך אַרומגעדרייט איבער באַקאַנטע גאַסן. אַלע גאַסן זענען דאָ, נאָר וווּ זענען די ייִדן? איך האָב זיך אָפּגעשטעלט פֿאַר באַקאַנטע הײַזער. אַלע הײַזער זענען דאָ. נאָר וווּ זענען מײַנע פֿרײַנד? וווּ זענען די, וואָס האָבן אַזוי וואַרעם אויפֿגענומען יעדן ייִדישן שרײַבער? וווּ זענען די צימערמאַנס, די לויפֿערס?

וווּ איז קלמן קאַבאַקער? אָט דער, וואָס האָט בלויז גערעדט דײַטש, געקושט יעדער שיינער פֿרוי די האַנט און ליב געהאַט ייִדיש טעאַטער און ייִדישע שרײַבער ווי דאָס לעבן.

אָט ערשט האָט דער דאָזיקער אַלטער בחור מיך אַהיים גענומען צו זיך נאָך אַ גאַנצער נאַכט הוליען און איך האָב געהערט ווי ער האָט אָנגעזאָגט זײַן גרויען וואָלפֿהונט שטרענג:

‘דו זאָלסט אים נישט אָנרירן, ער איסט אײַן גראָסער ייִדישער דיכטער’.

ביז איך בין אויפֿגעגשטאַנען, האָט דער גרויסער וואָלפֿהונט פֿאַרגעסן וואָס מען האָט אים אָנגעזאָגט. ער האָט מיך פּשוט נישט אַרויסגעלאָזט פֿון צימער ביז זײַן באַלעבאָס איז אַהיים געקומען און האָט מיך באַפֿרײַט.

וווּ זענען זיי אַלע, די פֿאַרערערס פֿון איטשע־מאיר ווײַסנבערג? זיי האָבן דאָך אים געקוקט אין מויל אַרײַן; געמאַכט קערמעשלעך ביז אין ווײַסן טאָג אַרײַן. אַז לאָדזש האָט געזאָגט ‘יום־טובֿ’, איז געווען יום־טובֿ אין מיטן וואָך; פֿאַר ווײַסנבערגן, פֿאַר מיר און פֿאַר יעדן ייִדישן שרײַבער, וואָס איז אַפֿילו אָן אַן אײַנלאַדונג געווען אַ חשובֿער און אָנגעלייגטער גאַסט.

איך האָב זיך אַרומגעדרייט איבער די גאַסן. אַלץ איז אַזוי רעאַל און נישט רעאַל. אין אָט דעם אַזוי באַקאַנטן און פֿרעמדן לאָדזש בין איך געווען דאָס געשפּענסט, וואָס האָט געזוכט דעם ‘נעכטיקן טאָג’, ‘די נעכטיקע וואָר’, וואָס קיין שענערס פֿון איר וועט שוין נישט זײַן אויף גאָטס נידערטרעכטיקער וועלט.

און אָט אין אַזאַ טאָג איז צו מיר צוגעקומען מאַרעק עדלמאַן אויף איינער אַ לאָדזשער גאַס. איך האָב אים דאָס ערשטע מאָל אין מײַן לעבן געזען. ער האָט מיך אָפּגעשטעלט און מיר דערציילט עפּעס אַזוינס, וואָס האָט מיך צערודערט און געפּלעפֿט און וואָס האָט געהאַט אַ שײַכות מיט דעם ליד מײַנעם, אָבער דאָס מאָל נישט אין אַ פּוילישער איבערזעצונג, נאָר אין ייִדיש — אין דער שפּראַך, אין וועלכער ס'איז געשריבן געוואָרן.

ער האָט דערציילט שטיל, אָן פּאַטאָס, די פּאַטעטישסטע געשיכטע, וואָס איך האָב געהערט אין מײַן לעבן אין שײַכות מיט אַ ליד:

‘די וואַרשעווער געטאָ האָט געקעמפֿט און געגוססט. די דײַטשן האָבן, כּדי בײַצוקומען די געטאָ־קעמפֿער, אָנגעהויבן וואַרפֿן צינד־באָמבעס אויף די הײַזער. די היץ איז געווען אוממעגלעך צו פֿאַרטראָגן. טויזנטער ייִדן זענען פֿאַרברענט געוואָרן אין די הײַזער. דאָס געווער און די אַמוניציע איז געוואָרן ווינציקער. אַ סך פֿון מײַן גרופּע אין בערשטער־געביט זענען שוין געפֿאַלן אין קאַמף. פֿאַר די לעצטע וואָס זענען געבליבן, איז געווען איין אויסוועג: אַרויס פֿון די בונקערס, זיך דערשלאָגן צו די קאַנאַלן און דורך די קאַנאַלן צו דער פּוילישער זײַט.

ווען זיי זענען אַרויס פֿונעם בונקער זענען זיי עטלעכע רגעס צעטומלט געוואָרן. הײַזער האָבן געפֿלאַקערט פֿון אַלע זײַטן. דאָס גאַנצע געטאָ איז געווען איין שטיק פֿײַער. אַזוי האָט געמוזט אויסזען רוים, ווען נעראָ האָט עס אונטערגעצונדן.

און דענצמאָל האָט אַ מיידל וואָס איז געווען אין אונדזער גרופּע דעקלאַמירט אײַער ליד:

אויפֿן וועג שטייט אַ בוים —
שטייט ער אײַנגעבויגן.
אַלע פֿייגל פֿונעם בוים
זײַנען זיך צעפֿלויגן...

דעקלאַמירט? ניין, נישט דעקלאַמירט, נאָר קוים, קוים געשעפּטשעט. אָבער אַלע האָבן געהערט. אַלע פֿון דער גרופּע האָבן געפֿילט, אַז די פֿייגל פֿונעם בוים וואָס זענען זיך צעפֿלויגן זענען נישט קיין סתּם פֿייגל, נאָר טאַטע, מאַמע, ברידער און שוועסטער, חבֿרים און פֿרײַנד. די שענסטע פֿייגל פֿונעם פּוילישן ייִדנטום.

זיי האָבן זיך געלאָזט צו די קאַנאַלן. נישט אַלע פֿון דער גרופּע זענען דערגאַנגען. אַ סך זענען געבליבן אויפֿן וועג.

נו, און זי, דאָס מיידל? — זי איז געפֿאַלן פֿון די ערשטע; זי איז נישט דערגאַנגען. מיט דעם ליד האָט זי זיך, ווײַזט אויס, געזעגנט מיט אונדז, און מיט דער וועלט.

אַלע פֿייגל פֿונעם בוים

זײַנען זיך צעפֿלויגן’.

מאַרעק עדלמאַן איז אַוועק. איך בין נאָך לאַנג געשטאַנען אויף דעם זעלבן אָרט. געזען אין דמיון די לעצטע קעמפֿער פֿון דעם געטאָ אין וואַרשע מיט נאַגאַנעס אין די הענט. איך האָב געהערט דאָס אומבאַקאַנטע מיידל שעפּטשען דאָס ליד אין ברוטאַלן שײַן פֿון די געטאָ־פֿײַערן, און אַזוי שטייט זי פֿאַר מיר ביזן הײַנטיקן טאָג: אַ סימבאָל פֿון אונדזער הערלעכער ייִדישער יוגנט אין פּוילן.

צי האָט זי געהערט צו אַ פּאַרטיי? צו וועלכער? מאַרעק עדלמאַן, וואָס איז געווען אַ בונדיסט, האָט עס מיר נישט געזאָגט. ער האָט נאָר דערציילט וועגן אַ מיידל און אַ ליד, אַ געטאָ־קעמפֿערין און אַ ליד.

איך האָב דעמאָלט געטראַכט, און טראַכט נאָך הײַנט, וועגן מערקווירדיקן גורל פֿון אַ ליד. איך האָב דאָס ליד געשריבן אין די דרײַסיקער יאָרן, אין אָנדענק פֿון מײַן מאַמע — אַ פּשוטע ייִדישע מאַמע, וואָס האָט נישט געקענט לייענען און שרײַבן, אָבער מיט אַ ים מיט ליבשאַפֿט, וואָס האָט געקענט ווערן צו שווער פֿאַר די שטאַרקסטע פֿליגל.

איצט ווייס איך, אַז דער קרבן פֿון מײַן מאַמעס ליבשאַפֿט איז נישט געווען ‘איציק קרוין’, נאָר מײַן ברודער נאָטע. דאָס איינזאַמע בערגל ערד אויפֿן בוכאַרישן ייִדישן בית־עולם אין סאַמאַרקאַנד, אוזבעקיסטאַן, איז אַן עדות.

אָבער דאָס ליד גופֿא געהערט איצט צו יענעם אומבאַקאַנטן ייִדישן מיידל אין וואַרשעווער געטאָ. זי האָט עס געהייליקט אין די לעצטע מינוטן פֿון איר לעבן אין שײַן פֿון די געטאָ־שׂרפֿות.

דאָס ייִדישע מיידל און דאָס ייִדישע ליד".

* * *

ווי אַ פּאָסט־סקריפּטום צום עסיי איז כּדאַי צו ציטירן אַ ליד פֿון בינעם העלער וועגן דעם ליד אין וועלכן ער באַשרײַבט ווי דאָס ליד האָט דעם קראַנקן דיכטער פֿאַרגרינגערט זײַנע ליידן:

נאָר טייל מאָל, אין מיטן טאָג,
ווען פֿונעם ראַדיאָ הילכט דײַן ליד –
באַפֿרײַסטו זיך פֿון פּײַן און פּלאָג,
און שטילערהייט דו זינגסט עס מיט.

די ווערטער ווערן נישט דערהערט,
און אויך דאָס אויג דערזעט זיי קוים,
נאָר ליכטיק שײַנט פֿאַר דיר די ערד:
"אויפֿן וועג שטייט אַ בוים..."