בײַם "טעמפּל פֿון ליטעראַטור"

אַ קליין לענדעלע וואָס האָט אַזוי פֿיל געליטן אין איר געשיכטע, איין מלחמה נאָך דער צווייטער; און דאָס פֿאָלק איז כּסדר אונטערגעדריקט געוואָרן פֿון דרויסנדיקע פֿעלקער — ניין, נישט ארץ־ישׂראל, מיין איך דאָ, נאָר, להבֿדיל, דאָס לאַנד וויעטנאַם, אין דרום־מיזרח אַזיע. ווען מיר האָבן געמאַכט דעם פּלאַן צו זען אונדזער וועלט־רײַנזדיקע טאָכטער, האָבן מײַן פֿרוי, נחמה, און איך באַשלאָסן, אַז וויעטנאַם מוזן מיר באַזוכן. די וויעטנאַמער מלחמה האָט דאָך פֿאַרנומען אַזאַ וויכטיק אָרט אין אונדזער יוגנט, אַ ווענדפּונקט־געשעעניש אין דער אַמעריקאַנער געשיכטע פֿון די 1960ער יאָרן, וואָס האָט צעשפּאָלטן די באַפֿעלקערונג און גורם געווען ווײַטערדיקע ריסן אין דער געזעלשאַפֿט אויף לאַנגע יאָרן.

מיך האָט מען נישט מאָביליזירט; איך בין דעמאָלט געווען צו יונג, אָבער מײַן עלטערן ברודער, חיים, האָט מען יאָ געוואָלט נעמען אין מיליטער, נאָר צוליב מעדיצינישע פּראָבלעמען האָט מען אים געלאָזט אין דער היים. מײַן טאַטע, אַ דאָקטער, האָט געאַרבעט פֿאַר דער מלוכישער "מאָביליזיר־קאָלעגיע" און כ׳בין זיכער, אַז ס׳איז אים נישט געווען לײַכט, כאָטש איך האָב מיט אים קיין מאָל נישט גערעדט וועגן דעם.

אין יענע יאָרן איז מען געפֿאָרן אויף דעמאָנסטראַציעס, געמאַכט פּראָטעסטן אין שול, און די וויעטנאַמער מלחמה איז געוואָרן אַ סימבאָל פֿון דער אָפּגעשטאַנענער מאה־דעה. אָבער אָסור צי איך געדענק, מע זאָל לערנען כאָטש איין לעקציע אין שול וועגן דער דאָזיקער געשיכטע, צי קולטור פֿונעם ווײַטן לאַנד.

אַ הענדלערין אין גאַס

וויעטנאַם שטרעקט זיך אין דער לענג פֿון צפֿון אויף דרום, מיט האַנוי, די קרוינשטאָט אויף צפֿון, לעבן דער כינעזישער גרענעץ, און "די האָ־טשי־מין־שטאָט" די געוועזענע סײַגאָן, אויף דרום. צוליב ווייניק צײַט, האָבן מיר געדאַרפֿט באַשליסן, וועלכע פֿון די צוויי שטעט מיר זאָלן באַזוכן. האָבן מיר געהערט, אַז די אַלטע האַנוי איז געבליבן מער אָדער ווייניקער גאַנץ, זענען מיר אַהין געפֿאָרן, כאָטש אין סײַגאָן קען מען נאָך אַרײַנקריכן אין די באַקאַנטע שלענגלענדיקע טונעלן פֿון די "וויעטקאָנג"־פּאַרטיזאַנער, וואָס מע זעט אין די מלחמה־פֿילמען וועגן יענער צײַט.

ווען מיר זענען אַרויס אויף דער גאַס פֿון אונדזער האָטעל דעם ערשטן טאָג, איז אונדז אַנטקעגנגעקומען אַ רעש, אַ זשומערײַ פֿון בינען. אָבער דאָס זענען נישט געווען קיין בינען, נאָר הונדערטער מאָטאָציקלען, וואָס זענען ווילד געפֿאָרן אויף אַלע וועגן. משוגע מײַנע שׂונאים! אַריבערצוגיין דעם וועג האָט מען געמוזט שטעלן דאָס לעבן אין סכּנה. נאָר גרופּעסווײַז האָבן די פֿוסגייער באַקומען האַרץ און געשטעלט אַ טריט אין גאַס.

דער אַלטער טייל פֿון האַנוי האָט חן און אינטערעס פֿאַרן טוריסט. אין געוויסע געסלעך האָבן בעל־מלאָכות פֿון דער זעלבער בראַנזשע געאַרבעט צוזאַמען, איין קראָם לעבן די אַנדערע, ווי אין די אַלטע צײַטן פֿון צעכן. מיר האָבן געפֿונען אַן ענגליש־רעדנדיקן שטעמפּל־מאַכער, און נאָך דעם ווי איך האָב אים געוויזן מײַן "פֿאָרווערטס"־וויזיט־קאַרטל מיט מײַן ייִדישן נאָמען, האָט ער מסכּים געווען אויסצוקריצן אויף אַ הילצערנעם שטעמפּל מײַן נאָמען אויף ייִדיש מיט אַ פּאַווע דערצו — דער סימבאָל פֿונעם ייִדישן ליד. "גייט אויף אַ שפּאַציר אַ שעה לאַנג, און ווען איר קומט צוריק, וועט עס זײַן גרייט", — האָט ער אונדז געזאָגט. און אַזוי איז טאַקע געשען — די ייִדישע אותיות האָט ער פּערפֿעקט אויסגעקריצט (זעט בילד).

דער מאָווזאָליי פֿון "פֿעטער האָו"

ווער עס קען די געשיכטע פֿון וויעטנאַם אינעם 20סטן יאָרהונדערט, קען דעם נאָמען פֿון האָ טשי־מין (1890—1969), דער פֿירער פֿון דער קאָמוניסטישער באַוועגונג אין לאַנד, וועלכער האָט געקעמפֿט קעגן די פֿראַנצויזן, און דערנאָך — די אַמעריקאַנער פֿאַר אַן אומאָפּהענגיק, קאָמוניסטיש לאַנד. זײַן בילד קען מען זען אויף יעדער פּאַפּיר־וואַלוטע, יעדע מטבע, יעדע ראָג אין גאַס. "פֿעטער האָו" רופֿט אים נאָך אַלץ דאָס פֿאָלק, און בײַ איין וועגווײַזערין האָבן זיך געשטעלט טרערן אין די אויגן ווען זי האָט גערעדט וועגן אים, און ווי אירע זיידע־באָבעס האָבן געוויינט ווען ער איז געשטאָרבן. זײַן ריזיקער "אוהל" אין האַנוי, געבויט אויפֿן מוסטער פֿון לענינס קבֿר אין מאָסקווע, איז דער גרעסטער מאָנומענט אין דער שטאָט, און די רייען אַרײַנצוגיין זענען געווען צו לאַנג פֿאַר אונדז.

אויטאָמאָבילן זעט מען זעלטן אין האַנוי; גיכער די מאָטאָציקלען, ביציקלעטן און וועגעלעך מיט דרײַ רעדער וואָס איינער טרעטלט פֿון אונטן, — אַ "ריקשאָו" רופֿט מען דאָס אין ניו־יאָרק. האָבן מיר אָפּגערעדט אַ פּרײַז מיט איינעם אַ "טרעטלער", און פֿאַר 10$ האָט ער אונדז אַרומגעפֿירט דעם גאַנצן טאָג. בײַם "טעמפּל פֿון ליטעראַטור", אַ סעמינאַר־קאַמפּוס וואָס כינעזישע פֿירער האָבן אויפֿגעשטעלט אין 1070 און איז געוואָרן דער ערשטער וויעטנאַמער אוניווערסיטעט באַלד נאָך דעם, האָט מען געזען הונדערטער שטיינערנע זײַלן; איין זײַל פֿאַר יעדן גראַדואַנט מיט דער טעמע פֿון זײַן "דאָקטאָראַט" אײַנגעקריצט אין שטיין. דערצו האָט מען געשאַפֿן צענדליקער שטיינערנע טשעראָפּאַכעס אינעם גאָרטן, אַ סימבאָל פֿון חכמה און אַריכות־ימים.

דער שטעמפּל־מאַכער בײַ דער אַרבעט

נאָר אין דער תּפֿיסה, וואָס די אַמעריקאַנער געפֿאַנגענע פּילאָטן האָבן אָנגערופֿן "דער האַנוי־הילטאָן" האָט מען געקענט לייענען וועגן דער וויעטנאַמער מלחמה. סענאַטאָר דזשאַן מאַק׳קיינס פּילאָטן־אוניפֿאָרם הענגט אין איינער פֿון די וויטרינעס, אָבער דער טראָפּ פֿון דער אויסשטעלונג שטעלט מען נישט אויף דער מלחמה מיט די אַמעריקאַנער, נאָר אויף די פֿריִערדיקע קאָנפֿליקטן מיט די פֿראַנצויזן, און ווי יענער קאָלאָניאַלע מאַכט האָט געפּײַניקט דאָס פֿאָלק. אַן עשאַפֿאָד פֿון יענעם טרויעריקן קאַפּיטל אין דער וויעטנאַמער געשיכטע געפֿינט זיך נאָך דאָרט.

אויף עטלעכע מאָטאָציקלען האָב איך באַמערקט, אַז מע האַלט הינט אײַנגעשפּאַנט אין קיישעלעך. "מע פֿירט זיי אין מאַרק צו שעכטן" האָט אונדזער "ריקשאָו"־שאָפֿער דערציילט — "קיין בעסער מאַכל ווי הינטפֿלייש איז נישטאָ". ווען מיר האָבן געמאַכט אַ זויער פּנים האָט ער זיך אויסגעלאַכט פֿון אונדזער מערבֿדיקן פּוריטאַניזם.

נחמה מיט אונדזער "ריקשאָו"־שאָפֿער

אַז מע פֿאָרט נאָר עטלעכע קילאָמעטער אַרויס פֿון דער שטאָט, פֿאַרשטייט מען וואָס פֿאַר אַ וויכטיקע ראָלע אינעם לעבן פֿונעם וויעטנאַמער עס שפּילט דאָס גערעטעניש פֿון רײַז. סײַ אין ריזיקע פֿעלדער פֿול מיט וואַסער ביז צו דער קני, סײַ אינעם קליינעם גאָרטן בײַ זיך אין דער היים, קולטיווירט מען רײַז צוויי מאָל אַ יאָר. וואַסער־בופֿלאָקסן שלעפּן נאָך דאָס געצײַג, ווי מיט הונדערטער יאָרן צוריק און דער טוריסט פֿון אַמעריקע, קוקנדיק אויף דעם רויִקן פּייסאַזש, פֿאַרשטייט לחלוטין נישט, ווי האָט מען פֿאַרשלעפּט טויזנטער סאָלדאַטן אַהער און פֿאַרוואָס? ווי זאָגט זיך דאָס ווערטל — וואָס די ערד דעקט צו, דאַרף מען פֿאַרגעסן.

פֿאָטאָס: נחמה סאָקאָלאָוו