מרדכי שעכטער (אין מיטן) בײַ זײַן חתונה, אין פֿעברואַר 1957, וווּ ער האָט געטראָגן אַ קיטל. עס באַגלייטן אים זײַן שוואָגער, יונה גאָטעסמאַן, און זײַן שוועסטער, ביילע שעכטער־גאָטעסמאַן.

ווען איך בין געווען 17 יאָר אַלט האָב איך זיך זייער פֿאַראינטערעסירט מיט רעליגיעזע ענינים, געלייענט הערמאַן העסעס "דיימיען" און "סעדאַרטאַ". איין מאָל האָב איך פֿאַרפֿירט אַ שמועס מיטן טאַטן, אים געפֿרעגט וועגן זײַן השׂגה פֿון גאָט, זע איך ער פֿילט זיך נישט זייער באַקוועם, אָבער נישט פֿאַרשטאַנען פֿאַר וואָס. מיט אַ מאָל גיט ער אַ זאָג: "פֿאַר וואָס פֿרעגסטו מיר די אַלע שאלות? דו ווייסט דאָך, אַז איך בין אַן אַטעיִסט."

קוק איך אים אָן און פֿרעג: "דו ביסט אַן אַטעיִסט? פֿאַר וואָס זשע האָסטו די אַלע יאָרן געמאַכט קידוש און המוציא יעדן שבת?" ענטפֿערט ער: "צוליב אײַך!"

מיר איז עס געווען אַזאַ חידוש. וואָס מיינט עס? האָב איך געקלערט. איז עס אַלץ געווען בײַ אים אַ בלאָף? איז עס אַלץ געווען בלויז צוליב ייִדיש? שבֿע צוקער, דירעקטאָר פֿון דער "ייִדיש־ליגע", האָט מיך, למשל, לעצטנס געפֿרעגט, צי וואָלט געווען ריכטיק צו זאָגן, אַז דער טאַטע האָט אָנגענומען די רעליגיעזע טראַדיציעס, כּדי אויפֿצוהיטן ייִדיש (אין פֿאַרגלײַך מיט די חסידים, וואָס רעדן ייִדיש כּדי אויפֿצוהאַלטן פֿרומקייט)?

אַן אינטערעסאַנטע טעאָריע, אָבער מיר דאַכט זיך, אַז ניין; דער טאַטע האָט גענומען די טראַדיציעס צו ערנסט מע זאָל זאָגן, אַז ער טוט עס בלויז אויפֿצוהאַלטן ייִדיש. כ׳וועל אײַך געבן עטלעכע בײַשפּילן:

ערשטנס, די פֿון אײַך וואָס האָבן בײַ דער שיבֿעה נאָכן טאַטן דורכגעבלעטערט דעם חתונה־אַלבום פֿון מײַנע טאַטע־מאַמע וועלן באַמערקן, אַז דער טאַטע האָט נישט בלויז געטראָגן אַ יאַרמלקע, נאָר אַ קיטל, און אַ קאַפּעליוש, אויסגעזען ממש ווי אַ פֿרומער ייִד פֿון באָראָ־פּאַרק, און דער מסדר־קידושין איז געווען אַ פֿרומער ייִד מיט אַ באָרד.

אַ צווייטער בײַשפּיל: אויף דזשעראָם עוועניו וואָס געפֿינט זיך עטלעכע גאַסן פֿון ביינברידזש עוועניו וווּ מיר האָבן געוווינט איז יאָרן לאַנג געווען אַ מילכיקער רעסטאָראַן, פֿלעגן מיר דאָרט איינס אָדער צוויי מאָל אַ יאָר גייען עסן וועטשערע, בלינצעס, פּיראָגן, באָרשט מיט סמעטענע. ווען די געגנט האָט אָנגעהויבן זיך בײַטן, אַרײַנגעקומען מער שפּאַנישע און אַנדערע נישט־ייִדישע אײַנוווינער, האָט דער רעסטאָראַן זיך געשלאָסן, זענען מיר דאָס מאָל געגאַנגען סתּם אין אַ רעסטאָראַן.

מיר האָבן אַלע באַשטעלט פֿליישיקע מאכלים, אַחוץ דעם טאַטן, וואָס האָט באַשטעלט עפּעס פּאַרווע אָדער מילכיקס. מיט אַ מאָל האָט ער זיך צעבייזערט אויף דער מאַמען. "דו ווייסט דאָך, אַז דאָס איז נישט קיין כּשרער רעסטאָראַן. פֿאַר וואָס זשע האָסטו באַשטעלט פֿליישיקס?" האָט די מאַמע, דאַכט זיך, געענטפֿערט: "וואָס איז דער חילוק, אַז מיר עסן שוין סײַ ווי נישט אין אַ כּשרן רעסטאָראַן?" האָט ער געענטפֿערט. "אַבי מע עסט נאָר פּאַרעווע איז עס כאָטש עפּעס אַ מדרגה."

אַ דריטער בײַשפּיל איז געווען מיט האַלאָווין. אַזוי ווי אַלע אונדזערע פֿרײַנד אין פּאָבליק־סקול, פֿלעגן מיר קינדער זיך פֿאַרשטעלן, גיין פֿון הויז צו הויז און אָנזאַמלען פֿולע זעק מיט נאַשערײַ. איין מאָל קומען מיר אַהיים פֿון טריק־אָר־טריטינג, זע איך ווי טאַטע־מאַמע קריגן זיך. "וואָס פֿאַר אַ יום־טובֿ איז דאָס פֿאַר זיי? ייִדן האָבן דאָס קיין מאָל נישט געפּראַוועט. פֿאַרקערט, אום האַלאָווין פֿלעגן די שקצים אויסברעכן די שויבן פֿון די ייִדישע הײַזער." מײַן מאַמע, אַן אַמעריקאַנער געבוירענע, האָט געטענהט, אַז דאָ אין אַמעריקע פּראַווען עס אַלע, די ייִדן אויך. ווי אַזוי די קריגערײַ האָט זיך געענדיקט ווייס איך נישט אָבער דאָס קומעדיקע יאָר האָבן מיר שוין מער נישט געפּראַוועט האַלאָווין.

און פּסח האָבן ביידע, סײַ דער טאַטע, סײַ די מאַמע, גענומען זייער ערנסט. אַ גאַנצע וואָך זענען מיר געווען שטרענג כּשר לפּסח, געגעסן נאָר פֿון פּסחדיקער געפֿעס, גאָרנישט געגעסן אָן אַ פּסחדיקע השגחה. און דער טאַטע האָט אָפּגעריכט דעם סדר אויף לשון־קודש, פּינקטלעך געפֿאָלגט די אינסטרוקציעס פֿון דער הגדה, כּדי צו פֿאַרזיכערן, אַז מיר טוען אַלץ ריכטיק.

איז די פֿראַגע אַזאַ: אויב ער האָט טאַקע נישט געגלייבט אינעם אייבערשטן, פֿאַר וואָס איז ער געווען אַזוי מקפּיד וועגן די זאַכן? האָב איך עטלעכע געדאַנקען. ווען איך פֿלעג אים פֿרעגן פֿאַר וואָס טוען מיר אַזוי־און־אַזוי פֿלעג ער ענטפֿערן, ווײַל אַזוי טוען ייִדן, ווײַל דאָס איז אַן אַלטע ייִדישע טראַדיציע. דער טאַטע האָט שטאַרק ליב געהאַט די ייִדן, און האָט געבענקט נאָך דעם עכטן ייִדישן לעבנשטייגער וואָס האָט אַמאָל געבליט אין די ייִדיש־רעדנדיקע שטעט און שטעטלעך פֿון מיזרח־אייראָפּע. ווי ס׳איז אײַך מסתּמא אַלעמען גוט באַקאַנט, האָט דער ייִדישער שרײַבער ש. אַנ־סקי, זעענדיק, אַז דער יונגער דור וואַרפֿט אָפּ פֿרומקייט און אַנטלויפֿט אין די גרויסע שטעט, און אַז דאָס גאַנצע ייִדישע לעבנשטייגער איז אין סכּנה פֿון אונטערגיין, איז אַנ־סקי, צווישן די יאָרן 1911 און 1914 אַליין געפֿאָרן איבער די שטעטלעך, כּדי צו פֿאַרשרײַבן און פֿאַראייביקן די ייִדישע טיפּן מיט זייערע טראַדיציעס. אַזוי האָט אויך דער טאַטע, בשעת זײַנע אינטערוויוען מיט ייִדיש־רעדנדיקע ייִדן פֿאַרן אַטלאַס, תּמיד פֿאַרשריבן אין די אינדעקס־קאַרטלעך נישט בלויז די לינגוויסטישע באַמערקונגען נאָר אויך די פֿאַרשידענע דינים און טראַדיציעס, וואָס די ייִדן פֿון זייערע מקומות האָבן אָנגעהאַלטן. אָבער אין פֿאַרגלײַך מיט ש. אַנ־סקי, בײַ וועמען די אויספֿאָרשונגען זענען בלויז געווען אַן אַקאַדעמישער אינטערעס צוליב זײַנע עטנאָגראַפֿישע שטודיעס, האָט עס בײַם טאַטן געהאַט אַ סך מער אַ פּערזענלעכן עלעמענט.

דער טאַטע האָט קיין מאָל נישט גערעדט וועגן דעם חורבן, אָבער כ׳בין זיכער, אַז דאָס פֿאַרלירן זעקס מיליאָן ייִדן האָט אים געטריבן אויפֿצוהיטן וויפֿל ייִדישקייט ער האָט געקענט, כּדי צו פֿאַרזיכערן אַ צוקונפֿט פֿאַרן ייִדישן פֿאָלק. ס׳איז אים שטאַרק געגאַנגען אין לעבן, למשל, אַז זײַנע קינדער זאָלן חתונה האָבן מיט ייִדן. הגם מיט זײַן פּאָליטיק איז ער געווען אַ ליבעראַלער דעמאָקראַט, געהאַלטן אַז מע דאַרף העלפֿן די אונטערדריקטע, די אַמעריקאַנער אינדיאַנער, די שוואַרצע, אַפֿילו די פּאַלעסטינער, איז ער אָבער געווען גאָר נישט ליבעראַל וועגן געמישטע חתונות. אין זײַן לעבן־צוואה האָט ער אָנגעשריבן, אַז די ירושה זאָל גלײַך צעטיילט ווערן צו אַלע פֿיר קינדער, אויפֿן תּנאי, אַז אַלע האָבן חתונה געהאַט מיט ייִדן לויטן געבורט אָדער לויט אַ גרות וואָס איז על־פּי־דין. אַן אינטערעסאַנטע פֿראַגע, וואָס וואָלט געשען ווען זײַנע אַ שנור אָדער איידעם וואָלט זיך מגייר געווען דורך אַ רעפֿאָרם־ראַבינער? צום גליק, איז אַזאַ פֿאַל קיין מאָל נישט אונטערגעקומען.

דער טאַטע האָט זיך אָבער פֿאָרט נישט געפֿילט היימיש מיט די אַמעריקאַנער, ענגליש־רעדנדיקע פֿרומע ייִדן. ער האָט ליב געהאַט צו כאַפּן אַ שמועס מיט אַ ייִדיש־רעדנדיקן חסיד, צי ס׳איז געווען אויף דער באַן, צי ערגעץ אַנדערש, און האָט זיך אידענטיפֿיצירט מיט די חסידים, וואָס רעדן ייִדיש מיט זייערע קינדער, אַפֿילו אויב זיי האָבן אַרײַנגעמישט אַ סך ענגליש. אַ שטיקל צײַט האָט דער טאַטע יעדן שבת אָנגעטאָן ווײַסע זאָקן אונטער די שוואַרצע הויזן, און אונדז דערקלערט, אַז ער סאָלידאַריזירט זיך מיט די חסידים, וואָס טראָגן ייִדישע זאָקן. זײַן אייגענער טאַטע, דער זיידע חיים־בנימין, האָט אַליין געשטאַמט פֿון די האָראָדענקער חסידים, און דאָס האָט זיך בולט אָנגעוויזן אין געוויסע מאָמענטן, ווי ווען דער זיידע בנימין האָט אין יאָר 1908 ממש עולה־רגל געווען, געגאַנגען צו פֿוס, צו דער טשערנאָוויצער קאָנפֿערענץ.

ווען איך האָב איין מאָל געפֿרעגט דעם טאַטן, וואָס פֿאַר אַ ייִדן זענען מיר, אָרטאָדאָקס, קאָנסערוואַטיוו אָדער רעפֿאָרם? האָט ער מיר געענטפֿערט, אַז אין מיזרח־אייראָפּע זענען נישט געווען אַזוינע קאַטעגאָריעס. "מיר זענען טראַדיציאָנעלע ייִדן," האָט ער דערקלערט. אינטערעסאַנט, נישט וועלטלעכע ייִדן, נאָר טראַדיציאָנעלע.

הייסט עס, מיר האָבן געהיט די רעליגיעזע טראַדיציעס אויף ווי ווײַט ס׳איז געווען מעגלעך, אַז מע לעבט נישט אין אַ פֿרומער סבֿיבֿה. ערבֿ־שבת האָט די מאַמע געוואַשן די בריק, געבענטשט ליכט, מיר האָבן זיך אויסגעפּוצט, דער טאַטע האָט געמאַכט קידוש, מיר האָבן געגעסן לאָקשן מיט יויך און געבראָטענע הון, דער טאַטע האָט אונדז געלייענט אַ מעשׂה פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור (למשל, פֿון "כאַווער פּאַווער", אָדער "יאָסעלע" אָדער "דער פּאַראַשוטיסט"), און דערנאָך האָבן מיר זיך אַלע אַוועקגעזעצט קוקן אויף Get Smart. שבת זענען מיר נישט געגאַנגען אין שיל, מיר האָבן אָנגעצונדן און אויסגעלאָשן לאָמפּן, און געשריבן אויב נייטיק, אָבער קיין מאָל נישט געגאַנגען אײַנקויפֿן. נאָכן שבתדיקן מיטאָג פֿלעגן מיר גיין אין ענגע־בענגע לאַנד, אין וואַן־קאָרטלאַנדט פּאַרק, אָדער אינעם באָטאַנישן גאָרטן, און פֿאַרבראַכט מיט אונדזערע פֿרײַנד אַ גאַנצן טאָג אויף ייִדיש.

ראש־השנה און יום־כּיפּור איז דער טאַטע געגאַנגען עטלעכע שעה אין שיל, ר׳האָט נישט געדאַוונט, אָבער האָט הנאה געהאַט פֿון די ייִדישע נעמען וואָס מע האָט אויסגערופֿן בײַ יעדער עליה, און סתּם אַזוי, הנאה געהאַט פֿון זיצן צווישן ייִדן, געכאַפּט דאָ און דאָרט אַ שמועס מיט אַן עלטערן ייִדיש־רעדער.

פֿון דעסטוועגן, ווען ס׳איז געקומען די צײַט אונדז צו שיקן אין אַ ייִדישן זומער־לאַגער, האָט דער טאַטע גיכער געוואָלט קעמפּ "המשך" ווי קעמפּ "בויבעריק", אַפֿילו אויב אין "בויבעריק" איז געווען כּשר עסן און אַ קולטורעלער שבת, בשעת אין "המשך" איז נישט געווען קיין כּשר עסן, נישט קיין שבת. פֿאַר וואָס זשע האָט ער אויסגעקליבן "המשך"? ווײַל דאָרט האָבן די יונגע לײַט, ס׳רובֿ פֿון זיי קינדער פֿון בונדיסטן, געקענט ייִדיש, מע האָט אויפֿגעפֿירט פּיעסעס אין גאַנצן אויף ייִדיש, די אַנאָנסן אויפֿן הילכער זענען תּמיד געווען צוויי־שפּראַכיק, צוויי מאָל אַ וואָך האָט מען זיך געלערנט אין אַ ייִדיש־קלאַס, און אין דער וועכנטלעכער צײַטונג, "די המשך־וואָך", האָט מען געשריבן עטלעכע פֿון די אַרטיקלען אויף ייִדיש; בקיצור — ס׳איז געווען אַ ייִדיש־סבֿיבֿה. בײַם טאַטן איז דאָס, אַ פּנים, געווען וויכטיקער, ווי דאָס כּשר עסן.

אין אונדזערע שפּעטערע יאָרן האָט זיך אָבער געשאַפֿן אַ שטיקל קאָנפֿליקט צווישן אונדזער המשך־אינספּירירטן וועלטלעכן לעבנשטייגער, און דעם טאַטנס טראַדיציאָנעלן קוקווינקל. בײַ 16 יאָר האָב איך אָנגעהויבן פֿאָרן שבת נאָך מיטאָג אין שטאָט אַרײַן פֿאַר די סקיף־זיצונגען, טראָגנדיק דזשינס, פֿאַרשטייט זיך. דאָס איז געווען אַ צײַט, ווען ד״ר שיקל און געלע פֿישמאַן מיט זייערע קינדער האָבן זיך אומגעקערט פֿון ישׂראל, און זענען איצט געווען שומר־שבת. די פֿישמאַנס האָבן געוווינט אויף דער זעלבער גאַס, און איין מאָל האָט שיקל אָפּגעשטעלט גיטלען מיט מיר, און אונדז קריטיקירט, וואָס מיר טראָגן שבת הויזן. ווען איך האָב זיך באַקלאָגט פֿאַר מײַן טאַטן, וואָס הייסט, ווער גיט שיקלען דאָס רעכט מיך צו קריטיקירן, האָט דער טאַטע געענטפֿערט: "ער איז גערעכט. אין שטעטל האָט יעדער דערוואַקסענער זיך געהאַלטן ווי אַ טאַטע אָדער מאַמע פֿון די קינדער, און געמעגט זיי מוסר זאָגן. שיקל האַלט זיך בײַ דער טראַדיציע."

וואָלט איך געזאָגט, אַז מײַן טאַטנס טראַדיציאָנלקייט האָט זיכער נישט געשטאַמט פֿון קיין טעאָלאָגישע באַדערפֿענישן, נאָר ריין געזעלשאַפֿטלעכע. ער האָט געהאַלטן, אַז אויב מע וויל פֿאַרזיכערן, אַז דאָס ייִדישע פֿאָלק זאָל נישט אונטערגיין, מוז מען זיך פֿירן, ווי ווײַט מעגלעך אויף אַ טראַדיציאָנעלן ייִדישן אופֿן. און אַז מע טוט עס אויף ייִדיש, איז אַוודאי און אַוודאי גוט: מע שטעלט אָפּ די אַסימילאַציע, און מע האַלט אויף דאָס ייִדישע לשון.

נו, און וואָס האָט דער טאַטע געהאַלטן פֿון דעם, אַז דרײַ פֿון זײַנע פֿיר קינדער זענען טאַקע פֿרום געוואָרן? אויב ער איז געווען אַנטוישט, אַז מיר זענען דערגאַנגען אַ ביסל צו ווײַט, אַ ביסל צו ציוניסטיש, אַ ביסל צו פֿרום, האָט ער עס קיין מאָל נישט אויסגעזאָגט. פֿאַרקערט, איך געדענק אַן אינצידענט נאָך זײַן מוח־אַטאַק, אין 2001, ווען איידלס זייער פֿרומע קינדער זענען געווען צו גאַסט אין אַמעריקע, זענען זיי געפֿאָרן יעדן טאָג צום זיידן מבֿקר־חולה זײַן. דודל, דער עלטסטער, איז געזעסן בײַ זײַן זײַט, און יעדע האַלבע שעה געפֿרעגט: "זיידע, דאַרפֿסט אַ פֿוס־בענקעלע? דאַרפֿסט איך זאָל דיך פֿירן אין וואַשצימער?" און דער צווייט־עלטסטער, משה־לייב, האָט אים כּסדר דערציילט קורצע חכמהלעך און דבֿרי־תּורה. ווען דער טאַטע האָט מיר דאָס איבערגעגעבן, האָט ער געלויבט דודלען און משה־לייבן, וואָס זיי פֿאַרשטייען וואָס עס מיינט כּיבוד אָבֿ. "יאָ, יאָ," האָט ער געזאָגט, "אַזוי פֿירט זיך טאַקע בײַ ייִדן."