די געשיכטע פֿון מאָדערנער ייִדישע קולטור האָט צוויי פּאַראַלעלע מסורות: איינע פֿון זיי שטעלט מיט זיך פֿאָר “סתּם געשיכטע", בעת די צווייטע — די ייִדישיסטיש-אַפּאָלאָגעטישע — איז אידעאָלאָגיש אָנגעזעטיקט און זינדיקט אַפֿילו צומאָל קעגן דעם אמת. די ערשטע שטעלט פֿאַר זיך אַ ריין אַקאַדעמישן ציל, די צווייטע — האָט די נטיה צו בויען מיטאָלאָגיעס. צווישן די מיטאָלאָגעמעס שפּילט אַ צענטראַלע ראָלע, למשל, די טשערנאָוויצער קאָנפֿערענץ. יאָר-אײַן יאָר-אויס חזרט זיך איבער די זעלבע מעשׂה. בײַנאַנד מיט ערנסטע אָפּהאַנדלונגען, אַזעלכע ווי פּראָפֿעסאָר שיקל פֿישמאַנס מאמרים, פֿאַרפֿילט מען זײַטלעך מיט לאַקרעצדיקע פּובליקאַציעס, וואָס האָבן ווייניק היסטאָרישע ווערט. מיטאָלאָגיע נייטיקט זיך אין באָמבאַסטישקייט, אין סימבאָלישע צונויפֿקומענישן און אין ריטואַלן (אַ שטייגער, אין דער פֿאָרעם פֿון שרײַבן "נאָר אַזוי!" וכ׳).

אַזוי צי אַזוי, אָבער עס באַקומט זיך אָפֿט מאָל, אַז די געשיכטע פֿון ייִדישער קולטור ווערט דערציילט אין אַ מין פֿילאָלאָגישן נוסח, דהײַנו: ווי אַ געשיכטע פֿון אַזעלכע זאַכן ווי ליטעראַטור, שפּראַך-פּלאַנירונג, טעאַטער. כאַראַקטעריש, אַז עס ווערט, בדרך-כּלל, אויסגעמיטן די מאַסן-קולטור. די פֿאָרשונג פֿון שונד-ראָמאַנען, וועלכע עס פֿירט ד׳׳ר אסתּר־דבֿורה קעלמאַן פֿון בראַנדײַס אוניווערסיטעט, איז כּמעט אַ יוצא-מן-הכּלל אין דער טעמאַטישער גאַמע פֿון וויסנשאַפֿטלעכע פֿאָרשונגען. די היסטאָריקער ווייסן, פֿאַר וואָס די אינטעלעקטואַלן-פֿײַנשמעקער האָבן זיך אַ מאָל פֿאַרמאַכט אין זייער העלפֿאַנדביינערן-טורעם און געקוקט פֿון אויבן אַראָפּ אויף דער מאַסן-קולטור (בפֿרט, אויפֿן “פֿאָרווערטס"): מחמת די “הויכע קולטור" האָט געדאַרפֿט פֿאַרבײַטן רעליגיע ווי דער צעמענטירנדיקער כּוח אײַנצוהאַלטן די אַסימילאַציע דעם סעקולאַריזירטן ייִדישן עולם. דאָך, איז עס אַפֿילו קאָמיש, וואָס די אַקאַדעמיע איז גאָר ניט זעלטן געבליבן זיצן אין דעם זעלבן טורעם, אויפֿגעבויט פֿאַר אַן אידעאָלאָגיע, וועלכע איז הײַנט ניט-שיין.

עס האָט זיך גאַנץ צופֿעליק באַקומען אַזוי, אַז מיט אַ פּאָר יאָר צוריק האָט מען מיך פֿאַרבעטן צו שרײַבן אַ פֿרישע געשיכטע פֿון דער אָרגאַניזאַציע “אָרט". זי איז געשאַפֿן געוואָרן אין יאָר 1880 אין פּעטערבורג, און די דרײַ אותיות — “אָרט" — שפּיגלען אָפּ איר קורצן רוסישן נאָמען: Общество ремесленного труда — “געזעלשאַפֿט פֿון בעל-מלאָכישער אַרבעט". זינט די 1920ער יאָרן איז עס אַן אינטערנאַציאָנאַלע אָרגאַניזאַציע, די לעצטע צײַט איז איר הויפּט־קוואַרטיר באַזירט אין לאָנדאָן. מיך האָט מען גערופֿן צו נישטערן אין די “אָרט"-אַרכיוון, וווּ זייער אַ גרויסער חלק פּאַפּירן איז אויף ייִדיש, ווי אויך אויף אַנדערע שפּראַכן, וואָס איך קען לייענען. הגם איך האָב שוין לאַנג צוריק אָפּגעגעבן די קאַפּיטלען, וועלכע כ׳האָב זיך אונטערגענומען צו שרײַבן (דאָס בוך וועט, מירטשעם, אַרויסגיין), קען איך ניט פֿאַרלאָזן דעם וועג, אויף וועלכן עס האָט מיך אַרויסגעפֿירט אָט דער צופֿעליקער עפּיזאָד אין מײַן אַקאַדעמישער אַרבעט.

מיר דאַכט זיך איצט, אַז איך זע דעם דרך-המלך, אָדער — לכל-הפּחות — איינעם פֿון די הויפּט-שליאַכן, וואָס האָבן געפֿירט צו דער אַנטוויקלונג, און לסוף צום אונטערגאַנג, פֿון דעם “ייִדישלאַנד" אין די לעצטע יאָרצענדליקער פֿון 19טן יאָרהונדערט און דערנאָך אין 20סטן יאָרהונדערט. דאָס איז דער שליאַך, דורכגעלייגט מצד דער (נוצנדיק הײַנטיקע טערמינען) ציווילער געזעלשאַפֿט, civil society, בתוכם אַזעלכע אָרגאַניזאַציעס ווי דער “אָרט".

פֿאַר די גרינדער פֿונעם “אָרט" און אַנדערע ייִדישע פֿילאַנטראָפּישע אָרגאַניזאַציעס האָט ייִדיש ניט געהאַט די ווערט פֿון אַ צעבויגענע דענעזשקע. נאָך מער: מע האָט זיך געמיאוסט מיטן “זשאַרגאָן". דער ציל איז געווען לחלוטין אַן אַנדערער — צו “פּראָדוקטיוויזירן" דעם “פּאַראַזיטירנדיקן" שטעטל-ייִד. טעאָרעטיש איז רוסיש געווען די שפּראַך פֿון פּראָדוקטיוויזאַציע, אָבער דער “פּאַראַזיט" האָט, ווי אויף צולהכעיס, אַ סך בעסער פֿאַרשטאַנען דווקא ייִדיש. האָבן די אינטעליגענטן, קריצנדיק מיט די ציין, גענומען דרוקן ליטעראַטור אויף ייִדיש. מע האָט ניט באַוויזן זיך אַרומצוקוקן, ווי אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט איז אין רוסלאַנד אויסגעוואַקסן אַ ריזיקע אינפֿראַסטרוקטור פֿון ייִדישער ציווילער געזעלשאַפֿט, וואָס האָט פֿונקציאָנירט, דער עיקר, אויף דער שפּראַך פֿון די מאַסן. ס׳איז גענוג צו זאָגן, אַז אין יאָר 1912 האָבן די ייִדישע לוין-און שפּאָר-אַסאָציאַציעס געהאַט 450 טויזנט מיטגלידער. גלײַכצײַטיק, האָט זיך אַ מעכטיקע ייִדיש-רעדנדיקע ציווילע געזעלשאַפֿט אַנטוויקלט אין אַנדערע לענדער, קודם-כּל, אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן.

עס זײַנען תּמיד געווען סקעפּטיקער, וואָס האָבן געזען אין דעם דאָזיקן מאָדערנעם ייִדישלאַנד אַ צײַטווײַליקע דערשײַנונג, אַ מיראַזש. די רייד גייט ניט נאָר וועגן די ציוניסטן, אָבער אויך וועגן אַזעלכע סאָציאַליסטן ווי אַב. קאַהאַן, וואָס האָבן ניט געגלייבט, אַז ס׳איז אויסגעוואַקסן אַ פֿעסטער בנין פֿאַרן אויסדויער פֿון ייִדיש. פֿאַר סקעפּטיקער האָט קיין זין ניט געהאַט צו בויען אַ נײַעם אויסלייג, אַ בילדונג-סיסטעם, און אַ הויכע קולטור בכלל. אָבער טויזנטער אָפּטימיסטן, וועלכע מע האָט באַטיטלט מיטן נאָמען “ייִדישיסטן", האָבן געגלייבט, אַז די דאָזיקע ציווילע געזעלשאַפֿט שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ נײַע סטאַבילע פֿאָרעם פֿון ייִדישן לעבן. מע דאַרף נאָר זי באַזאָרגן מיט הויכער קולטור, מיט בילדונג, מיט איינהײַטלעכן אויסלייג און מיט דע-דײַטשמעריזירטער שפּראַך. אַזוי האָבן זיך באַוויזן כּלערליי ייִדישיסטישע אינסטיטוציעס, געשאַפֿן אויף די ראַנדן, און צו מאָל ווי אַ טייל, פֿון דער ציווילער געזעלשאַפֿט.

דער פּאַראַדאָקס באַשטייט אין דעם, וואָס מיר ווייסן — און ווילן וויסן — מער וועגן די אַנשטאַלטן אויפֿן ראַנד פֿונעם וועג, איידער וועגן דעם וועג גופֿא. טאָמער עמעצער וועט זיך, פֿון דעסטוועגן, פֿאַראינטערעסירן מיטן “וועג", רעקאָמענדיר איך איבערצולייענען דאָס בוך Jewish Philanthropy and Enlightenment in Late-Tsarist Russia (“ייִדישע פֿילאַנטראָפּיע און השׂכּלה אין די לעצטע יאָרצענדליקער פֿון צאַרישן רוסלאַנד"), וואָס איז אַרויס הײַיאָר אינעם פֿאַרלאַג פֿון וואַשינגטאָנער אוניווערסיטעט. דער מחבר איז ברײַען האָראָוויץ, דער פּראָפֿעסאָר פֿון ייִדישע לימודים אין טוליין-אוניווערסיטעט, ניו-אָרלעאַן. די רייד גייט, דער עיקר, וועגן דער מפֿיצי-השׂכּלה-געזעלשאַפֿט (אָדער חבֿרה מפֿיצי-השׂכּלה), וואָס האָט געשפּילט אַ ממשותדיקע ראָלע אין רוסיש-ייִדישן לעבן. בײַם לייענען דאָס בוך, האָב איך זיך אָנגעשטויסן אויף אייניקע גרײַזן. למשל, ברײַען האָראָוויץ האַלט טעותדיק, אַז דער גרינדער פֿון “אָרט", ניקאָליי(נח) באַקסט, איז געווען אַ גוי (ז׳ 69).

אָבער אַ סך וויכטיקער איז האָראָוויצעס באַשרײַבונג פֿון דעם קער צו ייִדיש, וואָס איז געווען כאַראַקטעריש פֿאַר די אַקטיוויטעטן פֿון דער מפֿיצי-השׂכּלה-געזעלשאַפֿט אין אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט, מיט יאָרן פֿריִער פֿון דער טשערנאָוויצער קאָנפֿערענץ. די רעזולטאַטן פֿון אַזאַ קער זײַנען ניט געווען בלויז סימבאָלישע. ייִדיש האָט גענומען פֿאַרנעמען אַ וויכטיק אָרט אין דער קולטור-אַרבעט, געשטיצט דורך דער דאָזיקער אָרגאַניזאַציע, וואָס איז געווען אַ משפּיעדיקער קאָמפּאָנענט אין דער רוסיש-ייִדישער ציווילער געזעלשאַפֿט. ס׳איז שווער איבערצושאַצן דעם בײַטראָג פֿון דער מפֿיצי-השׂכּלה-געזעלשאַפֿט אין אַנטוויקלען די ייִדישע קינדער-ליטעראַטור.