גאָלדע טענצער

Credit: Chana Pollack

דער מאָנטרעאָלער אינטערנאַציאָנאַלער ייִדישער טעאַטער־פֿעסטיוואַל אין יוני האָט אונדז געגעבן די זעלטענע געלעגנהייט זיך צו טרעפֿן מיט אָנפֿירנדיקע פּערזענלעכקייטן פֿונעם ייִדישן טעאַטער איבער דער וועלט, און זיך באַקענען פּנים־אל־פּנים מיט זיי, אויסהערן זייערע ביאָגראַפֿיעס און געדאַנקען וועגן זייער ווערק און ווײַטערדיקער אַרבעט לטובֿת דעם ייִדישן טעאַטער און קולטור.

דער פֿעסטיוואַל האָט אַרײַנגענומען סײַ גרעסערע, סײַ קלענערע טרופּעס און אינטערוויוען מיט די רעזשיסאָרן, אַ חוץ האַרי עליאַד, דעם רעזשיסאָר פֿונעם בוקאַרעשטער טעאַטער, וועט דער "פֿאָרווערטס" ווײַזן אויף זײַן וועבזײַט במשך פֿון די קומעדיקע וואָכן.

כאָטש די גרעסערע טרופּעס בײַם פֿעסטיוואַל האָבן פֿאַרנומען דעם אויבן־אָן, האָבן די קלענערע פֿאָרשטעלונגען — פֿונעם שטראַסבורגער "לופֿטעאַטער" און דעם ניו־יאָרקער "נײַעם ייִדישן רעפּערטואַר־טעאַטער" — געמאַכט אַ רושם. אין אונדזער שמועס האָט רפֿאל גאָלדוואַסער, דער גרינדער פֿונעם "לופֿטעאַטער", דערציילט וועגן דער נײַער איין־פּערזאָניקער פֿאָרשטעלונג "אַ גילגול פֿון אַ ניגון", באַאַרבעט פֿון פּרצס דערציילונג, וואָס איז געצילט אויף אַ נישט־ייִדיש־רעדנדיקן עולם, און באַמיט זיך אים אַרײַנצוציִען אין דער וועלט און קלאַנג פֿון מאַמע־לשון. דוד מאַנדעלבאַום פֿונעם "נײַעם ייִדישן רעפּערטואַר־טעאַטער" האָט אין זײַן מאָנאָלאָג פֿון צבֿי קאָליץ — "יאָסל ראַקאָווער רעדט צו גאָט" — אָנגערירט די ווייטיקדיקע ענינים וועגן דעם חורבן וואָס מיר טראַכטן וועגן זיי טאָג־טעגלעך. די צוויי טעאַטער־גרופּעס, צוזאַמען מיט שאַרלאָט און אַלכּסנדר מעסיער און זייער "טרוים־טעאַטער" פֿון פּאַריז שטעלן פֿאָר, וואָס מע פֿלעג אָנרופֿן, "ליטעראַרישן טעאַטער", מיטן טראָפּ אויפֿן טעקסט, און נישט אויף דער מוזיק, טענץ און ספּעקטאַקל־עלעמענטן.

צום באַדויערן, דאַרפֿן אַלע ייִדישע טעאַטערס פֿאַרענטפֿערן די פּראָבלעם פֿון אַ נײַעם עולם, וואָס קען ווייניק ייִדיש. טייל טעאַטערס האָבן הײַנט צוהער־אַפּאַראַטן צו הערן אַן איבערזעצונג; אַנדערע שרײַבן קעפּלעך פֿון אויבן אויף אַן עקראַן. די אַנדערע קלײַבן אויס דעם מאַטעריאַל האָבנדיק אין זינען דעם עולם.

למשל, די פֿאָרשטעלונג פֿונעם וואַרשעווער טעאַטער, "באָנזשור, מעסיע שאַגאַל" (גוט־מאָרגן, פֿרײַנד שאַגאַל), איז באַשטאַנען פֿון כאָרעאָגראַפֿישע סצענעס, סטיליזירטע, מיט געזאַנג אין יעדער סצענע. בײַם אָנהייב פֿון דער פּיעסע האָט מען געהאָפֿט, אַז מע וועט אויסניצן בעלע שאַגאַלס געדרוקטע צוויי בענד דערציילערישע זכרונות, אָבער דער טעקסט איז בלויז געווען אַ תּירוץ פֿאָרצושטעלן די מוזיק. פֿאַרן ראַפֿינירטן טעאַטער־עולם מיט אַ קענטעניש פֿון דער ייִדישער קולטור, איז די פֿאָרשטעלונג אַן אַנטוישונג. אָבער פֿאַרן נישט־ייִדישן עולם אין וואַרשע, זעט אויס, דאַרף מען אויפֿפֿירן דווקא אַזאַ מאַטעריאַל כּדי צוצוציִען אַן עולם. מע דאַרף אָבער מודה זײַן, אַז כאָטש כּמעט אַלע אַקטיאָרן אין דער וואַרשעווער טרופּע, אָנגעפֿירט פֿון שמעון שורמיעי, זענען נישט קיין ייִדן, רעדן זיי אַ גוטן ייִדיש פֿון דער בינע און זענען אויך גוטע אַקטיאָרן און פֿײַנע זינגערס.

גאָלדע טענצער

די דירעקטאָרין און הויפּט־כּוח פֿונעם "וואַרשעווער נאַציאָנאַלן ייִדישן מלוכה־טעאַטער אויפֿן נאָמען פֿון אסתּר־רחל און אידאַ קאַמינסקאַ", גאָלדע טענצער, אַרבעט שוין 40 יאָר אינעם ייִדישן טעאַטער. זי האָט גראַדויִרט פֿון דער פּרץ־שול אין לאָדזש נאָך דער מלחמה, און האָט געוווּסט פֿון אירע ערשטע פֿאָרשטעלונגען אין דער שול, אַז זי וועט ווערן אַן אַקטריסע. די פּוילישע רעגירונג שטיצט דעם טעאַטער שוין 50 יאָר. אָבער מע קען אָנהייבן די בכּבֿודיקע געשיכטע פֿונעם טעאַטער נאָך פֿאַרן חורבן, מיט די טרופּעס פֿון די קאַמינסקאַס, בײַם אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט.

אין אונדזער באַגעגעניש האָט טענצער אונדז געגעבן צו פֿאַרשטיין, אַז "אין מאָנטרעאָל גיט די ייִדישע קהילה געלט, אָבער אין וואַרשע שטיצן נישט די ייִדן דעם טעאַטער. מיר האָבן נישט קיין ייִדישע קהילה, אָבער מיר האָבן טראַדיציע און מיר טרעטן אויף פֿאַר אַלע וואָס זענען פֿאַראינטערעסירט." זי האָט אונדז דערמאָנט, אַז כאָטש די ידיעה, אַז די מאָנטרעאָלער טרופּע שאַפֿט אַ דראַמאַטישע סטודיע איז אַוודאי אַ גוטע, זאָל מען געדענקען, אַז אין וואַרשעווער ייִדישן טעאַטער האָט מען שוין 30 יאָר אַזאַ סטודיע, און הונדערטער מענטשן האָבן זיך געלערנט דאָרטן ייִדיש, ייִדישקייט און בינע־קונסט און באַקומען אַ דיפּלאָם. פֿאַר איר און אַלע אַקטיאָרן אין דער טרופּע, דינט דער טעאַטער "ווי אַ היים".

אין דער געזעלשאַפֿטלעכער וועלט פֿון פּוילן איז גאָלדע טענצער אויך באַקאַנט פֿאַר איר "שלום־פֿונדאַציע", וואָס זי האָט געגרינדעט מיט 21 יאָר צוריק. די פֿונדאַציע גיט אַרויס ביכער, פֿירט אָן מיט קלאַסן פֿאַר דערוואַקסענע, און האָט צונויפֿגעשטעלט אַ זאַמלונג פֿון פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון ייִדן פֿאַר דער מלחמה, וואָס איז געוויזן געוואָרן אין 33 שטעט איבער דער וועלט. דעם סעפּטעמבער וועט די פֿונדאַציע אָפּהאַלטן דעם 6טן "באַשעוויס־פֿעסטיוואַל" אין וואַרשע לכּבֿוד דער ייִדישער קולטור, און טויזנטער ייִדן און פּאָליאַקן וועלן זיך אין דעם באַטייליקן. אַ פּרעלימינאַרע פּראָגראַם פֿונעם פֿעסטיוואַל הײַנטיקס יאָר קען מען לייענען אויפֿן וועבזײַטל: http://www.shalom.org.pl/eng/index.php?mid=140

טענצער האָפֿט, אַז פֿונעם מאָנטרעאָלער פֿעסטיוואַל וועט אַרויס אַ נײַע תּקופֿה פֿון צוזאַמענאַרבעט צווישן די טעאַטערס, אַז די טרופּעס זאָלן שפּילן איינע בײַ דער אַנדערער, און דער ייִדישער טעאַטער זאָל זיך ווײַטער אַנטוויקלען.

שמואל עצמון

Credit: Chana Pollack

שמואל עצמון

בײַם ערשטן טאָג פֿונעם פֿעסטיוואַל האָט אידיט קופּער, דירעקטאָרין פֿון ספּעציעלע פּראָיעקטן בײַם "דאָרע וואַסערמאַן ייִדיש־טעאַטער", אונדז געוויזן דעם אימפּאָזאַנטן אַרכיוו, פֿול מיט סקריפּטן, פּראָגראַמען, פֿאָטאָגראַפֿיעס און רעצענזיעס. אין אַ ווינקל איז געזעסן דער דירעקטאָר פֿון "ייִדישפּיל", שמואל עצמון, און איבערגעקוקט די פּיעסעס וואָס דער מאָנטרעאָלער טעאַטער האָט אַמאָל אויפֿגעפֿירט (און אַמאָל נישט אויפֿגעפֿירט), מיטן ציל צו געפֿינען מאַטעריאַל פֿאַר זײַן טרופּע. זײַן נישטערן אינעם אַרכיוו האָט אונדז אימפּאָנירט — אַ ייִדישער טעאַטער־דירעקטאָר וואָס האָט דאָס פֿאַרשטענדעניש און אינטערעס צו זוכן נײַע פּיעסעס איבער דער וועלט פֿאַר זײַן טרופּע איז הײַנטיקע טעג שווער צו געפֿינען. ס‘איז אַ סימן, אַז ער איז נישט צופֿרידן מיטן אויפֿפֿירן די זעלבע אַלטע "סחורה", נאָר איז גרייט אַרײַנברענגען עפּעס פֿרישס, עפּעס נײַעס צו ווײַזן דעם עולם.

אין אונדזער שמועס האָט ער אויסגעדריקט ספֿקות וועגן דעם רעש אַרום די אַקאַדעמיקער, וואָס פֿאָרשן די טעאַטער־געשיכטע, (דער סימפּאָזיום איז פֿאָרגעקומען אין דער זעלבער צײַט), ווײַל, לויט אים, באַהאַנדלען זיי טעאַטער ווי אַ "טויטע" זאַך, און דאָ בײַם פֿעסטיוואַל זעט מען ייִדישע טעאַטערס וואָס זענען "לעבעדיקע" און טרעטן אויף הײַנט מיט אָריגינעלע פֿאָרשטעלונגען. דער ייִדישער טעאַטער לעבט, וויל ער אַרויסהייבן, און די טעאַטער־געשיכטע איז נאָך אין גאַנג.

בײַם "ייִדיש־טאָג" אין דער ישׂראל־כּנסת אין מײַ, האָט עצמון אַפּעלירט צו דער פֿאַרזאַמלונג צו העלפֿן שאַפֿן אַ פּערמאַנענטע היים פֿאַר "ייִדישפּיל", און אַ רעזאָלוציע איז אָנגענומען געוואָרן זיך צו ווענדן צום תּל־אָבֿיבֿער בירגערמײַסטער, ער זאָל העלפֿן צו געפֿינען אַ בנין פֿאַרן טעאַטער. מיט דער בנין־קאַמפּאַניע גיט ער זיך אָפּ איצט מיט לײַב און לעבן, און וועט נישט רוען ביז ער וועט נישט געפֿינען אַ שטענדיקן דאַך פֿאַר זײַן טרופּע, וועלכע פּראַוועט איצט 20 יאָר — "דאָס איז אונדזער קאַמף, דאָס איז מײַן פּערזענלעכער קאַמף", האָט ער געזאָגט. אַזאַ בנין וואָלט נישט נאָר געווען פֿאַרן טעאַטער, נאָר אויך געוואָרן אַ צענטער פֿון דער ייִדישער קולטור אינעם לאַנד. עצמון, וועלכער פּראַוועט די טעג זײַן 80סטן געבוירן־טאָג, שטאָלצירט וואָס "ייִדישפּיל" האָט געהאָלפֿן "אויסמעקן די בושה אין ישׂראל פֿאַר ייִדיש, און צוריקגעגעבן דעם לאַנד די קונסט פֿון ייִדישן טעאַטער". וואָס איז אויפֿן סדר־היום פֿאַר זײַן טעאַטער דריקט ער אויס זייער קלאָר — "מיר האָבן אַ באַפֿעל אויפֿצושטעלן און אָפּצוהיטן די שפּראַך און קולטור; דאָס וואָס היטלער האָט געוואָלט טאָן, טאָרן מיר נישט דערלאָזן!" ער האָט אויך געלויבט די אַרבעט פֿון ברײַנע וואַסערמאַן, די דירעקטאָרין פֿונעם "וואַסערמאַן ייִדיש־טעאַטער" פֿאַרן צונויפֿשטעלן דעם פֿעסטיוואַל, און "גיבן די געלעגנהייט די אַלע טרופּעס זיך צונויפֿצוקומען".

כאָטש ער האָט קריטיקירט דעם אַקאַדעמישן סימפּאָזיום, האָט ער יאָ מסכּים געווען מיט איין באַמערקונג פֿון פּראָפֿעסאָר שמואל־לייזער וואָליץ, אַז דער ייִדישער טעאַטער איז געוואָרן ווי אַ מישכּן פֿאַר זײַן עולם, אַ הייליק אָרט פֿאַרן ייִדיש־רעדער; דערפֿאַר איז דאָס שליחות פֿון די דירעקטאָרן און רעזשיסאָרן בײַם פֿעסטיוואַל אַזוי וויכטיק פֿאַרן מאָרגן פֿון דער קולטור.

עצמון האָפֿט אויך, אַז דער נײַער פֿאַרבאַנד פֿון די ייִדישע טעאַטערס, וואָס איז לאַנצירט געוואָרן בײַם פֿעסטיוואַל, וועט זיך באַמיִען צוזאַמען צו זוכן פֿינאַנציעלע שטיצע אין גרעסערע פֿאָנדן, אַרײַנגערעכנט פֿאַרגיטיקונג־געלט פֿון דײַטשלאַנד — אַ מקור פֿון שטיצע, וואָס האָט אומיושרדיק אין גאַנצן אויסגעמיטן דעם ייִדישן טעאַטער.

אַזאַ טעאַטער־פֿאַרבאַנד, דערציילט עצמון, דאַרף אויך אויסבויען אַ צוקונפֿט. "אין מײַן טעאַטער האָב איך אַרײַנגעלייגט אַ סך געלטער אויפֿצוציִען דעם ייִנגערן דור. אין ישׂראל דאַרף מען זיי אויך אויסבילדן וועגן ייִדישקייט, נישט נאָר וועגן ייִדיש." וועגן די ווײַטערדיקע יאָרן פֿונעם ייִדישן טעאַטער האָט ער בלויז אַ פּאָזיטיווע באַציִונג — "איך בין אַן אָפּטימיסט. איך האָב דורכגעלעבט, ווײַל איך האָב געפֿונען די גוטע זאַכן." דער מאָנטרעאָלער פֿעסטיוואַל האָט אַרויסגעבראַכט אַזוינע געפֿילן בײַ אַלעמען.