יענע וואָך איז אַרויס דאָס נײַע קאָמפּאַקטל Saints & Tzadiks (סאַנקטן און צדיקים) פֿון די זינגערס לאָרין סקלאַמבערג און סוזען מיק׳קאַוען. סקלאַמבערג איז באַקאַנט ווי דער זינגער פֿון דער קאַפּעליע "די קלעזמאַטיקס" און פֿאַר זײַנע רעקאָרדירונגען פֿון ניגונים און זמירות, צוזאַמען מיטן טרומייטער פֿראַנק לאָנדאָן. אָבער די רעקאָרדירונג נעמט נישט נאָר אַרײַן די טראַדיציאָנעלע ייִדישע פֿאָלקסלידער, נאָר אויך אירלענדישע פֿאָלקסלידער. ביידע זינגערס זינגען סײַ די ייִדישע, סײַ די אירלענדישע לידער, און די רעזולטאַטן זענען זייער געראָטענע.

אין 2006 האָבן די "קלעזמאַטיקס" געוווּנען אַ "גראַמי"־פּריז פֿאַרן בעסטן "הײַנטצײַטיקן וועלט־מוזיק"־אַלבאָם, פֿאַר דער רעקאָרדירונג "Wonder Wheel", וואָס באַשטייט פֿון לידער מיט די טעקסטן פֿונעם אַמעריקאַנער פֿאָלקזינגער־טרובאַדור, וווּדי גאָטרי. סוזען מיק׳קאַוען האָט זיך באַטייליקט אויך אין יענער רעקאָרדירונג. קיין העכערע אָנערקענונג ווי אַ "גראַמי" אין דער פּראָפֿעסיאָנעלער מוזיק־וועלט קען מען נישט דערגרייכן. אַן אָנגענומענע דעפֿיניציע פֿאַרן טערמין "וועלט־מוזיק" איז שווער צו געפֿינען; טייל האַלטן, אַז אַלע מינים מוזיק, מחוץ די מערבֿ־אייראָפּעיִשע, פּאַסן זיך אַרײַן אין דער קאַטעגאָריע. די אַנדערע טענהן, אַז "וועלט־מוזיק" איז פּשוט אַן אַנדער וואָרט פֿאַר פֿאָלקסמוזיק, אָדער טראַדיציאָנעלער מוזיק, בפֿרט אויב מע קען טאַנצן צו דעם. די איראָניע, אַז די ייִדישע קאַפּעליע, די "קלעזמאַטיקס", האָט געוווּנען אַזאַ בכּבֿודיקן פּריז, נאָר ווען זיי האָבן "געביטן דאָס רענדל" און רעקאָרדירט אַ קאָמפּאַקטל מיט ענגלישע ווערטער, האָבן אַלע זייערע געטרײַע אָנהענגער געכאַפּט.

דערפֿאַר טוט עס אונדז הנאה, וואָס לאָרין, דער קלאַנג־אַרכיוויסט בײַם ייִוואָ, און דעריבער אַ גרויסער קענער פֿון אַלטע און זעלטענע ייִדישע פֿאָלקסלידער, האָט נישט פֿאַרגעסן אין ייִדיש, און האָט אַרויסגעגעבן דאָס נײַע קאָמפּאַקטל פֿון ייִדישע פֿאָלקסלידער. פֿאַר "סאַנקטן און צדיקים" האָט ער געפֿונען זײַן מאַטעריאַל אין דער נײַער זאַמלונג "ייִדישע פֿאָלקסלידער פֿונעם רות רובין־אַרכיוו", רעדאַקטירט פֿון חנה מלאָטעק און מאַרק סלאָבין, (אַרויס אין דרוק אין 2007). פֿון דער גרויסער זאַמלונג האָבן די צוויי זינגערס אויסגעקליבן די לידער, אין וועלכע זיי האָבן געפֿילט אַ בשותּפֿותדיקע שטימונג אָדער באַמערקט אַן ענלעכן סיפּור־המעשׂה צווישן די צוויי קולטורן.

דאָס ייִדישע ליד וואָס הייבט אָן די רעקאָרדירונג — "פֿאָרט אַ ייִדעלע, פֿאָרט אַרויס" — קאָמבינירט דעם ייִדישן נוסח פֿון אַ פֿאָלק־באַלאַדע מיטן אירלענדישן נוסח — "דער בייזער ברודער". אינעם זשאַרגאָן פֿונעם פֿאָלקלאָריסט, רופֿט מען די באַלאַדע "טשײַלד 11#", ווײַל אין דער ריזיקער באַלאַדע־זאַמלונג פֿון פֿראַנסיס דזשיימס טשײַלד (1825 — 1896), אין וועלכער ער פֿאַרגלײַכט געזונגענע פֿאָלק־באַלאַדעס פֿון איבער דער וועלט, איז דאָס ליד דאָס עלעפֿטע.

רות רובין האָט באַמערקט, אַז דער ייִדישער נוסח איז אַ באַאַרבעטונג פֿונעם דײַטשן "דער גרויזאַמער ברודער", וואָס שטאַמט פֿונעם 18טן יאָרהונדערט, און אפֿשר נאָך עלטער. נאָך דעם ווי מע הערט זיך צו צום ליד, איז די אינפֿאָרמאַציע נישט קיין חידוש — עפּעס קלינגט פֿרעמד סײַ אין דער מעלאָדיע, געשאַפֿן אין אַ מײַיאָר־שליסל, סײַ אין דער טעמע פֿון ליד.

פֿאָרט אַ ייִדעלע, פֿאָרט אַרויס

וווּהין איז ער געפֿאָרן? צום האַר אַרויס.
"ווי קען איך דיר געבן מײַן שוועסטער פֿאַר אַ ווײַב?
אַז זי איז דאָך איידעלער פֿון דײַן לײַב."
"ווי קענסטו זאָגן, אַז זי איז איידעלער פֿון מיר?
אַז זי האָט דאָך געבוירן אַ קינד פֿון מיר."
"זאָל מיר זײַן וויי און ווינד
אַז איך האָב געהאַט מיט אים מײַן קינד."
ווי דער ברודער האָט דאָס געהערט,
האָט ער געשפּאַנט קאַרעטן פֿערד.
פֿון אינעווייניק איז סאַמעט, פֿון דרויסן איז רויט,
אַזוי איז זי געבליבן בלייך און טויט.
"טויזנטער דוקאַטן בײַ מיר איז ניט קיין געלט!
אַ ברודער האָט געפּטרט אַ שוועסטער פֿון דער וועלט!"

אין רובינס בוך קען מען לייענען נאָך סטראָפֿעס וואָס סקלאַמבערג האָט באַשלאָסן נישט אַרײַנצונעמען, מיט מער ברוטאַלע פּרטים, ווי דער ברודער ברענגט אום זײַן שוועסטער.

ווי זאָל מען רעאַגירן אויף אַזאַ אכזריותדיקער באַלאַדע? פֿון איין זײַט, טראַכט מען, פֿע! וואָס פֿאַר אַ ליד איז דאָס, צו אַלדע שוואַרצע רוחות — אַ ברודער, אַ ייִד, זאָל הרגענען זײַן שוועסטער, אַפֿילו אויב ס׳איז צוליב אַזאַ גרויסער בושה פֿון האָבן אַ קינד מיטן נישט־ייִדישן האַר. נישט איין מאָל האָב איך געשפּילט אַזוינע באַלאַדעס פֿאַר אַ ייִדישן עולם, און מע האָט זיך אָפּגערופֿן נאָך דעם, אַז דאָס איז נישט קיין ייִדיש ליד, אַז אַ ייִד וואָלט אַזוינס קיין מאָל נישט געטאָן. ענטפֿער איך, אַז פֿון דעסטוועגן, האָבן ייִדן געזונגען דאָס ליד אפֿשר מער ווי הונדערט יאָר, און עפּעס אינעם ליד האָט אָנגעצונדן די פֿאַנטאַזיע בײַם ייִדישן זינגער און ייִדישן עולם און דערמעגלעכט, אַז דאָס פֿאָלקסליד זאָל ווערן געזונגען פֿון דור צו דור.

די באַלאַדע "פֿאָרט אַ ייִדעלע, פֿאָרט אַרויס" איז, אַגבֿ, נישט די איינציקע אַלטע באַלאַדע אויף ייִדיש, אין וועלכער ייִדן, האַרן און אַנדערע אַדללײַט נעמען אָנטייל. טייל מאָל קען מען לײַכט דערקענען, אַז דאָס איז אַ באַאַרבעטונג פֿון אַן אַנדער שפּראַך, געוויינטלעך, דײַטש. אַן אַנדערש מאָל, איז די באַלאַדע טיף ייִדישלעך, און איז ווײַט אַוועק פֿונעם פֿרעמד־שפּראַכיקן מקור, אויב אַזאַ האָט טאַקע עקזיסטירט.

לויט דער פֿאָרעם איז די דאָזיקע באַלאַדע אויך גאָר אַלט און אויסגעהאַלטן מיט די עלטסטע פֿאָלקס־באַלאַדעס. די ערשטע סטראָפֿע באַשרײַבט די סצענע און אין גיכן נאָך דעם, ווערט די באַלאַדע אַ דיאַלאָג. אין דעם פֿאַל, רעדן דרײַ מענטשן אינעם ליד — דער האַר, דער ברודער און די שוועסטער. געוויסע פֿאָלקסזינגערס האָבן פֿון צײַט צו צײַט צוגעגעבן אין אַזאַ פֿאַל אַ רעציטאַטיוו — "זאָגט דער ברודער", אָדער "זאָגט זי...", דער עולם זאָל נישט ווערן צעמישט. די דראַמאַטישקייט פֿון אַ באַלאַדע ווערט בולט אין דער פֿאָרעם, און עס דערמאָנט אונדז, אַז דאָס וואָרט "באַלאַדע" שטאַמט פֿונעם זעלביקן שורש ווי דער טאַנץ "באַלעט". אַ מאָל האָט מען אויסגעשפּילט און אויסגעטאַנצט די באַלאַדעס פֿאַר אַן עולם בײַם יריד אָדער מאַרק. אַ מענטש איז געשטאַנען בײַ דער זײַט מיט אַ טאָוול און געוויזן אויף בילדער וואָס האָבן דערציילט וויזועל די מעשׂה פֿון דער באַלאַדע, וועלכע ווערט געזונגען פֿאַר זיי. דאָ רעדט זיך וועגן דער נישט־ייִדישער וועלט; צי ייִדן האָבן אַזוי געטאָן זענען נישטאָ קיין באַווײַזן, ווי ווײַט איך ווייס.

לאָרין סקלאַמבערג פֿאַרמאָגט אַ הויכע, זיסע טענאָר־שטים וואָס שטעלט זיך אין קאָנטראַסט מיטן מער פּויערישן, ערדישן קול פֿון סוזען מיק׳קאַוען. ביידע זינגערס זינגען די ייִדישע ווערטער קלאָר און ריכטיק, און ס׳איז אַ פֿאַרגעניגן צו הערן.

לאָרין האָט אויך אויסגעקליבן צו זינגען דאָס ליד "פֿון מײַן מאַמעליו האָט מען מיך אַרויסגענומען", וועגן אַ מיידל וואָס ווערט געשיקט קיין בוענאָס־אײַרעס צו אַרבעטן דאָרטן ווי אַ גאַסן־מיידל. די צוויי זינגערס טײַטשן דאָס אויס ווי אַ טאַנגאָ, און לויט מײַן מיינונג, ווערט דאָס געזונגען אַ ביסל צו פֿריילעך פֿאַר דער טרויעריקער טעמע — ווען די צוויי האַרמאָניזירן איז דער עפֿעקט כּמעט ווי די באַרי־שוועסטער! דזשייק שולמאַן־מענטס וווּנדערלעכער קלעזמער־פֿידל הייבט אַרויס דעם ייִדישן מאָמענט אין דער געשיכטע —

פֿון מײַן מאַמעליו האָט מען מיך אַרויסגענומען,
מע האָט מיר צוגעזאָגט גאָלדענע גליקן,
קיין בואָנעס־אײַרעס האָט מען מיך פֿאַרפֿירט,
פֿאַר אַ נקבֿה האָט מען מיך געטון מאַכן.

"וואָס זשע טויג דיר צו זײַן בײַ דײַן מאַמעליו,
און צו שלאָפֿן אין די שמוציקע בעטן.
גלײַכער צו זײַן אין בואָנעס־אײַרעס,
און צו שלאָפֿן אין די שיינע קאַבינעטן."

פֿון די צוויי מוסטערן פֿון דער רעקאָרדירונג "סאַנקטן און צדיקים" פֿאַרשטייט מען שוין אַליין, אַז די זינגערס האָבן בפֿירוש אויסגעקליבן אַזוינע לידער וואָס מע האָט קיין מאָל פֿריִער נישט רעקאָרדירט, אָדער ווײַל די געזעלשאַפֿט וואָלט געקוקט קרום אויף דעם, אָדער ווײַל זיי רעדן פֿונעם אַמאָל און זענען "צו אַלט". סקלאַמבערג און מיק׳קאַוען האָבן אַ מיצווה געטאָן בײַם באַקענען מיט די אוצרות דעם נײַעם דור.