 |
| אַ זײַט פֿון עליע ליסיצקיס קונסט־ווערסיע פֿון "חד גדיא" |
די פֿאָרשער פֿון דער ייִדישער קולטור באַהאַנדלען כּסדר דעם סימביאָז צווישן ייִדיש און לשון־קודש, אָפֿט פֿאַרגעסנדיק אונדזער דריטע שפּראַך — אַראַמיש, לשון-תּרגום. למשל, קיינער האָט נאָך נישט צונויפֿגעשטעלט אַ סיסטעמאַטישן קאָרפּוס פֿון "תּרגומישער" נגינה און פּאָעזיע, הגם אַ צאָל אַראַמישע לידער זענען באַקאַנט יעדן ייִדיש קינד. אין דער אמתן, דווקא דער עקזאָטישער קאָלאָריט, פֿאַרבונדן מיט קבלה און למדנות, גיט דעם תּרגום־לשון אַ באַזונדערן פּאָעטישן, מיסטישן און אַפֿילו ראַדיקאַלן טעם.
דער גערעדטער קלאַסישער אַראַמיש איז אונטערגעגאַנגען, ווען די אַשכּנזים זענען ערשט אויפֿגעקומען ווי אַ באַזונדערער ייִדישער עטנאָס. הגם איבער אַ האַלבער מיליאָן מענטשן אַרום דער וועלט, אַרײַנגערעכנט בערך 15 טויזנט מיזרחדיקע ייִדן, רעדן הײַנט אויף די מאָדערנע נײַ־אַראַמישע דיאַלעקטן, האָט זייער מוזיקאַלישע און פּאָעטישע טראַדיציע נישט קיין שײַכות צו ייִדיש.
פֿונדעסטוועגן, בלײַבט דער קלאַסישער אוראַלטער אַראַמיש גאַנץ וויכטיק אין דער טראַדיציאָנעלער ייִדישער וועלט. ווען מע זאָגט קדיש, ווען מע לייענט פֿאָר די כּתובה בײַ דער חתונה, ווען מע לערנט גמרא אין ישיבֿה, ווען מע זינגט בײַם פּסח־סדר און בײַם שבתדיקן טיש, לעבט מען כּסדר אויף דאָס אוראַלטע תּרגום־לשון. אַראַמיש טרעפֿט זיך אָפֿט אַפֿילו אין די נעמען פֿון די ייִדישע אָרגאַניזאַציעס, למשל — "מתיבֿתּא דסאַטמאַר".
די אַשכּנזישע ייִדן רעדן אַרויס די אַראַמישע ווערטער מיט אַן אייגענער הבֿרה, שטעלנדיק דעם אַקצענט, געוויינטלעך, אויפֿן פֿאַרלעצטן טראַף. אַזאַַ אַרויסרעד דערמעגלעכט צו שאַפֿן אוניקאַלע מעלאָדיעס, וואָס וואָלטן געקלונגען מאָדנע אויפֿן קלאַסישן לשון־תּרגום. דאָס איז אויך אַ וויכטיקע טעמע, וואָס ס׳רובֿ פֿאָרשער פֿון סעמיטישע שפּראַכן פֿאַרקוקן נאָך אַלץ. אין די באַקאַנטע לערנביכער פֿון אַראַמיש וועט איר נישט געפֿינען קיין וואָרט וועגן דעם פּוילישן, ליטווישן אָדער בעסאַראַבער דיאַלעקט פֿון דער שפּראַך, אָדער וועגן די שפּעטערדיקע אַראַמישע ווערק פֿון די מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן.
פֿונעם טראַדיציאָנעלן ייִדישן שטאַנדפּונקט, איז לשון־תּרגום פּונקט אַזוי "היימיש", ווי ייִדיש און העברעיִש, הגם עס ווערט אויסגענוצט בלויז אין געוויסע סיטואַציעס, ווען עס פֿאָדערט זיך אַ באַזונדערס למדנישער, עזאָטערישער אָדער פּאָעטישער סטיל. בײַ די חסידים איז אַפֿילו פֿאַראַן אַ גאַנצע טעאָריע וועגן דעם ספּעציעלן אָרט, וואָס די דאָזיקע שפּראַך פֿאַרנעמט אין ייִדישקייט, דינענדיק, אַזוי ווי ייִדיש, ווי אַ "פּרוכת", וואָס צעטיילט "בין קודש לחול", צווישן קדושה און וואָכעדיקייט.
בקיצור, לשון־תּרגום איז בלי־שום־ספֿק אַן אינטעגראַלער טייל פֿון דער ייִדישער קולטור, טיף צונויפֿגעפֿלאָכטן מיט דער געשיכטע פֿון ייִדיש און העברעיִש, ווי אויך דער יסוד פֿון אַ גאַנצער פּאָעטישער און מוזיקאַלישער טראַדיציע, פֿאַרבונדן מיט אַ סך אויסערגעוויינטלעך אינטערעסאַנטע פֿאָלקס־מעשׂיות. אין דעם אַרטיקל ווערן דערמאָנט בלויז אַ פּאָר מאָמענטן; אַן ערנסטע פֿאָרשונג פֿון דער דאָזיקער טעמע וואָלט זיכער פֿאַרנומען מער ווי איין בוך.
די עלטסטע באַקאַנטע מוסטערן פֿון דער ייִדיש־אַראַמישער פּאָעזיע זענען בנימצאָ שוין אין תּנ״ך. אַ סך פּסוקים פֿונעם ספֿר־דניאל זענען אָנגעשריבן אין אַ געוויסן מעטער, צומאָל מיט גראַמען. קלאָרע פּאָעטישע עלעמענטן טרעפֿן זיך אויך אין די תּרגומים, למשל — אין די פּאַראַפֿראַזירטע איבערזעצונגען פֿון שירת־הים, וואָס די ייִדן האָבן געזאָגט, ווען זיי זענען אַרויס פֿון מצרים, דבֿורהס ליד און די ברכות, מיט וועלכע יעקבֿ האָט געבענטשט זײַנע קינדער. אָט איז אַ פּאָעטישער בײַשפּיל פֿונעם ספֿר־דניאל (ה׳ י״ט), וואָס דערמאָנט אַ ביסל די ימים־נוראָימדיקע תּפֿילה "ונתנה תּוקף":
דִּי-הֲוָא צָבֵא הֲוָה קָטֵל
וְדִי-הֲוָה צָבֵא הֲוָה מַחֵא
וְדִי-הֲוָה צָבֵא הֲוָה מָרִים
וְדִי-הֲוָא צָבֵא הֲוָא מַשְׁפִּל
נישט ווייניק אוראַלטע תּרגומישע לידער זענען אַנטדעקט געוואָרן צווישן די מגילות־ים־המלח און אין דער קאַיִרער גניזה. אַ טייל פֿון זיי זענען פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן מיט 12 יאָר צוריק אין ראָדריקעס פּערעראַס בוך — די ערשטע סיסטעמאַטישע פֿאָרשונג פֿון אַלט־אַראַמישער פּאָעזיע, וואָס נעמט אַרום דעם פּעריאָד ביז סוף 6טן יאָרהונדערט. למשל, אין איינער פֿון די קומראַנער מגילות געפֿינט זיך אַן אָדע, געווידמעט דער אויסערגעוויינטלעכער שיינקייט פֿון שׂרה אמנו; דער מחבר באַזינגט פּרטימדיק יעדן פּרט פֿון שׂרהס געשטאַלט, פֿון אירע פֿינגער און אויגן, ביז איר ברוסט און פֿיס. הגם די דאָזיקע אוראַלטע פּאָעטישע ווערק האָבן געקאָנט, אין פּרינציפּ, איבערלאָזן אַ שפּור אין די שפּעטערדיקע תּקופֿות, האָבן זיי, אָבער, ווייניק שײַכות צו דער הײַנטיקער ייִדישער קולטור.
מער אינטערעסאַנט זענען די לאַנגע אַראַמישע תּפֿילות און פּיוטים פֿונעם "מחזור־וויטרי" — אַ וויכטיקער אַשכּנזישער ספֿר פֿונעם 12טן יאָרהונדערט — וועלכע ווערן אויך באַהאַנדלט אין פּערעראַס פֿאָרשונג. הגם זיי זענען אומבאַקאַנט ס׳רובֿ הײַנטיקע ייִדן, פֿלעגט מען זאָגן די דאָזיקע פּאָעטישע ווערק אין די שילן במשך פֿון הונדערטער יאָרן.
די גמרא איז אָנגעשריבן, דער עיקר, דווקא אין אַ פּראָזאַיִשן סטיל, ווי אַ פּראָטאָקאָל פֿון דעבאַטן. געוויסע טיילן פֿון דער תּלמודישער אַגדה קאָנען, אָבער, באַטראַכט ווערן ווי פּאָעטישע. מיט איבער 120 יאָר צוריק האָט שמעון סעקלעס אָנגעשריבן אַ גאַנץ בוך מיטן נאָמען "די פּאָעזיע פֿון תּלמוד". די שפּראַך פֿונעם זוהר — אַ יסודותדיקער פֿילבענדיקער קבלה־ספֿר — קלינגט אָפֿט גאָר פּרעכטיק און עקספּרעסיוו. געוויסע שורות פֿון דער גמרא און זוהר זענען טאַקע געוואָרן אַ יסוד פֿון פֿאָלקס־ניגונים.
ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז אין אַ סך אַראַמישע פּאָעזיע־ווערק, וואָס אַ טייל פֿון זיי בלײַבן פּאָפּולער אין דער הײַנטיקער ייִדישער קולטור, פֿילט זיך אַ שטאַרקער אַפּאָקאַליפּטיש־משיחישער אימפּעט, צומאָל אַרומגערינגלט מיט אומגעוויינטלעכע מעשׂיות. די חז״ל זאָגן, אַז די מלאָכים נעמען נישט אָן די תּפֿילות אויף לשון־תּרגום; אַזעלכע אַראַמישע תּפֿילות, ווי קדיש, מוזן דורכברעכן אַלע הימלען און דערגרייכן דעם אייבערשטן דירעקט, אָן פֿאַרמיטלער. עס קאָן זײַן, אַז צוליב דעם טראָגן די משיחישע זמירות און ניגונים אַזאַ משיחישן אימפּעט.
דער מיסטעריעזער קאָנטראָווערסאַלער ספֿר "אַלפֿא־ביתא דבן סירא" איז געבויט אַרום אַן אוראַלטער זאַמלונג פֿון ריטמישע תּרגומישע שפּריכווערטער, טיילווײַז געגראַמטע; אַ צאָל פֿון זיי זענען זיכער זייער אַלט, און ווערן געבראַכט אין דער גמרא. דער ספֿר דערציילט, אַז דער מחבר — כּלומרשט, דער זעלבער ישוע בן־סירא, וועלכער האָט אויך אָנגעשריבן דעם באַקאַנטן אַפּאָקריף — איז געבוירן געוואָרן פֿון אַ בתולה, אויף אַ משונהדיקן אופֿן. אַ חבֿרה רשעים האָבן געצוווּנגען דעם נבֿיא ירמיהו איבערצולאָזן זײַן זרע אין אַ מרחץ, וווּ עס האָט זיך שפּעטער געבאָדן זײַן טאָכטער. די זרע איז אַרײַן אין איר בויך; אַזוי איז זי פֿאַרגאַנגען אין טראָגן פֿון איר אייגענעם טאַטן אויף אַ "כּשרן" אופֿן, און האָט געבוירן דווקא אַ גרויסן צדיק, וועלכער האָט געקאָנט רעדן און דרשענען פֿונעם סאַמע געבורט אָן.
דער גאַנצער ספֿר איז אָנגעפֿילט מיט ווילדע שאָקירנדיקע מעשׂיות, דערפֿאַר האָט ער אַרויסגערופֿן אַ קאָנטראָווערסיע. אַ טייל רבנים באַטראַכטן די דערמאָנטע מעשׂה גאַנץ ערנסט, ווי אַן אַרגומענט לטובֿת די מאָדערנע טעכנאָלאָגיעס פֿון קינסטלעכער באַפֿרוכפּערונג. צווישן די מיטל־עלטערישע אַשכּנזישע מקובלים איז געווען אַ גאַנצער קרײַז מיסטיקער, וואָס האָבן געפֿירט זייער טראַדיציע־ייִחוס פֿון בן־סירא און זײַן זון, יונתן בן עוזיאל — דער לעגענדאַרער מחבר פֿון אַ תּרגום אויפֿן גאַנצן תּנ״ך.
די אַנדערע האָבן אָבער געהאַלטן, אַז דער "אַלפֿא־ביתא דבן סירא" איז אַ חוזק קעגן די קריסטן אָדער סתּם ניבֿול־פּה. איין באַקאַנטער רבֿ האָט אַפֿילו געזאָגט, אַז אַזאַ אַפּיקורסישן ספֿר איז כּדאַי צו פֿאַרברענען יום־כּיפּור, וואָס פֿאַלט אויס שבת. מע קאָן אָבער אָפּטײַטשן דעם אויסטערלישן אינהאַלט ווי אַן אויסדרוק פֿון אַ ראַדיקאַלן באַגער צו בײַטן די גאַנצע וועלט. ס׳קאָן זײַן, אַז דער מחבר מאַכט חוזק צוליב זײַן טיפֿער שׂינאה צו דעם זינדיקן עולם־הזה; ער שרײַבט, אַז דער גרעסטער תּכלית איז צו דערגרייכן אומשטערבלעכקייט אין דער וועלט, און ברענגט אַ רשימה פֿון מענטשן, וואָס זענען אַרײַנגעקומען אין גן־עדן לעבעדיקערהייט. מע קען זיך משער זײַן, אַז די מקובלים האָבן געטראַכט, אַז דער שאָקירנדיקער סתּירותדיקער אינהאַלט קאָן העלפֿן דעם לייענער זיך אָפּרײַסן פֿון גשמיות.
אַן אַנדער אוראַלטער ספֿר מיט אַ בפֿירוש שטאַרקן משיחישן טעם איז "נבֿואת הילד" — אַן עניגמאַטישע אַפּאָקאַליפּטישע פּאָעמע אויף אַראַמיש וועגן די קומענדיקע חבֿלי־משיח. מע דערציילט, אַז איינער אַ צדיק, רבי פּינחס, האָט לאַנג נישט געהאַט קיין קינדער. ער האָט עס געזאָגט דעם שם־המפֿורש, כּדי זײַן ווײַב, רחל, זאָל האָבן אַ קינד. גלײַך נאָכן געבורט, האָט זייער זון, נחמן, אָנגעהויבן רעדן טיפֿע סודות־התּורה. רבי פּינחס איז געוואָרן דערשראָקן, און אײַנגעשוווירן דאָס קינד צו בלײַבן שטום. נאָך צוועלף יאָר, האָט רחל געבעטן איר מאַן צו לאָזן איר זון ווידער רעדן. רבי פּינחס האָט זי געפֿאָלגט; דאָס ייִנגל האָט געזאָגט די נבֿואה־פּאָעמע, וואָס מע האָט פֿאַרשריבן אינעם ספֿר, און באַלד געשטאָרבן.
שבֿועות, פֿאַר דער קריאת־התּורה, זאָגט מען אין די שילן דעם אַראַמישן הימן "אַקדמות". אינעם "מעשׂה־בוך", די אַלט־ייִדישע זאַמלונג פֿון פֿאָלקס־מעשׂיות, פֿלעגט איינער אַ שוואַרצער גלח, אַ שרעקלעכער מכשף, כּסדר הרגענען ייִדן מיט די כּוחות פֿון סטרא־אַחרא. ער האָט אָבער מסכּים געווען אויפֿצוהערן דאָס צו טאָן, אויב אַ ייִדישער חכם וועט אים ווײַזן, אַז ער באַהערשט בעסער די חכמה פֿון כּישוף.
רבי מאיר, אַ שליח פֿון וואָרמס, האָט זיך געלאָזט אינעם לאַנד פֿון עשׂרת־השבֿטים. כּדי צו ראַטעווען די ייִדן פֿון טויט. האָט ער אַריבערגעשיפֿלט שבת דעם טײַך סמבטיון, און געטראָפֿן דאָרטן אַ קליינעם רויטן ייִד מיטן נאָמען דן, וועלכער האָט צוגעזאָגט צו באַזיגן דעם רשע. רב דן האָט אויך אַריבערגעשיפֿלט דעם טײַך, און האָט זיך באַלד דערקליבן, מיטן כּוח פֿון קפֿיצת־הדרך, ביזן אָרט, וווּ עס האָט געוווינט דער בייזער גלח. ער האָט געוווּנען דעם מאַגישן טורניר, און דער שוואַרצער כּישוף־מאַכער איז אומגעקומען.
דער קליינער רויטער ייִד האָט איבערגעגעבן דעם פּיוט — "אַקדמות" — וואָס רבי מאיר האָט געשאַפֿן בעת זײַן וויזיט אינעם לאַנד פֿון עשׂרת־השבֿטים. ביידע, רב מאיר און רב דן, האָבן נישט געקאָנט זיך אומקערן אַהיים, ווײַל זיי האָבן מער נישט געטאָרט מחלל־זײַן שבת, אָן אַ גוטער סיבה. רב מאיר איז געבליבן אויף יענער זײַט פֿונעם טײַך סמבטיון, און האָט חתונה געהאַט מיט דער טאָכטער פֿונעם "רויטן מקובל", און רב דן איז געבליבן אין דײַטשלאַנד, און האָט חתונה געהאַט מיט רב מאירס טאָכטער.
דער גרויסער מקובל יצחק לוריא, דער הייליקער אַריז״ל, איז דער מחבר פֿון דרײַ וווּנדער שיינע שבתדיקע זמירות אויף לשון־תּרגום, אין וועלכע עס ווערט באַזונגען דער מיסטישער פֿאַרבאַנד פֿון די ג־טלעכע פּרצופֿים: "אזמר בשבֿחין", "אַסדר לסעודתא" און "בני היכלא". די ליובאַוויטשער, בראַצלעווער און אַנדערע חסידים זינגען זיי בײַם שבתדיקן טיש, און האָבן געשאַפֿן פֿאַר זיי אַ ריי האַרציקע מעלאָדיעס.
אַן אַנדער באַקאַנטן אַראַמישן זמר מיט אַ בפֿירוש משיחישן טעם — "י־ה רבון עלם ועלמיא" — האָט געשאַפֿן רבי ישׂראל נאַג׳אַראַ (נאַדזשאַראַ) — אַ צפֿתער רבֿ, מקובל און חזן מיט אַ קאָנטראָווערסאַלער ביאָגראַפֿיע. אַ טייל מיטצײַטלער האָבן אים באַשולדיקט אין אויסנוצן כּסדר די אַראַבישע עראָטישע מאָטיוון. רבי חיים וויטאַל, דעם עיקר־תּלמיד פֿון אַריז״ל, באַשולדיקט נאַדזשאַראַ אין נאָך גרעסערע זינד, אין זײַן טאָגבוך "ספֿר חזיונות".
אין צפֿת האָט געוווינט אַ ייִדיש מיידל, אַ טאָכטער פֿון אַן אָרטיקן רבֿ, רפֿאל ענבֿ, וועלכע האָט געקאָנט זיך פֿאַרבינדן מיט די טויטע. די צפֿתער מקובלים פֿלעגן מיט איר דורכפֿירן ספּיריטיזם־סעאַנסן, כּדי צו באַקומען די ידיעות פֿון יענער וועלט. צווישן אַנדערן, האָבן די מלאָכים און רוחות איר דערציילט וועגן פֿאַרשיידענע זינד פֿון באַקאַנטע ייִדן; זיי האָבן געטענהט, אַז ישׂראל נאַדזשאַראַ שיכּורט כּסדר, און האָט אַ פּאָר מאָל אָפּגעטאָן, שיכּורערהייט, ווילדע סעקסועלע עבֿירות.
דער מחלוקת אַרום רבי ישׂראל נאַדזשאַראַ דערמאָנט דעם הײַנטיקן סיכסוך אַרום דעם באַרימטן "זינגענדיקן רבֿ", שלמה קאַרליבאַך. אַ טייל ייִדן האָבן אינגאַנצן פֿאַרווערט נאַדזשאַראַס ווערק; אַ טייל האָבן געהאַלטן, אַז זײַנע לידער זענען הייליק, נישט געקוקט אויף געוויסע פֿלעקן אין זײַן ביאָגראַפֿיע; און אַ טייל האָבן אָפּגעלייקנט די באַשולדיקונגען. פֿונדעסטוועגן, איז דער זמר "י־ה רבון" אָנגענומען געוואָרן אין אַלע הײַנטיקע קהילות.
דער מחבר פֿון די שורות האָט אַמאָל געשריבן וועגן אַ קאָנטראָווערסאַלן סימבאָל, וואָס מע טרעפֿט אין אַ ספֿר פֿונעם פּוילישן מקובל, רבי אליעזר־פֿישל פֿון סטריזשעוו — דהײַנו, אַ האַקנקרייץ; ס׳זעט אויס, אַז אין די אַלטע צײַטן, האָט ער נישט געטראָגן קיין נעגאַטיווע קאָנאָטאַציעס צווישן ייִדן. אַזוי ווי אין די מיזרחדיקע רעליגיעס, איז ער פֿאַרבונדן מיטן סימבאָליזם פֿון זון־ליכט, און אַרומגערינגלט מיט 24 שורות פֿון אַ תּרגומישן הימן, וואָס זעט אויס ווי זון־שטראַלן.
די שורות פֿונעם הימן גייען אַרום און האָבן נישט קיין אָנהייב און סוף. דער סימבאָל גופֿא איז צונויפֿגעשטעלט פֿון די לעצטע אותיות, מיט וועלכע עס ענדיקט זיך יעדע שורה: ריש און אַלף. דער דאָזיקער הימן, אויך פֿאַרבונדן מיט משיחישע מאָטיוון, איז אינטערעסאַנט ווי אַ פֿריִיִקער בײַשפּיל פֿון וויזועלער און ציקלישער פּאָעזיע. אינעם 18טן יאָרהונדערט איז אַזאַ נאָוואַטאָרישער סטיל געווען אַ זעלטנקייט.
דאָס באַקאַנטע אַראַמישע ליד, "חד גדיא", האָט אויך צו טאָן מיט ביאת־המשיח; ער דריקט אויס די האָפֿענונג, אַז הקדוש־ברוך־הוא וועט סוף־כּל־סוף ברענגען די גאולה און "שעכטן" דעם מלאך־המוות. אַ טייל פֿאָרשער האַלטן, אַז "חד גדיא" איז אַמאָל געווען אַ ייִדיש ליד, וואָס שטאַמט פֿון די דײַטשישע פֿאָלקס־לידער; שפּעטער, האָט מען עס איבערגעזעצט אויף לשון־תּרגום. די זעלבע זאַך איז געשען מיט אַן אַנדער באַקאַנט פּסחדיק לידל, "אַחד מי יודע", וואָס אַנטהאַלט אויך אַ צאָל אַראַמישע אויסדרוקן. מסתּמא, האָט מען אויסגעקליבן דווקא אַראַמיש, און נישט לשון־קודש, צוליב דעם ריטמישן און עקזאָטישן קלאַנג פֿון דער שפּראַך.
דער קינסטלער־אַוואַנגאַרדיסט עליע ליסיצקי האָט דערשפּירט, אויף זײַן שטייגער, דעם משיחישן טעם פֿונעם ליד, און האָט פֿאַרוואַנדלט "חד גדיא" אין אַ ליד וועגן דעם טריומף פֿון דער קאָמוניסטישער רעוואָלוציע, אין זײַן קונסט־ביכל פֿונעם יאָר 1917.
אַ קלאָרע משיחיש־רעוואָלוציאָנערע טענדענץ פֿילט זיך אויך אין אַ צאָל באַקאַנטע חסידישע לידער, באַגרינדעט אויף אַ תּרגומישער פֿראַזע. צוויי באַקאַנטע ניגונים פֿון רבי לוי־יצחק באַרדיטשעווער, "אַ דין-תּורה מיט ג-ט" און "רבונו־של־עולם, איך וועל מאַכן מיר אַ בײַט", ענדיקט זיך מיט דער קולמינאַציע־פֿראַזע פֿונעם קדיש: "יתגדל ויתקדש שמיה רבא". פֿאַר אַ קאָנסערוואַטיוון מתנגד האָבן די דאָזיקע ניגונים זיכער געקלונגען זייער ראַדיקאַל.
אין חב״ד־חסידות שפּילט אַ וויכטיקע ראָלע דער האַלב־תּרגומישער ניגון "אימתי קאָתי מר? לכּשיפֿוצו מעינותיך חוצה", וועלכער האָט זיך לעצטנס אויך פֿאַרשפּרייט צווישן די אַנדערע גרופּעס חסידים. מיט אַזאַ תּרגומישער פֿראַגע ("ווען קומסטו, האַר?"), האָט זיך דער בעל־שם־טובֿ געווענדט צו משיחן, ווען ער האָט אַמאָל פֿאַרלאָזט און זיך אויפֿגעהויבן אין די העכערע וועלטן. האָט אים משיח געענטפֿערט, אַז ער וועט קומען, "ווען די קוואַלן פֿון חסידות וועלן זיך פֿאַרשפּרייטן אין דרויסן". מיט דער דאָזיקער מעשׂה איז דירעקט פֿאַרבונדן די הײַנטיקע טעטיקייט פֿון די ליובאַוויטשער חסידים, וועלכע פֿאַרשפּרייטן טאַקע זייער חסידישע שיטה אויף אַן אַקטיוון, צומאָל אַפֿילו אַגרעסיוון, אופֿן.
אַ רעוואָלוציאָנערער באַדײַט שטעקט אויך אינעם באַקאַנטן ליד פֿון אַבֿרהם רייזענען, "מאַי קמשמע לן", וואָס איז געבויט אַרום אַן אַראַמישן אויסדרוק פֿון גמרא. אַ ישיבֿה־בחור באַקלאָגט זיך אויף זײַן אָרעמשאַפֿט און טענהט: "טויטן דאָ אין עולם־הזה, און אויף עולם־הבא וואַרטן". דער טאָן פֿון אָט־דעם ליד דערמאָנט, אויף אַ געוויסער מאָס, דעם ביטערן חוזק פֿון "אַלפֿא־ביתא דבן־סירא".
בקיצור, דער אַראַמישער שיכט פֿון דער ייִדישער קולטור — סײַ די פּראָזע, סײַ די פּאָעזיע, סײַ די מוזיק — איז זייער אינטערעסאַנט נישט בלויז אינעם לינגוויסטישן, נאָר אויך אינעם קולטורעלן אַספּעקט. די לאַנגע געשיכטע פֿון דער ייִדישער שעפֿערישקייט אויף אונדזער "דריטער ייִדישער שפּראַך" איז אַרומגערינגלט מיט אַ רײַכן פֿאָלקלאָר, סתּירות, וווּנדער־מעשׂיות, רעטענישן און רעוואָלוציאָנערע שטימונגען, וואָס וואַרטן אויף אַן ערנסטן, סיסטעמאַטישן אויפֿמערק פֿון די פֿאָרשער.