צוויי באַרימטע קוּנסט־פּערזענלעכקייטן האָבן אונדז לעצטנס באַזוכט: די זינגערין מאַדאָנאַ און דער זינגער־פּאָעט לעאָנאַרד כּהן. ביידע זעלטענע מײַסטערס אין זייער תּחום האָבן זיי געמאַכט אויף זייערע פֿילצאָליקע אָנהענגער אַ געוואַלדיקן אײַנדרוק סײַ וואָס שייך זייער קונסט און סײַ דעם הויכן פּרײַז אויף די בילעטן, וואָס מ׳האָט געמוזט באַצאָלן צו זען און הערן זייערע אויסדערוויילטע ליבלינגען.

מאַרעק עדעלמאַן: 1919—2009

געשטאָרבן דער לעצטער קאָמאַנדיר פֿון וואַרשעווער געטאָ

"אין פּרינציפּ איז דאָס וויכטיקסטע — דאָס לעבן. און ווען עס איז שוין פֿאַראַן דאָס לעבן, איז דאָס וויכטיקסטע די פֿרײַהייט. און דערנאָך גיט מען אַוועק דאָס לעבן פֿאַר דער פֿרײַהייט. דעמאָלט ווייסט מען שוין נישט וואָס איז וויכטיקער".

די פֿאָרשער פֿון דער ייִדישער קולטור באַהאַנדלען כּסדר דעם סימביאָז צווישן ייִדיש און לשון־קודש, אָפֿט פֿאַרגעסנדיק אונדזער דריטע שפּראַך — אַראַמיש, לשון-תּרגום. למשל, קיינער האָט נאָך נישט צונויפֿגעשטעלט אַ סיסטעמאַטישן קאָרפּוס פֿון "תּרגומישער" נגינה און פּאָעזיע, הגם אַ צאָל אַראַמישע לידער זענען באַקאַנט יעדן ייִדיש קינד. אין דער אמתן, דווקא דער עקזאָטישער קאָלאָריט, פֿאַרבונדן מיט קבלה און למדנות, גיט דעם תּרגום־לשון אַ באַזונדערן פּאָעטישן, מיסטישן און אַפֿילו ראַדיקאַלן טעם.

איינער פֿון די ספֿרים פֿון די "הספֿרים החיצוניים" ["די דרויסנדיקע ספֿרים"], באַקאַנט אויף אַנדערע שפּראַכן און בײַ די קריסטן ווי די "אַפּאָקריפֿאַ", די "באַהאַלטענע שריפֿטן", איז דער "ספֿר טובֿיה". די גאָר אַלטע ספֿרים שטאַמען פֿון ייִדישע מקורים, אָבער זענען נישט אַרײַנגענומען געוואָרן אין תּנ״ך, און דעריבער ווערן זיי נישט באַטראַכט ווי הייליקע ספֿרים בײַ ייִדן. דאָס מיינט נישט, אָבער, אַז די דאָזיקע ספֿרים זענען נישט אַרײַן אין ייִדישן פֿאָלקלאָר און טראַדיציע.

ווי מיר האָבן באַהאַנדלט די פֿאַרגאַנגענע וואָך, זענען די ייִדישע יום־טובֿים פֿאַרבונדן, אין אַ מעטאַפֿאָרישן זין, מיט די אבֿרים פֿונעם מענטשלעכן גוף. ראָש־השנה איז דער גײַסטיקער "קאָפּ" פֿונעם יאָר, ווי אויך "די צײַט פֿונעם קאָפּ" — דער טאָג, ווען אַ מענטש דערפֿילט זײַן וויכטיקייט, ווי אַן אַחריותדיקע, שׂכלדיקע באַשעפֿעניש, וואָס מוז אָפּגעבן אַ דין־וחשבון פֿאַר אַלע מעשׂים.

מער פֿון אַ יאָר איז אַדורך זינט דער אויגוסט-מלחמה צווישן גרוזיע און רוסלאַנד, אַזוי אַז די וווּנדן זײַנען נאָך פֿריש פֿון ביידע זײַטן. און די באַשולדיקונגען אויך. ווער איז שולדיק? ווער האָט דעמאָלט אָנגעהויבן דעם מיליטערישן קאָנפֿליקט? ווי אַזוי האָט זיך עס אַנטוויקלט? אויף אָט די און אַנדערע פֿראַגעס פּרוּווט ענטפֿערן דער 1,100־זײַטיקער באַריכט, וועלכן עס האָט צוגעגרייט אַ קאָמיסיע פֿון דער אייראָפּעיִשער פֿאַראייניקונג.

דער נאָמען פֿונעם האָלענדיש־ייִדישן מחבר לעאָן דע ווינטער איז קוים באַקאַנט אין דער ענגליש־רעדנדיקער וועלט, הגם אין האָלאַנד און אין דײַטשלאַנד געהערט ער צו די סאַמע באַרימטע הײַנטיקע שרײַבער און פּובליציסטן, וואָס שרײַבן אויף ייִדישע טעמעס. ער האָט זיך קונה־שם געווען ווי אַ הייסער שטיצער פֿון ישׂראל און אַ פֿאַרטיידיקער פֿון די ווערטן פֿון דער מערבֿדיקער ציוויליזאַציע קעגן דער איסלאַמישער סכּנה. דע ווינטערס נײַע ווערק ווערן כּסדר תּיכּף איבערגעזעצט פֿון האָלענדיש אויף דײַטש און פּראָוואָצירן אָפֿטמאָל שאַרפֿע דעבאַטן אין דער דײַטשישער פּרעסע.

די ימים־נוראָים פֿון דעם נײַעם יאָר תּש״ע זענען שוין בע״ה הינטער אונדז. אַוועק זענען די אָנגעשטרענגטע הכנות אין דעם חודש אלול, אין וועלכן אַחינו־בני־ישׂראל האָבן זיך מכין געווען צו באַגעגענען די פֿאָרכטיקע טעג וואָס קומען באַלד אָן. יעדער איינער פֿון אונדז האָט זיך אַרײַנגעטראַכט, אויף זײַן טראַדיציאָנעלן שטייגער, וועגן די יאָרן וואָס פֿליסן אַזוי שנעל פֿאַרבײַ, אָדער וועגן די טעג ווען ער וועט שטיין פֿאַר דעם בית־דין־של־מעלה און דאַרפֿן אָפּגעבן אַ דין־וחשבון פֿאַר דעם פֿאַרגאַנגענעם יאָר.

די דאָזיקע געשיכטע קען מען אָנהייבן אין יאָר 1953, ווען אין ניו-יאָרק האָט זיך געביטן דער מצבֿ פֿון דער ייִדישער פּרעסע. אין יענעם יאָר האָבן זיך צונויפֿגעגאָסן צוויי טאָג־צײַטונגען: דער ליבעראַלער "דער טאָג" און דער פֿרומער "מאָרגן-זשורנאַל". דער נײַער "טאָג-מאָרגן-זשורנאַל" האָט געהאַט אַ געמישטע לייענערשאַפֿט — טיילווײַז אַ וועלטלעכע און טיילווײַז אַ טראַדיציאָנעלע. ניט אַלעמען איז עס, פֿאַרשטייט זיך, געווען צום האַרצן.

איר ווילט דאָך מסתּמא וויסן אין וואָס די אַכצן־דרײַצן האַנדלט זיך? וועל איך פּרובירן דאָס דעשיפֿרירן אין מײַן מוח און אין ווערטער. איך האָב זיך דערוווּסט, אַז אויף דער וועלט זײַנען פֿאַראַן דרײַ־און־זיבעציק מיליאָן אַנגליקאַנער, איין ביליאָן קאַטוילן, נײַן הונדערט און פֿערציק מיליאָן סוני־מוסולמענער, הונדערט און צוואַנציק מיליאָן שיִאַ־מוסולמענער, דרײַ הונדערט זעקס־און־זיבעציק מיליאָן בודיסטן, זיבעציק מיליאָן באַפּטיסטן, פֿערצן מיליאָן ייִדן,

טײַערע חזנטע,

דאָס נײַע יאָר האָט זיך ערשט אָנגעהויבן. איך האָב זיך געגעבן אַ נדר, אַז דאָס יאָר וועל איך זיך נישט פֿאַרלירן, און כ'וועל האַלטן אַן אויג אויף אַלץ וואָס איך דאַרף אויפֿטאָן — מײַן סדר־היום, מײַן אַרבעט, די קינדער אאַ״וו. געוויינטלעך, פֿיל איך ווי דער דאַך פֿאַלט אַראָפּ אויף מיר, אָבער דאָס יאָר האָב איך געוואָלט אָנהייבן אַלץ פֿון ס'נײַ.