פֿון רעכטס: אַבֿרהם און פֿריידקע סוצקעווער, עליע פּילניק און שמערקע קאַטשערגינסקי, ווילנער געטאָ, 20סטן יולי 1943

אין דעם דאָזיקן אַרטיקל, לייג איך פֿאָר צו באַהאַנדלען די וויכטיקע און אָפֿט געשטעלטע פֿראַגע: ווי האָט מען געקענט שרײַבן אונטער דער נאַצישער אָקופּאַציע, אין די געטאָס און לאַגערן? אין דער רעם וועלן מיר זיך פֿאַרנעמען מיט אַבֿרהם סוצקעווערס באַקאַנטן ליד, "אונטער דײַנע ווײַסע שטערן" (1943), געשריבן אין ווילנער געטאָ.

נאָך דער מלחמה, האָט זיך כּמעט קיינער נישט פֿאָרגעשטעלט, אַז ייִדן האָבן געקענט שרײַבן אין די געטאָס, ווער רעדט נאָך אין די לאַגערן. לויט ווי עס איז אָנגענומען, זענען די ייִדן געווען קודם־כּל קרבנות, אָבער דער פֿאַקט איז, אַז נישט בלויז עטלעכע, נאָר דווקא זייער אַ סך ייִדן האָבן געשריבן בעת דער נאַצישער אָקופּאַציע, דער עיקר לידער, אָבער אויך פּראָזע. אין דער ענציקלאָפּעדיע פֿונעם חורבן, שטייט געשריבן: "די ייִדישע ליטעראַטור האָט ווײַטער עקסיסטירט, זיך אַנטוויקלט און דערגרייכט ליטעראַרישע הייכן פֿון אויסדרוק און ווירקונג, אין די לעבנס-באַדינגונגען פֿון די געטאָס און לאַגערן." ווי קען מען דאָס פֿאַרענטפֿערן? ד״ר שאול אַש באַשטעטיקט, אַז די גײַסטיקע לאַגע פֿון די פֿאַרמישפּטע ייִדן איז אין דער אמתן געווען אַ היפּש ביסל אַנדערש, ווי מען וואָלט זיך געקענט ריכטן:

ניט ווי אַ סך אַנדערע פֿעלקער, האָבן ייִדן ניט געספֿקט אַפֿילו איין רגע אין ענדגילטיקן נצחון פֿון די וואָס זענען אַרויסגעטראָטן אַנטקעגן די נאַציס... אָט דער ווילן מקיים צו זײַן אַ ייִדיש לעבן... איז קענטיק געווען אין אַלע שיכטן פֿון ייִדישן ציבור... דאָס זאָגט עדות וועגן דעם, אַז דער ווילן איז געווען אַ ווילן פֿון גאַנצן כּלל.

אונדזער אַנאַליז וועט זיך אָנשפּאַרן, אין אַ גרויסער מאָס, אויף דעם אַרײַנבליק פֿונעם חשובֿן חורבן־פֿאָרשער, נחמן בלומענטאַל. אָט עטלעכע אויסצוגן פֿון זײַן וועגווײַזערישן בוך "שמועסן וועגן דער ייִדישער ליטעראַטור אונטער דער דײַטשער אָקופּאַציע", וואָס גיבן צו צו די אויבן ציטירטע באַמערקונגען, און וואָס זאָלן אונדז אַרויפֿפֿירן אויפֿן גלײַכן וועג:

עס איז באַקאַנט, אַז אין דער צײַט האָבן געשריבן נישט נאָר שרײַבער, מענטשן וואָס האָבן באַטראַכט דאָס שרײַבן ווי זייער פּראָפֿעסיע, נײַערט אויך גאַנץ פּשוטע מענטשן. ס’איז אַנטשטאַנען עפּעס אַ מין עפּידעמיע אויף שרײַבן.

נאָך יעדער נײַער פֿאַראָרדענונג פֿון דער מאַכט, נאָך יעדער שאַנדטאַט פֿון אַ יודנראַט, נאָך יעדער וויכטיקער געשעעניש — אַנטשטייט אַ ליד, אַ פּאַראָדיע, אַ סצענע, אַ וויץ, אַ ווערטל — די גאַס רעאַגירט גיך און שאַרף און — אומברחמנותדיק!

קודם־כּל וואַרפֿט זיך אין די אויגן — צו אונדזער גרעסטער פֿאַרוווּנדערונג — אַז דער ייִאוש־געפֿיל צי געדאַנק טרעפֿט זיך אין גאָר אַ קליינער צאָל לידער. די לידער האָט געשאַפֿן אַן אונטערגייענדיק פֿאָלק, אין די שוידערלעכסטע באַדינגונגען —און פֿון דעסט וועגן קלינגט זייער אָפֿט גאַנץ בולט דער האָפֿערדיקער מאָטיוו: די גערעכטיקייט וועט זיגן!

אין צענטער פֿון אַבֿרהם סוצקעווערס "אונטער דײַנע ווײַסע שטערן" שטייט דער סימבאָלישער דרײַעק פֿון: 1. גאָטס פֿינקלענדיקע שטערן, 2. דעם פּאָעטס פֿינקלענדיקע טרערן און 3. דעם פּאָעטס גליִענדיקע ווערטער, וואָס שטעלט מיט זיך פֿאָר די פֿעסטע פֿאַרבינדונג פֿונעם דיכטער מיט גאָט. נחמן בלומענטאַל כאַראַקטעריזירט מיט די ווײַטערדיקע ווערטער די ייִדישע רעאַקציעס אונטער דער נאַצישער אָקופּאַציע:

"דאָס לאַנד אָן גאָט"; אָט אין דעם לאַנד האָבן געלעבט מענטשן, וואָס האָבן דווקא אין גאָט נישט פֿאַרגעסן. נישט געקוקט אויף אַלץ, איז אין זיי די גאַנצע צײַט דער גײַסט געווען וואַך און דאָס האַרץ אָפֿן, אויך אַפֿילו פֿאַר פֿרעמדע צרות. די מענטשן האָבן זיך קעגנזײַטיק געמונטערט, זיך צוגעגעבן כּוח איבערצוטראָגן דאָס איצטיקע לעבן און געוועקט דעם גלויבן אין ליכטיקן מאָרגן. אייניקע אַפֿילו זענען אין דעם פֿינצטערן אָרט דווקא מאָראַליש געוואַקסן — גלייביקער געוואָרן.

אַזאַ איינער וואָס איז, וועדליק אַלע סימנים, גלייביקער געוואָרן אונטער דער אָקופּאַציע, איז נישט קיין אַנדערער ווי אַבֿרהם סוצקעווער, וואָס אין זײַנע פֿאַרמלחמהדיקע לידער, ווי בײַ ס’רובֿ ייִדישע שרײַבערס פֿון זײַן דור, טרעפֿט זיך נישט דאָס וואָרט 'גאָט’. די אַסאָציאַציע צווישן די דרײַ עלעמענטן — שטערן, טרערן, ווערטער — ווערט אַרויסגעהויבן דורך דעם בשותּפֿותדיקן שטריך פֿון פֿינקלדיקייט, אין קאָנטראַסט צום פֿינצטערניש אין די קעלערן פֿון ווילנער געטאָ, וואָס אין אַזאַ איינעם איז געשריבן געוואָרן דאָס דאָזיקע ליד. ווי עס פֿינקלען גאָטס ווײַסע שטערן אין נאַכטהימל, אַזוי אויך דעם פּאָעטס טרערן אין טיפֿן חושך פֿון געטאָ, עלעהיי אַמאָליקע שטערן אַראָפּגעפֿאַלענע צו דער ערד. אָבער וואָס פֿאַר אַ ליכט קענען די טרערן שוין אָפּשפּיגלען אין דעם חשכות פֿון געטאָ? דאַכט זיך, אַז קיינעם נישט, אַחוץ דעם שטערנליכט. אַזוי ברענגען דעם פּאָעטס טרערן אַראָפּ די שטערן פֿון גאָט אין געטאָ אַרײַן, וווּ גאָט איז נישטאָ.

דער פּאָעט שטעלט אַ גלײַכצייכן צווישן זײַנע טרערן און זײַנע ווערטער ("מײַנע ווערטער זענען טרערן"), אַזוי אַז דער דרײַעק, אַ פּיראַמידע מיט די שטערן, אויבן אויפֿן שפּיץ, און די ווערטער און טרערן אויף די צוויי אונטערשטע ווינקלען, איז אין דער אמתן, אַ גלײַכע ליניע, וואָס ציט זיך צווישן דעם פּאָעט און גאָט, אַזוי ווי אַ פֿאָדעם פֿון אָנהאַלטיקן גלויבן, וואָס פֿאַרבינדט דעם מענטשן דירעקט מיטן אייבערשטן. עס טוען אויך פֿינקלען מעשׂה שטערן די דאָזיקע ווערטער, וואָס זענען אויך טרערן, באַשײַמפּערלעך די ווערטער פֿונעם דיכטער. נישמער, "עס טונקלט זייער פֿינקל", און די סכּנה איז אַ קלאָרע, אַז זיי קענען זיך אַיעדע רגע אויסלעשן. באשר על־כּן דאַרף דער פּאָעט זיי צוריקשענקען גאָט; זיי ווילן דאָך אַליין צוריק צו גאָט ("ווילן רוען אין דײַן האַנט"). ווי עס ווײַזט זיך אַרויס, אַזש די ווערטער פֿון פּאָעט געהערן דעם רבונו־של־עולם, און ס’דאַכט זיך אַז, ווען זיי זאָלן זיך אומקערן צו זייער ערשטן מקור, דאַן וועט דאָס ברענגען עפּעס אַ סדר אין דעם קאָסמאָס, און ועל־כּולם אין דעם כאַאָס פֿון נאַצישן גיהנום. אָבער וואָס הייסט צוריקשענקען גאָט איינעמס ווערטער? אָט איז טאַקע דער צענטראַלער ענין, וואָס מיר דאַרפֿן אים דעשיפֿרירן כּדי צו פֿאַרשטיין סוצקעווערס כּוונה אין דעם דאָזיקן ליד.

אין דעם פּרט קען אונדז קומען צו הילף אַ שורה פֿון דעם אָריגינעלן כּתבֿ־יד פֿון ווילנער געטאָ: "עס וויינט אין זיי אַ פֿײַער" (דאָס הייסט, אין די ווערטער וואָס זענען טרערן), וואָס דער מחבר האָט אויסגעמעקט און פֿאַרביטן נאָך דער מלחמה אויף "עס מאָנט אין מיר אַ פֿײַער". אין אָריגינאַל קען מען דערשפּירן אַ געוויסע דיסאָציאַציע צווישן דעם מחבר און דעם אַקט פֿון וויינען: אויב מיר זאָלן שטרענג זײַן אין אונדזער אַנאַליז, איז דאָס נישט דער פּאָעט אַליין וואָס וויינט, נײַערט אַ פֿײַער. "מײַנע ווערטער זענען טרערן": דעם פּאָעטס ווערטער זענען די טרערן פֿון דעם דאָזיקן וויינענדיקן פֿײַער (וואָס וויינט פּאַראַדאָקסאַליש אין אָט די זעלביקע טרערן, אין אַ מין mise en abyme, אַן אָנסופֿיקע אָפּשפּיגלונג, וואָס חזרט זיך איבער אָן אַ שיעור מאָל).

פֿאַרשטייט זיך, אַז די טרערן פֿון אַ פֿײַער זענען נישט קיין געוויינטלעכע טרערן: זיי וועפּן זיך אויס איידער זיי דערשלאָגן זיך צו די אויגן; דאָס הייסט, זיי בלײַבן אינעווייניק, פּונקט אַזוי ווי אין יצחק קאַצענעלסאָנס "דאָס ליד פֿון אויסגעהרגעטן ייִדישן פֿאָלק" (ליד א’, 1943): "אַ טרער פֿאַרגליווערט האָט \ פֿאַרקליבן זיך אין אויג מיר... זי רײַסט זיך, רײַסט \ פֿון אויג אַרויס זיך — און זי קען ניט פֿאַלן... גאָט, מײַן גאָט!" דערפֿון קענען מיר אַרויסדרינגען, אַז סוצקעווער, אַזוי ווי קאַצענעלסאָן, איז מער נישט מסוגל צו וויינען, וואָס איז דאָך נאַטירלעך פֿאַר אַן אײַנוווינער פֿון ווילנער געטאָ אין 1943, נאָך צוויי יאָר נאַצישער אָקופּאַציע. דעריבער קומט די גלײַכונג "מײַנע ווערטער זענען טרערן", וואָס מיר קענען אויסטײַטשן ווי "מײַנע ווערטער זענען בימקום טרערן". עס קומט אַרויס, אַז דעם פּאָעטס טרערן, וואָס פֿינקלען אין דער פֿינצטער, זענען פֿאַקטיש נישט קיין אמתע טרערן, נאָר אָט די פֿינקלענדיקע ווערטער פֿון דיכטונג. די ווערטער זענען די, וואָס פֿינקלען אין דער פֿינצטער; די פּאָעזיע איז די, וואָס ברענגט די שכינה אין געטאָ אַרײַן.

פֿון דעם אַלעם לערנען מיר, ווי פּאַראַדאָקסאַל עס זאָל נישט קלינגען, און הגם עס גייט אין גאַנצן להיפּוך צו דער אינטויִציע, אַז ווען עס גייען אויס די טרערן, זענען ווערטער דווקא דער איינציקער אופֿן זיך אָפּצורופֿן אויפֿן גרויל פֿון חורבן. עס איז אָט די גלײַכונג, "מײַנע ווערטער זענען טרערן", וואָס דערלויבט דעם פּאָעט, וואָס מאַכט עס בכלל מעגלעך, צו שרײַבן וועגן דעם רעאַליטעט פֿון חורבן. דאָס איז סוצקעווערס חידושדיקער און טריומפֿאַלער ענטפֿער אויף דער פֿראַגע, ווי אַזוי קען מען שרײַבן אונטער דער נאַצישער אָקופּאַציע?

עס איז קלאָר, אַז פֿאַר סוצקעווערן, זענען ווערטער מער ווי בלויז אַ שוואַכע, ערדישע זאַך, נישט פּאַסיק איבערצוגעבן די גוואַלדיקע גרויסקייט פֿון חורבן, וואָס דעקט אויף זייער נעבעכדיקע נישטיקייט. בײַ אים געפֿינט מען נישט "דאָס קלאָגן זיך אויפֿן מאַנגל פֿון אַנטשפּרעכנדיקע ווערטער אויף צו קענען אָפּמאָלן דאָס וואָס איז פֿאָרגעקומען" — שרײַבט בלומענטאַל. אַ געוויינטלעכער עלעמענט אין די כּתבֿים פֿון דער תּקופֿה. דער באַגריף 'ווערטער’, בײַ סוצקעווערן, נעמט אַרײַן אין זיך די פּאָעזיע בשלמות, די בעלעטריסטישע ליטעראַטור ווי אויך די הייליקע העברעיִשע אותיות, דאָס רויוואַרג פֿון די כּיתבֿי־הקודש און גאָר דעם קאָרפּוס הייליקע שריפֿטן געשריבן און געזאַמלט דורך אַלע דורות. אַנדערש געזאָגט, עס איז דאָס פֿאַרשריבענע עשירות פֿון דער גאָלדענער קייט פֿון ייִדישער טראַדיציע. די ווערטער האַלטן אין זיך אַ גוואַלדיקן כּוח, זיי זענען הייליק פֿאַר זיך גופֿא; דערפֿאַר איז עס נישט אַזאַ חידוש, וואָס אַלע ווערטער, אַפֿילו די פֿונעם דיכטערס לידער, שטאַמען פֿון און געהערן צו גאָט, וועלכער גיט זיי דעם מענטשן נאָר אויף באָרג, ביז ער פֿאָדערט זיי ענדלעך צוריק... פּונקט ווי דאָס לעבן אַליין. מ’קען זאָגן בלי־גוזמא, אַז די ווערטער דינען ווי אַ מעטאַפֿאָר פֿאַרן לעבן, וואָס דערמאָנט אין דער סצענע פֿון שײַטער אין סוצקעווערס פֿריִערדיקן ליד "דער צירק" (1941), וווּ דער פּאָעט ווערט געצוווּנגען צו צערײַסן אַ ספֿר־תּורה אויף שטיקער, וואַרפֿנדיק דעם פּאַרמעט אין פֿײַער אַרײַן "ווי די אייגענע גלידער", בעת ער מוז אויך זינגען פֿריילעכע רוסישע לידער, טאַנצדיק אַרום דעם פֿײַער.

דעריבער, צוריקשענקען דעם גאָט איינעמס ווערטער, הייסט נישט ווייניקער ווי אָפּגעבן אים די נשמה, און דאָס איז טאַקע דעם פּאָעטס רצון. איז ער אַזוי פֿאַרטאָן דערמיט, אַז עס ווערט אַזש אײַנגעשרומפּן די אייגנטלעכע נאַצישע סכּנה, וואָס איז אין תּוך גענומען נאָר דער פֿאַרגיייִקער הינטערגרונט, אויף וועלכן עס אַנטוויקלט זיך גראָד איצט, אין הײַנטיקן דור, דער אייביקער דיאַלאָג פֿונעם ייִד מיט גאָט. ער וואַרט, גאָט זאָל אים אויסשטרעקן זײַן ווײַסע האַנט און אים דערהייבן צו די שטערן, אָבער דאָס קען נאָר דער רבונו־של־עולם באַשליסן; דער לירישער "איך" קען זיך אַליין נישט נעמען דאָס לעבן, אַלץ איינס ווי שטאַרק ער זאָל נישט וועלן איבערלאָזן די דאָזיקע פֿאַרדאָרבענע וועלט, וואָס עס איז נישטאָ קיין תּיקון פֿאַר איר. נישט נאָר טאָר ער זיך נישט אָנטאָן אַ מעשׂה, נאָר אַפֿילו אויסגיין אַ פֿאַרמאַטערטער און אויסגעשעפּטער אין עפּעס אַ פֿינצטערן ווינקל איז אויך נישט קיין ברירה:

נאָר אין קעלערן און לעכער
וויינט די מערדערישע רו.
לויף איך העכער, איבער דעכער
און איך זוך: וווּ ביסטו, וווּ?

דער לירישער איך מוז זיך ראַנגלען ביזן לעצטן טראָפּן כּוח צו בלײַבן לעבן און זיך אַרויסדרייען פֿון טויט, נישט ווערן קיין קרבן. דאָס איז דער אונטערשייד צווישן, אויף איין זײַט, "די מערדערישע רו", דעם ביאָלאָגישן טויט, גלײַך ווי אין "דער צירק", די "בלינדע שטילקייט \ וואָס ווערט פֿאַרחתמעט מיט אַ הויפֿן ערד" — און אויף דער אַנדערער זײַט, די רו אין גאָטס האַנט (12). אָבער כּל-זמן גאָט נעמט אים נישט דאָס לעבן, איז דער לירישער "איך" פֿאַרמישפּט צו לײַדן ווײַטער, אָדער אַנדערש געזאָגט, פֿאַרמישפּט צו לעבן. דער פֿינקל פֿון זײַנע ווערטער זאָל נישט פֿאַרטונקלט ווערן, נאָר אַדרבא, ער זאָל שײַנען אַלץ ליכטיקער, און דאָס מאָנענדיקע פֿײַער (אין די איבערגעאַרבעטע ווערסיעס) זאָל ברענען אַלץ שטאַרקער און נישט וויינען.