צו זײַן 30סטן יאָרצײַט

די לעצטע וואָכן, ווען מיר טרויערן אויפֿן טויט פֿון דער באַליבטער אַקטריסע און זינגערין, מינאַ בערן, געדענקען מיר די לידער וואָס זי האָט געזונגען און האָט אויפֿגעלעבט אויף דער טעאַטער־בינע און בײַ קאָנצערטן. צווישן די דיכטער איז געווען יצחק פּערלאָוו, צו וועלכן זײַן פֿרוי לאָלאַ פֿאָלמאַן האָט געשאַפֿן חנעוודיקע מעלאָדיעס. מיר דערמאָנען למשל די לידער "דאָס בײַטשל קרעלן", "כ׳קען ניט שלאָפֿן אַ גאַנצע נאַכט" און "דער קאַשטנבוים", וואָס ביידע געפֿינען זיך אין אונדזערע לידער־אַנטאָלאָגיעס, ווי אויפֿגענומען פֿון מינאַ בערן. אין פֿאַרשיידענע צײַטן האָבן לייענער אָנגעפֿרעגט וועגן פּערלאָווס אַנדערע לידער, דער עיקר וועגן "גאָלדענע זאַנגען" און "עקזאָדוס 1947". הײַנט ווידמען מיר דעם קאָלום צו אים און צו זײַנע לידער, וואָס מינאַ און אַנדערע האָבן געזונגען.

יצחק פּערלאָוו איז געבוירן געוואָרן אין ביאַלאָ־פּאָדליאַסק אין 1911. ער האָט געלערנט אין ישיבֿה און גימנאַזיע. אין די קינדער־יאָרן האָט ער געלעבט אין מינסק דערנאָך, אין וואַרשע. אין די יאָרן 1940—1946 איז ער געווען אין רוסלאַנד, שפּעטער אין לאָדזש און אין די לאַגערן פֿון דער שארית־הפּליטה אין דײַטשלאַנד. אין 1947 איז ער אומלעגאַל געפֿאָרן מיט דער שיף "עקזאָדוס" קיין ארץ־ישׂראל, וואָס די ענגלישע מאַנדאַטן־מאַכט האָט צוריקגעשיקט קיין דײַטשלאַנד. דאָס צווייטע מאָל האָט פּערלאָוו עולה געווען קיין ארץ־ישׂראל אויף אַ לעגאַלן אופֿן. ער האָט געלעבט אין לאַנד פֿון 1949 ביז 1961, דערנאָך איז ער געקומען קיין ניו־יאָרק.

ער האָט דעביוטירט אין 1928 מיט לידער און זינט דעמאָלט געדרוקט אין אַ סך זשורנאַלן און צײַטשריפֿטן. דאָס פֿאָלקסטימלעך און הומאָרפֿול ליד "כ׳קען ניט שלאָפֿן אַ גאַנצע נאַכט" אָדער "דאָס בײַטשל קרעלן" האָבן מיר געדרוקט אין אונדזער זאַמלונג, יאָסל מלאָטעקס און מײַנע: "פּערל פֿון ייִדישן ליד":

כ׳האָב זיך געקויפֿט אַ בײַטשל קרעלן,
אַז מײַן געליבטן זאָל איך הײַנט געפֿעלן,
פֿאַר מײַן געליבטן זאָל איך אויסזען שיין,
ווען איך וועל מיט אים שפּאַצירן גיין.

רעפֿרען:
כ׳קען ניט שלאָפֿן אַ גאַנצע נאַכט,
ליבע, ווער האָט עס אויסגעטראַכט?

כ׳האָב אים אָפּגעוואַרט אין דרויסן,
און געמאַכט, אַז כ׳בין גאָרניט אויסן,
מיט די קרעלן האָב איך געשפּילט
און זײַן הייסן בליק אויף זיך געפֿילט.

געשטעלט אַ חופּה גאָר אין פֿריידן,
כ׳האָב צוויי טעכטערלעך, צוויי שיינע מיידן,
איך וואַש די ווינדעלעך און טריקן זיי,
אין שטוב איז אַ געפּילדער, אַ געשריי.

מאָזלט איינס, האָט ס׳צווייטע פּאָקן,
אַן אַנגינעלע — איך ווער דערשראָקן,
בײַ איינער ס׳מאָגעלע, בײַם צווייטן — ציין,
און ס׳פֿאַרגייט זיך נעבעך אין געוויין.

הײַנט טראָגט די עלטסטע מײַנע קרעלן,
אַז איר געליבטן זאָל זי אויך געפֿעלן,
און די ייִנגערע — זי פּוצט זיך שוין,
שפּאַצירן וועט זי שוין ניט גיין אַליין.

מיר האָבן דאָס ליד אַרײַנגענומען אין אַ שפּיל פֿונעם מוטערס קלוב פֿון דער "אַרבעטער־רינג"־שול מיט יאָרן צוריק, און די פֿרויען האָבן ליב געהאַט צו זינגען דעם רעפֿרען פֿון ליד.

דאָס צווייטע ליד פּערלאָווס "דער קאַשטנבוים" האָט אַ לייענער אַרײַנגעשיקט אין די" פּערל" וווּ ער שרײַבט, אַז ער האָט עס געהערט זינגען פֿון לאָלאַ פֿאָלמאַן אין אַ שארית־הפּליטה־לאַגער, "וווּ זי און איר מאַן האָבן געוואָלט אַרײַנגעבן טרייסט און פֿאַרגעניגן די געליטענע". דאָס ליד געפֿינט זיך אין אונדזער זאַמלונג "לידער פֿון דור צו דוד":

אַ מאַמע האָט אַ טעכטערל,
אַ טעכטערל געהאַט,
שיינע בלאָנדע הערעלעך,
האָט דאָס קינד געהאַט.
זי זיצט און נייט אַ קליידעלע,
זי זיצט און נייט און טרוימט,
דאָס עפּעלע, דאָס עפּעלע
פֿאַלט ניט ווײַט פֿון בוים.

עס ציִען זיך די יאָרעלעך,
דאָס לעבן גייט זײַן גאַנג,
דאָס טעכטערל דערוואַקסן שוין —
זי איז אויך שיין און שלאַנק,
די מאַמע, צוויי און פֿערציק יאָר,
איז נאָך יונג און טויג:
דאָס טעכטערל שוין זעכצן יאָר,
און האָט שוין פֿיל דערפֿאָלג.

עס דרייען זיך בחורימלעך
אין דרויסן בײַ איר הויז,
זינגען שיינע לידעלעך
און רופֿן זי אַרויס:
— קום אַרויס, מײַן ליבינקע,
וווּ ס׳בליט דער קאַשטנבוים,
איך בין דײַן און דו ביסט מײַן
און נאָר פֿון דיר איך טרוים.

די מאַמע מיינט דאָס רופֿט מען איר,
זי לויפֿט צום שפּיגל ווי אַ האָז.
דאָס טעכטערל פֿאַררויטלט זיך
און לאָזט אַראָפּ די נאָז,
— קינדער מוזן שלאָפֿן גיין,
אין דרויסן ווויען הינט,
— מאַמע, כ׳בין ניט שלעפֿעריק,
כ׳בין נישט מער קיין קינד.

די מאַמע גייט אין שלאָפֿשטוב אַרײַן
און לייגט זיך גלײַך אין בעט,
הערט זי ווי דער קאַשטנבוים
קלאַפּט אין שויב און רעדט:
– איך האָב אַ מאָל פֿאַר דיר געבליט,
ווען דו ביסט יונג געווען,
הײַנט בלי איך פֿאַר דײַן טעכטערל,
ווײַל זי איז יונג און שיין.

און איצט ברענגען מיר אַ פֿראַגמענט פֿון איינעם פֿון פּערלאָווס לידער וועגן "עקזאָדוס":

פֿון רוסלאַנד, פֿון פּוילן, פֿון לעטלאַנד און ליטע,
פֿון טשעכן, רומעניע, פֿון עסטרײַך און דײַטש,
פֿון טײַגעס סיבירער, אָשוויענטשימער שחיטה,
פֿון פֿײַער און וואַסער, פֿון קויל און פֿון בײַטש

עס גייט די פֿאַרצווייפֿלונג, וואָס יוירט ווי אויף הייוון,
דער היימלאָזער עלנט, וואָס שרײַט שטומערהייט,
וועם ס׳האָט נישט באַוויזן פֿאַרשלינגען דער אויוון
און ס׳איז זייער אַש נישט געוואָרן צעשפּרייט.

עס גייען די רעשטלעך, די שארית־האומה,
שארית־הייִדן פֿון אונטערגאַנג גייט,
וווּ עלטערן? קינדער? וווּ טעכטער? וווּ מומע?
אַ וועלט־טייל אַ גאַנצע מיט קבֿרים פֿאַרזייט.
וואָס איז: שוועסטער? ברידער? וואָס איז באָבע־זיידע?
וואָס איז אַזוינס ליבשאַפֿט? וואָס איז אַזוינס היים?
אַ דור פֿון אַלמנות, אַ דור פֿון יתומים,
אין חשכות, אין אַנגסטן זיי וואָגלען געהיים.

און ס׳קוקן די מערדער מיט בליקן פֿאַרשײַטע:
צי דען האָט פֿאַר די־אָ קיין קבֿר געקלעקט?
וואָס פּויזען זיי אום אין אייראָפּע באַפֿרײַטע?
און וווּ איז אַן אָרט וווּ ס׳איז פֿרײַ זיי דער וועג? —

נישטאָ איז קיין וועג, נאָר מיט אומוועגן גייט מען,
דאָס הפֿקרע לעבן שטעלט מען אין קאָרט,
איבער פֿינצטערע תּהומען, בערגער פֿאַרשנייטע:

צום ברעג פֿון אייראָפּע, צום ים, צו אַ פּאָרט!

און קומט מען צום ברעג, איז אַ שפּײַ אויף אייראָפּע,
אַ כראַקע אין פּנים מיט בלוט און מיט גאַל,
אין שיפֿן, ווי הערינג אין פֿעסלעך פֿאַרפּראָפּטע,
מען שפּרינגט איבער כוואַליעס, אַזוי ווי אַ באַל.

קרײַזן די מעוועס פֿון אויבן און קוועלן,
אַ דייזשע, אַ מולטער — אויך מיר אַ שיף!
נאָר ס׳ברוגזט זיך דער ים און עס רעווען די וועלן,
דער אָפּגרונט איז טיף! דער אָפּגרונט איז טיף!

ס׳איז ווייניק אָרט פֿאַרבליבן צו ברענגען די אַנדערע שלאַגערס, אַחוץ פּערלאָווס לידער, פֿון דער טײַערער מינאַ, ווי "אַ מאָל איז געווען אַ ייִד, האָט ער געהאַט אַ ייִדענע", "שבת, שבת, שבת, וווּ נעמט מען פֿיש אויף שבת?" אָדער דער גרויסער שלאַגער פֿון מינאַן מיט איר מאַן בען באָנוס, פֿון וועלכן מיר פֿלעגן קײַכלען מיט געלעכטער: "וואָס דערגייסטו מיר די יאָרן?", מיט די צווייטייליקע קללות: "נאָר גיין זאָל זי איבער די הײַזער, און קיינער זאָל זיך ניט אומקוקן אויף איר!" אָדער "אין פֿינצטערן אָסטראָג זאָל ער זיצן, און אַ שלאָס זאָל הענגען אויף דער טיר" אַאַז"וו. מיר טרויערן אויפֿן אַוועקגיין אין דער אייביקייט פֿון דער טײַערער מינאַ, וואָס האָט אונדז — יאָסלען און מיך מיט דער פֿאַמיליע — געגעבן אַזוי פֿיל פֿרייד און פֿאַרגעניגן אין אונדזער לעבן.