פֿונעם ספֿר "מעבֿר יבוק": מע וואַשט זיך די הענט נאָך דער קבֿורה

געשטאָרבן, באַגראָבן, אויף יענער וועלט — ווי געפֿונען! —
אַ ווערטל פֿונעם קברן אין מײַן באָבעס שטעטל

אין דער רובריק האָבן מיר שוין אַרויסגעהויבן עטלעכע מאָל דוגמאות ווען די "פֿאָלק־רעליגיע" אָדער פּאָפּולערע רעליגיע פֿונעם פּשוטן ייִד האָט נישט געשטימט מיט דער "אָפֿיציעלער" רעליגיע. אָפֿט האָבן די רבנים געקעמפֿט קעגן די "פֿאָלקישע" פֿירעכצן און זיי טאַקע אָפּגעשטעלט.
אַ מאָל זענען די פֿירעכצן געוואָרן פֿאַרשפּרייט און באַליבט בײַם פֿאָלק, און מע האָט זיי געדאַרפֿט אָננעמען; אָבער מע האָט זיי פֿאַרייִדישט, מע זאָל אין גאַנצן פֿאַרגעסן, אַז דער מקור פֿונעם מינהג שטאַמט פֿון נישט־ייִדישע מקורים.
די שטודיע פֿונעם פֿאָלקלאָר פֿאַרבונדן מיטן טויט בײַ ייִדן איז אַ ריזיק פֿעלד און מע קען אין אים געפֿינען אָן אַ צאָל אַנדערע מוסטערן, ווי דאָס פּשוטע פֿאָלק און די רבנים טראַכטן און פֿירן זיך אַנדערש. צום גליק האָט מען אַ סך געזאַמלט לגבי דעם ענין. עס איז קודם־כּל כּדאַי צו דערמאָנען ש. אַנ־סקיס "דאָס ייִדישע עטנאָגראַפֿישע פּראָגראַם", אַן אַנקעטע וואָס ער האָט געהאַט צוגעגרייט, און נאָר אַ טייל פֿון דעם איז געדרוקט געוואָרן אין 1914. אינעם געדרוקטן טייל געפֿינט מען אַ שלל אינטערעסאַנטע פּרטים וועגן דעם ייִד, זײַן באַציִונג צום טויט און דעם פֿאָלקלאָר אַרום דעם.
די "עטנאָגראַפֿישע קאָמיסיע" בײַם ייִוואָ האָט מער ווי איין אַנקעטע אַרויסגעשיקט צו די זאַמלערס צונויפֿצונעמען פֿאָלקלאָר. ח. חיות, אַ געבוירענער אין קאָלאָמיי, און איינער פֿון די אָנפֿירער פֿון דער קאָמיסיע אין ווילנער ייִוואָ, האָט געזאַמלט פֿאָלקלאָר־מאַטעריאַלן וועגן טויט בײַ ייִדן בײַ די סטודענטן אינעם ייִדישן לערער־סעמינאַר אין ווילנע, וואָס האָבן געשטאַמט פֿון גאַנץ פּוילן. די מאַטעריאַלן האָט ער אָפּגעדרוקט אינעם צווייטן באַנד פֿון "די פֿילאָלאָגישע שריפֿטן" און מיר דרוקן עטלעכע בײַשפּילן:
ווען מע רעדט וועגן אַ טויטן, מײַדט מען אויס דירעקט דעם טויטן צו דערמאָנען, למשל "ער זאָל זײַן אָפּגעשיידט פֿון אונדז" אָדער "ניט אים מיין איך, די וואַנט מיין איך". אין קאַרטוז־בערעזע האָט מען געזאָגט, צוליב דעם גלייבעניש, אַז די נשמות רוען אויפֿן מיסט, אַז מע טאָר ניט זאָגן "בײַ אײַך איז זייער אַ סך מיסט אין שטוב" ווײַל ס׳וועלן ווייניקער מענטשן ווערן אין שטוב.
פֿאַר וואָס אָדער ווען שטאַרבט מען? אויב מען איז געבוירן אין שבת, שטאַרבט מען שבת. "דעם מענטשנס לעבן ענדיקט זיך, ווען די צאָל ווערטער וואָס זײַנען אים באַשטימט געוואָרן לאָזן זיך אויס" (פֿון רישקאַן) און "אַז אַ מענטש רעדט אַ סך שטאַרבט ער גיך". "מיט יעדן מאָל, וואָס מען פֿאַררויכערט אַ פּאַפּיראָס בײַ אַ ליכט, קומט אָפּ אַ מינוט פֿון לעבן."
ווי זעט אויס דער מלאך־המוות? "אַ הויכער מענטש מיט פֿיר פּאָר אויגן", "אַ שוואַרצער מלאך מיט טויזנט אויגן", "אַ שוואַרצער מלאך מיט אַ שפּילקע אין האַנט. בײַם שטאַרבן שטעכט דער מלאך די שפּילקע אין לײַב". "פֿאַרוואָס עסן ניט אַלטע לײַט קיין פֿעטע יויך? ווײַל דער מלאך־המוות האָט אַ סך אויגן, האָבן זיי מורא".
דער מלאך־המוות קען זיך באַווײַזן אינעם געשטאַלט פֿון אַ פֿליג, "דערפֿאַר טאָר מען נישט פֿאַרטרײַבן די פֿליג פֿונעם גוסס". "אַז עמעץ שטאַרבט, שטעלט מען אַ גלאָז וואַסער. אויב ס׳פֿליט אַרײַן אַ פֿליג, גלייבט מען, אַז ס׳איז דעם טויטנס נשמה". דער מלאך־המוות קען אויך זײַן אין געשטאַלט פֿון אַ קאַץ. "אַז אַ קראַנקער דאַרף שטאַרבן, שטייט דער מלאך־המוות צו קאָפּנס, אין פֿאַרקערטן פֿאַל שטייט ער צופֿוסנס".
אויך וועגן דעם באַגריף פֿון דער נשמה האָט מען אַ פֿאַרשיידענעם פֿאָלקלאָר: "מע זאָגט, אַז די נשמה איז דער שוואַרצאַפֹּפֿון אויג"; "די נשמה איז ווי אַ רויך"; "די נשמה איז ווי אַ פֿײַער". נאָכן טויט, קען די נשמה אַרײַנגיין אין פֿאַרשיידענע חיות אָדער געוויקסן. "פֿאַר שווערע זינד, למשל, פֿאַר שמדן זיך, קומט אָפּ די נשמה אין אַ חזיר"; "די נשמה פֿון אַ בעל־גאווהניק גייט ארײַן אין אַ הונט". חיות האָט נאָך אַ סך אינטערעסאַנטע מאַטעריאַלן געדרוקט אין דעם אַרטיקל, און מע קען זיך לײַכט פֿאָרשטעלן, אַז די פֿאָלקס־גלייבענישן האָבן די רבנים נישט אָנגענומען.
מע קען געפֿינען אויך אַ סך היסטאָרישע מאַטעריאַלן אויף דער טעמע. אין איר בוך "מעבֿר יבוק: די קרענק און דער טויט בײַ אַשכּנזישע ייִדן אין פּראָג, פֿונעם 16טן ביזן 19טן יאָרהונדערט" האָט פּראָפֿ׳ סילווי־אַן גאָלדבערג אויסגעפֿאָרשט אַן אוצר פֿון דער פּאָפּולערער קולטור בײַ די ייִדן אין פּראָג אינעם 17טן יאָרהונדערט, זיך באַניצנדיק, דער עיקר, מיטן ספֿר "מעבֿר יבוק". דאָס איז אַ מין מינהגים־בוך פֿאַר דער חבֿרה־קדישא, וואָס איז אויסשעפּיק אין זײַנע באַשרײַבונגען פֿון די מינהגים און טראַדיציעס וואָס שייך דעם טויט. און דעם באַגראָבן, און הייבט אַרויס סײַ די רבנישע ("אָפֿיציעלע") טראַדיציעס און הלכה, סײַ די פּאָפּולערע השׂגות און פֿאָלקלאָר, פֿון יענער צײַט. איר הויפּט־אינטערעס אינעם ווערק איז צו פֿאַרגלײַכן די קריסטלעכע מיט די ייִדישע מינהגים.
אַגבֿ, איינער פֿון גאָלדבערגס טעזיסן איז, אַז דער ייִדישער בית־עולם, ווי מיר פֿאַרשטייען אים הײַנט, איז נישט אויפֿגעקומען ביזן 11טן יאָרהונדערט פֿון דער מאָדערנער צײַטרעכענונג. נאָר אַ דאַנק דער פֿאַרשפּרייטונג פֿון קריסטנטום און דער אַנטוויקלונג פֿון קריסטלעכע באַגרעבעניש־טראַדיציעס, האָבן ייִדן געמאַכט זייערע אייגענע שטחים פֿאַר קבֿרים.
ווען די קריסטן פֿלעגן באַגראָבן די טויטע מחוץ דער שטאָט, האָט מען די ייִדן באַגראָבן מיט זיי; אפֿשר אין אַ באַזונדער אָרט, אָבער אויפֿן זעלביקן פֿעלד. אָבער ווען די קריסטן האָבן אָנגעהויבן צו באַגראָבן זייערע טויטע אינעם קלויסטער, האָבן די ייִדן געשאַפֿן זייערע אייגענע בית־עולמס, בלית־ברירה. מיט דער השערה זענען אַנדערע היסטאָריקער נישט מסכּים, ווײַל די לעצטע אַרכעאָלאָגישע אַנטפּלעקונגען ווײַזן, אַז ייִדישע בית־הקבֿורותן האָט מען יאָ געשאַפֿן אין די רוימישע צײַטן.
גאָלדבערגס שטודיע באַטאָנט די צענטראַלע ראָלע פֿון דער חבֿרה־קדישא אין פּראָג בײַם דורכפֿירן און פֿאַרשפּרייטן ייִדישע השׂגות פֿון טויט, בפֿרט אינעם גלייבן פֿון תּחית־המתים. דעם ספֿר "מעבֿר־יבוק", געשריבן פֿון אהרן ברכיה פֿון מאָדענאַ, האָט מען אויך איבערגעזעצט אויף ייִדיש, דאָס פֿאָלק זאָל אים קענען פֿאַרשטיין. דאָס גלייבן אין תּחית־המתים איז פֿאַרשטאַרקט געוואָרן בײַ די ייִדן במשך פֿון די יאָרהונדערטער. אין חומש קען מען נאָר געפֿינען אַ רמז אויף דעם גלויבן, וואָס איז געוואָרן איינער פֿונעם רמב׳׳מס "אַני־מאמינס". דאָס גלייבן אין תחית־המתים איז אויך פֿאַרשטאַרקט געוואָרן דורך דער השפּעה פֿון דער קבלה, און פּראָפֿ׳ גאָלדבערגס שטודיע ווײַזט ווי די קבלה, וואָס איז געצילט אויף נאָר די אַוואַנסירטסטע למדנים, איז אַרײַן אינעם ייִדישן פֿאָלקלאָר פֿון טויט.