אַ פּויליש פּאָסטקאַרטל, 1929: "אַ ייִדישער טאַנץ", פֿון זאָפֿיע סטריענסקאַ.

אינעם לעצטן בולעטין פֿונעם "צענטער פֿאַר ייִדישער געשיכטע", אין ניו־יאָרק, שטייט אַ ידיעה וועגן אַ פּאַנעל־דיסקוסיע אויף דער טעמע — "ליטעראַרישע עטנאָגראַפֿיע בײַ דעם מיזרח־פֿראָנט, 1914—1918" מיטן לעקטאָר שמואל ספּינער, וואָס מע וועט אָפּהאַלטן דעם 17טן נאָוועמבער. איך ווייס נישט וועגן וואָס מע גייט דאָרטן רעדן, כאָטש איך שטעל זיך פֿאָר, אַז ש. אַנ־סקיס ווערק "דער ייִדישער חורבן פֿון פּוילן, גאַליציע און בוקעווינע" וועט זײַן אַ טייל פֿון דער דיסקוסיע; אָבער דער ענין אַליין ליטעראַרישע עטנאָגראַפֿיע און פֿאָלקלאָר אינטערעסירט מיך דווקא יאָ, ווײַל אַזוי פֿיל רײַכע פֿאָלקלאָרישע מאַטעריאַלן ליגן נאָך "באַהאַלטן" אין אונדזער ליטעראַטור, און די צאָל פֿאָרשער וואָס זענען זיי מסוגל צו געפֿינען און אָפּצושאַצן, ווערט וואָס אַ מאָל אַלץ קלענער און קלענער.

פֿון דער פֿרומער וויסנשאַפֿטלעכער וועלט, אין דעם פּרט, שטייט מיט אַ קאָפּ העכער פֿון אַלע אַנדערע אין אונדזער צײַט הרבֿ חיים ליבערמאַן ז״ל פֿון חב״ד. אַזוי ווי ער האָט געוואָלט גוט אויספֿאָרשן די חסידישע סבֿיבֿה, האָט ער פֿאַרשטאַנען, אַז מע דאַרף אויך גוט קענען די אַנטי־חסידישע ליטעראַטור, דאָס הייסט, די משׂכּילישע ליטעראַטור. אינעם צווייטן באַנד "אהל רח׳ל", 1980, שרײַבט ער וועגן פֿאַרשיידענע טשיקאַווע ענינים, וואָס האָבן אַ שײַכות צום פֿאָלקלאָר און עטנאָגראַפֿיע. די אינפֿאָרמאַציע וועגן זיי האָט ער געפֿונען אין זעלטענע אַלטע ביכלעך.

למשל, אין זײַן עסיי "וועגן אַ 'שבת’ וואָס איז אײַנגעהילט אין אַ סוד" באַהאַנדלט ער דעם אַמאָליקן מינהג פֿון אויסרופֿן בײַ די חתונה־טענץ "שבת! שבת!" — און אַרײַנוואַרפֿן געלט פֿאַר די קלעזמאָרים (געוויינטלעך אינעם צימבל). וועגן דעם מינהג האָב איך צום ערשטן מאָל געלייענט אין י. י. לינעצקיס "דאָס פּוילישע ייִנגל" און אינעם "ספֿר הטעמים" וווּ דער מחבר איז מסביר, אַז שבת איז ראָשי־תּיבֿות פֿון שמש, בדחן און סאַרווער, וועלכע מע דאַרף באַצאָלן מיטן טאַנצגעלט. די טעאָריע וואַרפֿט אָפּ ליבערמאַן אין גאַנצן, ווי אויך דעם פּירוש, אַז "שב״ת" איז ראָשי־תּיבֿות פֿון "שׂכר בדחן חתן."

הרבֿ ליבערמאַן האָט געפֿונען אַנדערע פּירושים: אַז "שבת" אין דעם פֿאַל איז קלעזמער־לשון פֿאַר "געלט"; אַז מיט "שבת" מיינט מען דאָ די כּלה (אַ קבליסטישער אויסטײַטש), און דאָס איז אַ רוף צו טאַנצן מיט איר. אָבער אינעם ביכל "דער קאַראַבעלניקל" פֿון מ. כּץ, געדרוקט אין וואַרשע 1900 שרײַבט מען גאָר "שאַבאַש" און דער מחבר גיט צו "דאָס געלט פֿאַר די טענץ". ליבערמאַן לייגט פֿאָר פֿאַרן לייענער די אַלע מקורים פֿונעם מינהג און קומט צום אויספֿיר, אַז "דאָס אַלץ ווײַזט, אַז מע קען זיך ניט פֿאַרלאָזן אויף די געשריבענע מקורים וועגן די ענינים, און די וואָס באַניצן זיך מיט זיי מוזן פֿריִער זיי גוט בודק זײַן".

אין זײַן עסיי אויף ענגליש "פֿאָלקלאָר און אַנטי־פֿאָלקלאָר אין דער ייִדישער בעלעטריסטיק פֿון דער השׂכּלה" האָט פּראָפֿ׳ דן מירון באַטאָנט, אַז די פֿאָלקלאָרישע און עטנאָגראַפֿישע באַשרײַבונגען אין דער ייִדישער ליטעראַטור האָט מען אָפֿט געניצט מיטן ציל חוזק צו מאַכן פֿון די אַלטע אָדער חסידישע דרכים, דעריבער קען מען נישט אַלע מאָל געטרויען אַזאַ אינפֿאָרמאַציע. דער משׂכּילישער מחבר האָט, למשל, געקענט מגזם זײַן פֿאַרשיידענע פּרטים פֿון אַ מינהג, כּדי צו שאַפֿן אַ קאָמישן אָפּרוף.

טאָ ווען קען מען מיט זיכערקייט האַלטן, אַז אין אַ ליטעראַיש ווערק גיט מען איבער אַקוראַט דעם אַמאָליקן לעבנס־שטייגער? ליבערמאַן ברענגט פֿונעם זעלבן "קאַראַבעלניקל" אַ ציטאַט וועגן אַמאָליקע ייִדישע טענץ, וואָס איז אַ זעלטענע באַשרײַבונג, און צו דעם טעקסט דריקט ער נישט אויס קיין ספֿקות:

"די טענץ זײַנען באַשטאַנען פֿון: אַ שיינע־מינקע, אַ ציפּע־ליפּע, אַ שעמעלע, אַ קוקאַווע, אַ ברוגז־טאַנץ, אַ גזלן־טאַנץ, אַ קאַזאַצקע, אַ בייגעלע און גלאַט אַ טאַנץ... אויסער אַ פּאָר טענץ איז געווען שוין מאָדנע שבתדיקע טענץ, ווײַל טענץ פֿלעגן זיך די מיידלעך לערנען נאָר אום שבת און זייערע נעמען עפּעס גאָרניט קיין ייִדישע, ווי אַ קאָנטער־טאַנץ, אַ גלאַסנע (לאַנ־שע)..."

פֿאַר וואָס זאָל דער מחבר דאָ זאָגן אַ ליגן וועגן די פּרטים? אמת, "ציפּע־ליפּע" קלינגט שוין ווי אַ פּאַראָדיע פֿון אַן אַנדער טאַנץ, אָבער פֿאַר וואָס נישט, אין דעם פֿאַל אָננעמען, אַז ס׳איז וואָר? ליבערמאַן האָט איבערגעלייענט די ביליקע מעשׂה־ביכלעך און דאָרט אַנטדעקט פֿאָלקלאָריש גאָלד. אינעם ביכל "צוויי גלײַכע שידוכים" פֿון שבתי מאַצקעוויץ, ווילנע, 1893 האָט ער אויך וועגן ייִדישע טענץ געפֿונען דאָס ווײַטערדיקע:

"די כּלה האָט זיך געהאַט איר אָרט, וווּ עס האָבן זיך געפֿונען די פֿרויען און מיידלעך, דאָרטן האָט מען געטאַנצט אַ קאָנטער־טאַנץ וואָס דאָס האָבן נאָר געקענט די מאָדניצעס; דאָס איז שוין געווען פֿון די הויכע האַנטטענץ. ווײַטער: אַ סעמעלע, אַ ציגײַנער־טאַנץ, אַ שיינע מינקע — דאָס איז שוין געווען פֿון די באָבעס טענץ, אָבער דאָס איז געווען פֿאַר דער חופּה. אבער נאָך דער חופּה האָבן זיך מיידלעך געטאַנצט עטלעכע טענץ פֿון זייערע, און נאָך דעם האָט מען באַזעצט די כּלה...."

* * *

אַן אַנדער בקי אין אַזוינע ביכלעך איז געווען דער פֿאָלקלאָריסט און ליטעראַטור־פֿאָרשער נח פּרילוצקי. אַ גרויסער זאַמלער פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור האָט ער אייגנס געקויפֿט די "ביליקע" סחורה און האָט אָפֿט געפֿונען מאַטעריאַלן פֿאַר זײַנע פֿאָלקלאָרישע און לינגוויסטישע פֿאָרשונגען. פֿון צײַט צו צײַט האָט ער סקעפּטיש געהאַלטן אַז דער מחבר פֿון אַ לידער־זאַמלונג אָדער פּורים־שפּיל האָט אַליין נישט אָנגעשריבן דעם טעקסט, נאָר גענומען קרעדיט פֿאַר אַ פֿאָלקסליד אָדער פֿאָלקסדראַמע.

נישט סקעפּטיש איז געווען יהודה עלזעט ווען ער באַטראַכט די ווערטלעך, אויסדרוקן און עטנאָגראַפֿישע באַשרײַבונגען אין די ווערק פֿון שלום־עליכם, מענדעלע און אַנדערע שרײַבער פֿונעם 19טן יאָרהונדערט ווי עכטן פֿאָלקלאָר און זיי אַרײַנגענומען אין זײַן פֿיר־בענדיקן "וווּנדער־אוצער פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור". ווי האָט ער געקענט זײַן זיכער, אַז אַ געוויס ווערטל איז "פֿונעם פֿאָלק" און נישט געשאַפֿן פֿון שלום־עליכמען? פֿאַר עלזעט איז די שפּראַך פֿון די שרײַבער געווען פֿאָלקלאָר — פּראָסט און פּשוט.

הײַנט, ווען מע לייענעט די ייִדישע ליטעראַטור, און מע וויל אַרויסנעמען מינהגים און טראַדיציעס פֿון אַמאָל, געפֿינט מען זיי אָן אַ שיעור. בלויז אין די ווערק פֿון אַײַזיק־מאיר דיק אינעם 19טן יאָרהונדערט טרעפֿט מען אַ גאַנצן פֿאָלקלאָר־אוצר. זאָל מען אים גלייבן אין אַלע פּרטים וואָס ער באַשרײַבט? אַ קריטיש אויג שאַדט נישט, אָבער צופֿיל סקעפּטישקייט טויג אויך נישט.