שלום אַש, דער באַרימטער שריפֿטשטעלער און מיטאַרבעטער פֿון "פֿאָרווערטס" איז דאָ פֿאָטאָגראַפֿירט אין ירושלים מיט ה׳ בערלין, פֿון "ועד לאומי"

מע קען זאָגן, אַז דעם 150סטן יוביליי פֿון שלום אַשן האָט מען הײַיאָר כּמעט ניט באַמערקט. אָנהייב יאָר האָב איך עס דערמאָנט אין אונדזער צײַטונג, אָבער דער ענגלישער "פֿאָרווערטס", אַ שטייגער, האָט (אויב איך פּלאָנטער ניט) וועגן דעם יובֿל אין גאַנצן ניט געשריבן, כאָטש דעם ענגליש-רעדנדיקן עולם איז דאָ וואָס צו זאָגן וועגן דעם שרײַבער, וועמענס ביכער מען האָט איבערגעזעצט און זשעדנע געלייענט איבער גאַנץ אַמעריקע. שוין אָפּגעשמועסט פֿון דעם, וואָס אַש איז בשעתּו געווען דער סאַמע באַרימטער מחבר פֿון "פֿאָרווערטס". צוליב זײַנע ווערק פֿלעגן די צײַטונג לייענען אַפֿילו אַזעלכע לײַט, וועלכע זײַנען געווען אידעאָלאָגישע קעגנער פֿון דעם "פֿאָרווערטס"-שניט פֿון סאָציאַליזם.

גענאַדי עסטרײַך

שלום אַש: "ייִדיש און העברעיִש אין פּאַלעסטינע"

ווי איך האָב עס דערקלערט פֿאַר די אַרבעטער אין ארץ-ישׂראל, אין אַ קבלת-פּנים פֿאַר מיר אין דער הסתּדרותּ אין תּל-אָבֿיבֿ, בין איך קיין מאָל ניט געווען קיין פּאַטריאָט פֿון אַ לאַנד, אַ שפּראַך אָדער אַ ליטעראַטור. איך בין אַ פּאַטריאָט פֿון דעם לעבעדיקן מענטש. פֿאַרשטייט זיך, דער ייִדישער מענטש איז מיר נעענטער, איך פֿאַרשטיי אים בעסער, איך קען אים בעסער, און דערפֿאַר וואָס ער לײַדט מער פֿון יעדן אַנדערן מענטש, בין איך דערפֿאַר אַ פּאַטריאָט פֿון ייִד. כ׳וויל, לויט מײַנע אָרעמע כּוחות, העלפֿן צו פֿאַרבעסערן זײַן לאַגע און שטאַרקן מיט מײַן וואָרט די הענט, וואָס בויען זײַנע חורבֿות און היילן זײַנע וווּנדן. צו אַ שפּראַך אַליין האָב איך קיין באַציִונג ניט. דאָס הייסט — איך בין ניט קיין "פּאַטריאָט" פֿון אַ לשון און איך שטעל ניט דאָס גאַנצע גליק פֿון דער מענטשהייט אָדער דעם קיום פֿון אַן אומה (נאָך מער פֿון אונדז ייִדן) אויף דער אָדער יענער שפּראַך.

פֿאַרשטייט זיך, אַז ייִדיש איז מײַן שפּראַך. איך ווייס ניט, צי עס איז מיר נאָענט אָדער ווײַט, צי האָב איך עס ליב אָדער פֿײַנט — איך דענק ייִדיש, איך רעד ייִדיש, איך שרײַב ייִדיש; ווײַל אַלע מײַנע געדאַנקען און בילדער, אַלץ וואָס איך טראַכט און זע, טראַכט איך און זע דורך ייִדישע ווערטער. ווען איך גיי אויף דער גאַס און הער וועמען רעדן ייִדיש, ווייס איך, אַז איך האָב אין דער גאַס אַ ברידערלעכן מיטמענטש. אָבער דאָס הייסט ניט, אַז איך בין אַ פּאַטריאָט פֿון ייִדיש. איך בין, וואַרשײַנדלעך, אַ פּאַטריאָט פֿון מענטשן, וואָס דורך זײַן לשון גיט ער זיך מיר צו דערקענען, אַז מיר געהערן צו איין גורל. אָבער דאָס הייסט בשום-אופֿן ניט, אַז נאָר די מענטשן, וואָס רעדן ייִדיש, זײַנען מיר אַזוי נאָענט. אָפֿט מאָל איז מיר פֿיל נעענטער אַ מענטש, וואָס רעדט ענגליש, דײַטש, פּויליש, רוסיש אָדער העברעיִש, וואָס איך פֿאַרשטיי מער אָדער ווייניקער, און איך פֿיל זיך מיט אים פֿיל ברידערלעכער, ווי צו מאַנכע, וואָס רעדן ייִדיש.

די ליטעראַטורן האָב איך ליב צו לעזן אין די שפּראַכן, וואָס איך פֿאַרשטיי, אין זייער אָריגינאַל, און זיי זײַנען מיר אין דעם אָריגינאַל אַזוי נאָענט און ליב, ווי זיי וואָלטן געווען געשריבן אין מײַן אייגענער שפּראַך. איך וואָלט ניט געוואָלט, אַז די קאַפּיטלעך תּהילים זאָלן זײַן געשריבן אין אַן אַנדער לשון ווי אין העברעיִש, צי פֿאַוסט פֿון געטע ניט אין דײַטש, אָדער קיטס און שעקספּיר און טאָמאַס האַרדי ניט אין ענגליש, נאָר אין ייִדיש. איך קאָן נאָר לעזן ביאַליקן אין העברעיִש, פּונקט ווי דיקענסן אין ענגליש. ווײַל די שפּראַך פֿון דיכטער איז אַ טייל פֿון זײַן שאַפֿן. די ביבל האָט אין קיין אַנדער לשון ניט געקאָנט געשאַפֿן ווערן, נאָר אין העברעיִש. דעריבער ווען איך לערן ישעיה אָדער די קאַפּיטלעך תּהילים, איז העברעיִש אַ טייל פֿון דעם גענוס, פֿון דעם התרוממות הנפֿש (נשמה-דערהויבונג), וואָס איך האָב פֿון ישעיה, צי פֿון די קאַפּיטלעך תּהילים. אַזוי איז אויך פֿון דײַטשן פֿאַוסט און אַזוי אויך פֿון אַנדערע שפּראַכן, וואָס איך פֿאַרשטיי. פּונקט אַזוי ווי איך זאַפּ אין מיר אַרײַן דעם גאַנצן צניעותדיקן ייִדישן טרויער, וואָס אַנטפּלעקט זיך צו מיר דורך דעם ייִדישן לשון פֿון שלמה ר׳ חיימס און טובֿיה דער מילכיקער, אַזוי אַנטפּלעקט זיך צו מיר די שיינקייט פֿון אַנדערע נשמות דורך די שאַפֿונגען פֿון די דיכטער אין זייערע אייגענע שפּראַכן, און זיי זײַנען אַ טייל פֿון מײַן רײַכטום.

איך בין געקומען קיין ארץ-ישׂראל און האָב געפֿונען, אַז אַלע אידעאַליסטן, אַלע האָרעפּאַשניקעס, אַלע די וואָס פֿאַרווירקלעכן מיט זייער לעבן אַ גרויסן, איידעלן און הייליקן אידעאַל, רעדן אָדער באַמיִען זיך יעדנפֿאַלס צו רעדן העברעיִש. איך בין געווען מיט מײַן פֿרוי אין עין הרוד. מײַן פֿרוי איז ניט געזונט געווען, זײַנען איר געקומען מבֿקר-חולה זײַן די מיידלעך פֿון דער שולע. עס איז געווען אַ ווייטיק אין האַרץ — מײַן פֿרוי האָט זיך ניט געקענט מיט זיי פֿאַרשטענדיקן. זי האָט געפֿילט, אַז די קינדער זאָגן איר עפּעס זייער גוטס, און אַזוי האָבן אויך די קינדער געפֿילט, אַז מײַן פֿרוי זאָגט זיי עפּעס גוטס. זיי האָבן זיך ניט פֿאַרשטאַנען, אָבער איך קען אײַך פֿאַרזיכערן, אַז מײַן פֿרוי האָט צוליב דעם די קינדער ניט ווייניקער ליב געהאַט.

אַלע קליינע קינדער אין ארץ-ישׂראל רעדן העברעיִש. צי דו ווילסט יאָ צי דו ווילסט ניט, מוזסטו זיי ליב האָבן. זיי באַדאַרפֿן דיך נאָר אָנקוקן מיט זייערע קינדישע אויגן. אַז מע גייט אין תּל-אָבֿיבֿ אויף די גאַסן און מע הערט רעדן העברעיִש, ווייסט מען, אַז דאָ גייט אַ דעמאָקראַטישער אָרעמער מענטש, מערסטנס אַן אַרבעטער אָדער אַן אַרבעטאָרין, וואָס איז געקומען פֿון לאַנד. פּונקט אַזוי ווי אויף די וואַרשעווער אָרעמע גאַסן, ווען מען הערט רעדן ייִדיש, ווייסט מען, אַז עס גייט אַן אָרעמער באַשיידענער מענטש. פֿאַרקערט, די רײַכע — סײַ די דאָרט לאַנג-אײַנגעזעסענע, סײַ די נײַ-אַריבערגעקומענע — רעדן ווי אין וואַרשע פּויליש און אויף אַלערליי אַנדערע לשונות, נאָר ניט אויף העברעיִש.

און פּונקט ווי דו וואָלסט געוואָלט, אַז דער "שמענדריק" אין וואַרשע, וועלכער שעמט זיך מיט ייִדיש, זאָל אויפֿהערן צו דענערווירן דעם אויער מיט זײַן שלעכטן פּויליש און ער זאָל ווערן נאַטירלעך אין ייִדיש, וואָלסטו געוואָלט, אַז דער פּוילישער, דײַטשישער, רומענישער, אונגאַרישער, טשעכאָסלאָוואַקישער, ענגלישער, אַמעריקאַנער, תּימנער צי אַן אַנדער אָריענטאַלער ייִד, זאָל אויפֿהערן צו מאַכן פֿון ארץ-ישׂראל אַ טורעם פֿון בבֿל און זאָל ווי אַמשנעלסטן זיך אַסימילירן מיט דער אָנגענומענער און אַממערסטן-גערעדטער שפּראַך אין ארץ-ישׂראל — מיט העברעיִש. פֿאַר וואָס מעג מען זיך מיט פּויליש, ענגליש, רומעניש און אַלע אַנדערע לשונות יאָ אַסימילירן און מיט העברעיִש זאָל מען זיך ניט טאָרן אַסימילירן?

העברעיִש איז אַ געשעענער פֿאַקט. איך האָב דעם פֿאַקט ניט געשאַפֿן. איך בין אויך ניט בכּוח אים אונטערצוברענגען. העברעיִש איז געוואָרן אַ לעבעדיקע אומגאַנג-שפּראַך אין ארץ-ישׂראל מיט דער הסכּמה אָדער אָן דער הסכּמה פֿון שלום אַש און פֿון אַלע ייִדישיסטן צוזאַמען. די וועלכע זײַנען געגאַנגען קיין ארץ-ישׂראל און האָבן מיט די נעגל די ערד געגראָבן, האָבן זיך שווער געמאַכט דאָס לעבן; זיי האָבן איינצײַטיק מיט די בלאָטעס טריקענען, מיט מאַלאַריע-קראַנקייטן, מיט נעכט דורך וועכטער ווען אין געפֿאַר פֿאַר דער אַראַבישער קויל, דאָס העברעיִשע לשון אויפֿגעלעבט. די ייִדישיסטן זײַנען געשטאַנען פֿון דער ווײַטנס פֿון ארץ-ישׂראל-אויפֿבוי. ביז איצט איז נאָך אַ גרויסער טייל פֿון זיי פֿײַנטלעך געשטימט דערצו. אפֿשר ווען די ייִדישיסטן וואָלטן צוזאַמען מיט די העברעיִסטן פֿון אָנהייב אָן די ערד אין ארץ-ישׂראל געווען געגראָבן און געקעמפֿט פֿאַר אַן ארץ-ישׂראל-לעבן אין ייִדיש, וואָלט געווען אַן אַנדער באַציִונג צו ייִדיש. און אפֿשר וואָלט עס אויך ניט געהאָלפֿן, איך קאָן ניט וויסן. איך האָב זיך איבערצײַגט בײַ מײַן לעצטן זײַן אין ארץ-ישׂראל, אַז העברעיִש איז אַ גרויסער פֿאַקטאָר אין אויפֿבוי פֿונעם לאַנד. עס איז אַ פֿאָרבאַדינג פֿאַר אַן אייגן נאַציאָנאַל לעבן און ייִדן קאָנען נאָר האָבן אַ קיום אין ארץ-ישׂראל בײַ אַן אייגן נאַציאָנאַל לעבן, אַן איינהייטלעכער שפּראַך, וועלכע זאָל צעמענטירן די גאַנצע באַפֿעלקערונג, און קיין שום לשון וואָלט ניט געווען גענוג שטאַרק, וואָלט ניט פֿאַרמאָגט די אויטאָריטעט אויסצוהאַלטן דעם עקשנותדיקן ווידערשטאַנד, דעם דרוק פֿון די אייראָפּעיִשע שפּראַכן, וואָס די ייִדן האָבן מיט זיך מיטגעבראַכט פֿון די גלות-לענדער.

זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, בין איך קעגן ברוטאַלער אונטערדריקונג פֿון ייִדיש אין ארץ-ישׂראל. איך האָב אָפֿט מאָל קעגן דעם פּראָטעסטירט. איך בין אָבער אויך גלײַכצײַטיק קעגן דער ברוטאַלער אונטערדריקונג פֿון העברעיִש אין רוסלאַנד, ווי אויך בין איך קעגן יעדער אונטערדריקונג פֿון אַ שפּראַך און קולטור. אין ארץ-ישׂראל, בײַ די אַרבעטער וואָס רעדן העברעיִש, האָב איך קיין אונטערדריקונג פֿון ייִדיש ניט געזען און ניט געפֿילט. פֿאַרקערט, אין פֿיל אַרבעטער-קאָלאָניעס, בײַ פֿיל אַרבעטער האָב איך געפֿילט אַ דירעקטע ליבע און אַ צוגעהעריקייט צו ייִדיש. איך האָב געזען פֿיל ייִדישע ביכער אין זייערע ביבליאָטעקן. אין אַלע ייִדישע קאָלאָניעס, וווּ איך האָב זיך אויפֿגעהאַלטן, האָבן מיך די אַרבעטער געבעטן רעדן ייִדיש, וואָס איך האָב עס אויך געטאָן. אין תּל-אָבֿיבֿ, צו דער ערשטער-מײַ-פֿײַערונג, האָב איך דאָס גליק געהאַט צו רעדן צו אַ מאַסע פֿון איבער צען טויזנט אַרבעטער אין ייִדיש.

ניט העברעיִש און ניט ארץ-ישׂראל זײַנען קאָנקורענטן פֿאַר ייִדיש.

די קאָנקורענץ און די געפֿאַר פֿאַר ייִדיש ליגט אין די ערטער, וווּ מיר וווינען, אין דער גלײַכגילטיקייט צו דער ייִדישער שפּראַך, אין דער טענדענץ זיך צו אַסימילירן. ניט נאָר אין די לענדער, וווּ די ייִדישע שפּראַך געניסט ניט אירע רעכט, נאָר אַפֿילו אין די לענדער, וווּ ייִדיש איז געוואָרן אָנערקענט ווי די איינציקע נאַציאָנאַלע שפּראַך פֿון ייִדן און זי געניסט פֿון אַלע פּריווילעגיעס ווי אַן אויטאָנאָמע שפּראַך, שטאַרקט זיך די אַסימילאַציע פֿון טאָג צו טאָג. עס וואָלט גענוג געווען, ווען מיר קענען דערהאַלטן פֿופֿציק פּראָצענט פֿון דער ייִדישער אונטערוואַקסנדיקער יוגנט אין פּוילן, 25 פּראָצענט אין אַמעריקע און אַנדערע לענדער, און אַפֿילו בלויז פֿופֿציק פּראָצענט פֿון דער אונטערוואַקסנדיקער יוגנט אין רוסלאַנד פֿאַר ייִדיש. וואָלט ייִדיש אַ קיום געהאַט אָן ארץ-ישׂראל. אַפֿילו אין ביראָבידזשאַן, ווי פֿרײַנד אַדאָלף העלד טיילט מיט פֿון דאָרטן, זײַנען די ייִדישע קינדער צעטיילט: איין טייל גייט אין אַ ייִדישער און דער אַנדערער טייל אין אַ רוסישער שול. [אַדאָלף העלד, דער פֿאָרזיצער פֿון דער "פֿאָרווערטס"-אַסאָציאַציע און דער פּרעזידענט פֿון דעם "אַמאַלגאַמייטעד-בענק" האָט געשריבן אין "פֿאָרווערטס" וועגן זײַן רײַזע קיין ביראָבידזשאַן.]

ניין, דער קיום פֿון ייִדיש הענגט ניט אָפּ פֿון דער אָדער פֿון אַן אַנדער שטעלונג, וואָס די ייִדישיסטן וועלן נעמען צו העברעיִש אין ארץ-ישׂראל. די צרה ליגט ערגעץ אַנדערשוווּ. מע האָט דאָס ייִדישע לשון און די ייִדישע ליטעראַטור אָפּגעשונדן פֿון יעדן מענטשלעכן און נאַציאָנאַלן אינהאַלט, מע האָט פֿון דער שפּראַך געמאַכט בלויז אַ נאַקעטע כּלי — און אַ שלעכטע כּלי דערצו, ווײַל מע שרײַבט אַ שלעכטן ייִדיש — צו טרײַבן פּאַרטיייִשע קלײַזל-פּאָליטיק, וואָס ווערט דיקטירט ניט פֿון אַ מענטשלעכן אידעאַל, נאָר פֿון קליינע אַמביציעזע פּאַרטיי-אינטערעסן. עס פֿעלט אין הײַנטיקן ייִדיש די גרויסע מענטשלעכע ליבע, וואָס אירע מײַסטערס האָבן געטראָגן, דורך שילדערן דאָס צניעותדיקע אָרעמע ייִדישע לעבן, אין דער וועלט אַרײַן.

איך בלוטיק פֿון דעם טויזנט מאָל מער פֿון אַ סך אַנדערע. מיט ווייטיק אין האַרצן זע איך דאָס צו. וואָרעם אויב עס האָט ווער עפּעס צו פֿאַרלירן דערבײַ, האָב איך געוויס צו פֿאַרלירן!

איך בין ניט אַרויסגעטראָטן קעגן ייִדיש. ווי קאָן איך דאָס? מײַן איינציקע זינד באַשטייט אין דעם, וואָס איך קעמף ניט קעגן העברעיִש אין ארץ-ישׂראל וואָס באַגלייט דעם אַקער אין פֿעלד און דעם האַמער אין פֿאַבריק. איך קעמף ניט קעגן דער שפּראַך, וועלכע אידעאַלע ייִדישע מענטשן האָבן מיט אַ מסירת-נפֿש און העראָיִזם, וואָס איז איינציק אין דער געשיכטע, באַנײַט, דערוועקט צום לעבן, צוזאַמען מיט זייער אידעאַל פֿון אַרבעט.

אין דער צײַט, ווען אַזוי פֿיל אומגליק, גלײַכגילטיקייט און ייִאוש איז אַרום אונדז, האָב איך דעם מוט אַ גוט וואָרט צוצורופֿן דעם אָרעמען מענטש, וואָס גלייבט אין זײַן אידעאַל.