אַ סך מענטשן האַלטן, אַז אַן אמתע שפּראַך דאַרף האָבן אַ באַזונדער לאַנד, נישט געקוקט אויף דעם, וואָס ס׳רובֿ שפּראַכן האָבן נישט קיין אייגענע טעריטאָריעס. אַזוי ווי אין פֿראַנקרײַך לעבן די פֿראַנצויזן וואָס רעדן פֿראַנצייזיש, מיינט מען, אַז מלוכה, פֿאָלק און שפּראַך דאַרפֿן שטענדיק זײַן אידענטיש. אָבער דאָס איז אין דער אמתן אַ זעלטענער פֿענאָמען, זיכער אַזוי איז בײַ ייִדן — אַ פֿאָלק טויזנטער יאָרן האָט נישט געהאַט קיין אייגענע מלוכה און האָט גערעדט פֿאַרשיידענע שפּראַכן. דער ציוניסטישער פּראָיעקט האָט געצילט, צום טייל, בלויז צוצופּאַסן די ייִדן צו די מערבֿ־אייראָפּעיִשע נאַציאָנאַלע ווערטן, מיט העברעיִש ווי די הויפּט־שפּראַך. אַ סך טעריטאָריאַליסטן האָבן געטראַכט צו טאָן כּמעט די זעלבע זאַך אויף אַן אַנדער אָרט, נישט אין ארץ־ישׂראל, נאָר מיט דער ייִדישער שפּראַך, אַנשטאָט דער העברעיִשער. דער דאָזיקער געדאַנק שטעקט הינטער דער "ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט" פֿון ביראָבידזשאַן, און אויך הינטער דעם נײַעם דעטעקטיוו־ראָמאַן פֿון מײַקל שייבאָן "די ייִדישע פּאָליציי־יוניאָן". שייבאָן שטעלט זיך פֿאָר, ווי אַזוי עס וואָלט אויסגעזען אַן אָפֿיציעלע ייִדישע טעריטאָריע אין אַלאַסקע, וווּ מע רעדט ייִדיש.

דאָס פֿראַזע־ביכעלע פֿאַר טוריסטן "זאָגט עס אויף ייִדיש" פֿון אוריאל און בינה ווײַנרײַך האָט שייבאָנען אינספּירירט אָנצושרײַבן דעם ראָמאַן. וועגן דעם האָט ער אָנגעשריבן אַ קאָמישן אַרטיקל, וואָס ער האָט שפּעטער געדאַרפֿט פֿאַרטיידיקן אויף "מענדעלע": "וואָס האָט מיך פֿאַראינטערעסירט איז דאָס פֿאָרשטעלן זיך אַן אַנדער וועלט, וווּ אַ ייִדיש פֿראַזע־ביכל פֿאַר טוריסטן וואָלט זיך באַצויגן צו אַן אמתדיק אָרט, מיט די אָפֿיציעלע פּאַספּאָרטן, צאָל־אַגענטן, די פֿלוג־ליניעס און שיף־פּאַסאַזשירן, וואָס שפּילן אַזאַ גרויסע (און, פֿאַר מיר, רירנדיקע) ראָלע אינעם פֿראַזע־ביכל. וואָס מער איך האָב געטראַכט וועגן דעם דאָזיקן לאַנד, און עס זיך פֿאָרגעשטעלט, אַלץ אומעטיקער איז מיר געוואָרן אויפֿן האַרצן צוליב זײַן נישט־זײַן; אַן אומעט, וואָס — און דאָ רעד איך בלויז פֿאַר זיך אַליין — קיין סאָוועטישע רעפּובליקן, קיין חסידישע געגנטן און קיין געזעלשאַפֿטן צו פּרעזערווירן און באַנײַען די ייִדישע שפּראַך, וועלן אים קיין מאָל נישט אײַנשטילן".

מ׳דאַרף מודה זײַן, אַז קיין ייִדיש־רעדנדיק לאַנד האָט קיין מאָל נישט עקזיסטירט, אַפֿילו אין די בעסערע צײַטן. ייִדיש האָט געהאַט אַן אָפֿיציעלן סטאַטוס אַ געוויסע צײַט אין ווײַסרוסלאַנד, אין ביראָבידזשאַן, הײַנט אין שוועדן און מאָלדאָווע אויך (נאָך נישט אין ישׂראל) — אָבער דאָס איז נישט געווען די ייִדיש־רעדנדיקע מדינה, וועגן וועלכער שייבאָן און אַנדערע ייִדישיסטן האָבן געחלומט. ס׳איז קיין מאָל נישט געווען, אָבער עס בענקט זיך נאָך דעם סײַ ווי.

שייבאָן האָט זײַן פֿאַנטאַזירטן ייִדישן דיסטריקט — סע הייסט בײַ אים "סיטקאַ" — בשום אופֿן נישט אידעאַליזירט אָדער פֿאַרשענערט. מאָרד, קאָרופּציע, אַ פֿאַרברעכערישער חסידישער הויף, און דער בייזער אַלאַסקער וועטער מאַכן אַ מער פּאַסיקן הינטערגרונט פֿאַר אַ דעטעקטיוו־ראָמאַן. אין ביראָבידזשאַן איז דער חלום אויך נישט מקוים געוואָרן, שיין גערעדט. אַזוי אַרום דאַרף מען אפֿשר דאַנקבאַר זײַן, וואָס דער חלום איז געבליבן בלויז אַ חלום. מע זעט אויך אין מדינת־ישׂראל, ווי אַזוי דער אידעאַל און די רעאַליטעט גייען זיך פֿונאַנדער. הערצל האָט נישט געשריבן אין זײַן טאָגבוך וועגן די מלחמות אָן אַ סוף מיט די אַראַבער; וועגן דער אָקופּאַציע, וועגן דעם מויער, וואָס טיילט אָפּ די פּאַלעסטינער; וועגן די יאָרן מיליטער־דינסט, וואָס יעדער ישׂראל־בירגער דאַרף אַדורכמאַכן; וועגן דער מלחמה אין איראַק, די אַטאָם־ראַקעטן פֿון איראַן, און די אַלע אַנדערע טויזנטער סכּנות פֿאַר די ייִדן אין זײַן אויסגעחלומטער מדינה. מע קען טאַקע האָבן ספֿקות אין דעם פֿאַל וועגן די גוואַלדיקע מעלות פֿון דעם מערבֿ־אייראָפּעיִשן מאָדעל: איין לאַנד, איין פֿאָלק, איין שפּראַך.

ייִדישלאַנד איז געווען, און איז נאָך הײַנט געבליבן אַ "גײַסטיקע מלוכה", אָן גרענעצן און אַרמייען, אַ "לאַנד" געמאַכט פֿון ביכער און מענטשן. הײַנטיקע צײַטן, ווען מע דערקענט די געפֿערלעכע מאַכט פֿון דער רעגירונג, און די גוואַלדיקע פּירות, וואָס קומען פֿון דער פֿרײַער געזעלשאַפֿט — נישט בלויז עקאָנאָמיש, נאָר אויך אַרטיסטיש־שעפֿעריש, אין דער אַנטוויקלונג פֿון דער מענטשלעכער נשמה — הײַנט קען מען בעסער אָפּשאַצן די גרויסע מעלות פֿון אַ נישט־אָפֿיציעלער שפּראַך — אַזוי ווי ייִדיש.

מיט עטלעכע יאָר צוריק, דווקא אין אַ קלאַס וועגן דעם ייִדישן חורבן, האָב איך געזען אַ דאָקומענטאַר־פֿילם וועגן דער שרעקלעכער באַהאַנדלונג פֿון די אַמעריקאַנער אינדיאַנער אין דער אַמעריקאַנער געשיכטע. די אינדיאַנער שפּראַכן און קולטורן זענען צום גרעסטן טייל אָפּגעווישט געוואָרן פֿון דער ערד, די רעשטלעך פֿון די אַמאָליקע שבֿטים לעבן אין אָרעמע רעזערוואַציעס אין פֿאַרוואָרפֿענע ווינקלעך פֿונעם לאַנד. אין איין סצענע פֿונעם פֿילם האָט אַן אינדיאַנער געוויזן דעם "פּאַספּאָרט" פֿון זײַן שבֿט, כּדי צו באַטאָנען, אַז זיי זענען אַ באַזונדער פֿאָלק, נישט סתּם אַמעריקאַנער בירגער; און די שבֿטים ווערן טאַקע אָנערקענט ווי באַזונדערע נאַציעס פֿון דער אַמעריקאַנער רעגירונג, כאָטש קיין אמתע מאַכט פֿאַרמאָגן זיי נישט. דעמאָלט בין איך געווען אַ הייסער אַמעריקאַנער פּאַטריאָט, האָב איך געקריצט מיט די ציין: "סטײַטש! וואָס איז דאָס פֿאַר אַ פֿאַרראַטונג — מאַכן זייערע אייגענע פּאַספּאָרטן! זאָלן זיי שוין פֿאַרגעסן די אַלטע שטותים און ווערן נאָרמאַלע אַמעריקאַנער". אָבער הײַנט טראַכט איך פּונקט פֿאַרקערט.

קיין אַרמיי און קיין אימפּעריע דאַרפֿן מיר נישט. אין דער הײַנטיקער וועלט — כאָטש אין אַמעריקע און אין אייראָפּע איז מען פֿרײַ צו לעבן, ווי דאָס האַרץ וויל עס. אָבער פֿאַר וואָס טאָר מען נישט אָנערקענען אונדזער "גײַסטיקע מלוכה" כאָטש סימבאָליש, אַזוי ווי די אינדיאַנער האָבן עס געטאָן? פֿאַר וואָס נישט האָבן אונדזער אייגענעם פּאַספּאָרט?

ריין סימבאָליש דאַרף דאָס אויך נישט זײַן. מיר האָבן אונדזערע צײַטונגען, אונדזערע שילן, אונדזערע טעאַטערס, אונדזערע קולטור־אינסטיטוציעס — די יסודות פֿון אונדזער "גײַסטיקער מלוכה". זאָל דער פּאַספּאָרט זײַן אַ פֿאַרבינדונג צווישן די אינסטיטוציעס. זאָלן די ייִדישלאַנד־"בירגער" קריגן אַ הנחה אויף זייערע צײַטונג־אַבאָנעמענטן און טעאַטער־בילעטן. זאָלן זיי האָבן אַ דעה אין דער צוקונפֿט פֿון זייער ייִדיש־וועלט.

עס בלײַבט די קשיא — ווער וועט שאַפֿן די דאָזיקע פּאַספּאָרטן?

רופֿט זיך אָפּ און שרײַבט: