 |
| אַן עפּל־בוים |
פֿרײַטיק־צו־נאַכטס, פֿאַרן קידוש, זאָגט מען אין די חסידישע קהילות אַ תּפֿילה אויף לשון־תּרגום, וואָס קלינגט ווי אַ באַצויבעריש מיסטיש געדיכט: "אתקינו סעודתא דמהימנותא שלימתא חדותא דמלכּא קדישא; אתקינו סעודתא דמלכּא; דאָ היא סעודתא דחקל תּפּוחין קדישין וזעיר אַנפּין ועתּיקא קדישא אתין לסעדה בהדה". נישט בלויז דער קלאַנג און ריטעם, נאָר דער באַדײַט פֿון דער דאָזיקער תּפֿילה איז אַ באַצויבעריש־סודותפֿולער: "גרייט צו אַ סעודה פֿון אמונה־שלימה, אַ שׂימחה פֿונעם הייליקן מלך; גרייט צו אַ סעודה פֿאַרן מלך; דאָס איז אַ סעודה פֿונעם הייליקן עפּל־סאָד, פֿון זעיר־אַנפּין און פֿון עתּיקא־קדישא, וואָס קומען צו דער סעודה צוזאַמען מיט איר". שבת בײַטאָג און בײַ די שלוש־סעודות זאָגט מען ענלעכע תּפֿילות; דער זעלבער מאָטיוו וועגן דעם "הייליקן עפּל־סוד" פֿאַרנעמט אויך אַ צענטראַל אָרט אין די פֿרײַטיק־צו־נאַכטיקע זמירות, ווו עס ווערט דורך דעם עראָטישן סימבאָליזם באַזונגען דער מיסטישער פֿאַרבאַנד צווישן דעם הקדוש־ברוך־הוא און זײַן שכינה.
לויטן אַריז״ל, רבי יצחק לוריא, וועלכער האָט געשאַפֿן די דאָזיקע תּפֿילות און זמירות, מיינט דער "עפּל־סוד" טאַקע די הייליקע שכינה — דעם אַנטפּלעקטן אַספּעקט פֿונעם אייבערשטן, וואָס ווערט אַסאָציִיִרט מיט ווײַבלעכקייט. דער רײַכער סימבאָליזם, וואָס איז פֿאַרבונדן אין דער ייִדישער טראַדיציע מיט ביימער, שעפּט זיך אָבער ווײַט נישט אויס מיט אַזאַ אַסאָציאַציע. דער רמ״ק, רבי משה קאָרדאָוועראָ, אַן אַנדער גרויסער מקובל, האָט דערקלערט, אַז די עפּל סימבאָליזירן די דרײַ ייִדישע אָבֿות, די השפּעה פֿון ג־טלעכער חכמה, בינה און תּפֿארת אין דער וועלט און אַנדערע מיסטישע ענינים. לויט זײַן מיינונג, ווערט אין די עפּל באַזונדערס שטאַרק אויסגעדריקט די גאַנצהייט פֿון קאָליר, ריח און טעם.
פֿאַרשטייט זיך, שפּילן די פֿיזישע עפּל אויך אַ וויכטיקע ראָלע אין ייִדישקייט. פֿאַר אַ פּשוטן ייִד פֿון אַ גאַנץ יאָר, וואָס לערנט נישט קיין סודות־הקבלה, ווערן זיי אַסאָציִיִרט, קודם־כּל, מיט ראָש־השנה. דער גן־עדן ווערט אויך אָפֿט באַטראַכט ווי אַן עפּל־גאָרטן, ווי עס דערמאָנט רש״י און אַנדערע באַקאַנטע מפֿרשים. די פֿאַרבאָטענע פּרי, וואָס חוה האָט אַראָפּגעריסן פֿונעם עץ־הדעת, ווערט פֿאַרבונדן אין מאמרי־חז״ל מיט אַ צאָל פֿאַרשיידענע פֿרוכטן און אַפֿילו מיט ווייץ; אין דער ייִדישער פֿאָלק־טראַדיציע, אַזוי ווי אין דער גאַנצער קריסטלעכער אייראָפּע, ווערט עס אָבער באַטראַכט ווי אַן עפּל.
לאָמיר זיך אָבער אומקערן צו דעם אַריז״לס "חקל־תּפּוחין". ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז אַן עפּל און עפּל־גערטנער ווערן אַסאָציִיִרט מיט דער ווײַבלעכער זײַט פֿון ג־טלעכקייט בײַ אַ סך פֿעלקער, ניט בלויז בײַ ייִדן. אין אַ באַקאַנטן גריכישער מיטאָס, האָבן דרײַ געטינס — אַפֿראָדיטע, הערע און אַפֿינע, זיך צעקריגן איבער אַ גאָלדענעם עפּל; דאָס מחלוקת האָט געבראַכט צו דער באַרימטער טראָיאַנער מלחמה. פֿאַר אַ ייִד איז עס נישט קיין גרויסער חידוש, אַז עבֿודה־זרה קאָן ברענגען צו אַ קריג; פֿונדעסטוועגן, זעען מיט אַ קלאָרע אַסאָציאַציע צווישן עפּל און קאָסמישע פֿרוי־פֿיגורן.
די אַלטע לעטישע און ליטווישע לעגענדעס דערציילן וועגן אַ געטין, וואָס וויינט אין איר עפּל־גאָרטן וועגן דעם, וואָס זי איז אַראָפּגעפֿאַלן אין עולם־הזה ווי אַן עפּל. רבי נחמן בראַצלעווער און אַ צאָל איטאַליענישע מקובלים, וועלכע האָבן נישט מורא געהאַט צו זוכן פּאַראַלעלן צווישן קבלה און פּאַגאַנישער מיטאָלאָגיע, וואָלטן געקאָנט אָפּטײַטשן די דאָזיקע מעשׂה ווי אַ משל וועגן גלות־השכינה. ענלעכע לעגענדעס זענען פֿאַראַן אויך בײַ די גערמאַנישע פֿעלקער.
אַוואַלאָן, לוז און "Tír na nÓg"
אַן אַנדער באַרימטער עפּל־סאָד איז אַוואַלאָן — דער מיסטעריעזער יענוועלטישער אינדזל, וועלכער פֿיגורירט אין די אוראַלטע קעלטישע לעגענדעס וועגן דעם קיניג אַרטור. דער נאָמען פֿונעם אינדזל גופֿא איז עטימאָלאָגיש פֿאַרבונדן מיטן ייִדישן וואָרט "עפּל", צוליב דעם אַלגעמיינעם שײַכות פֿון קעלטישע און גערמאַנישע שפּראַכן. די מיסטישע אָזערע־פֿרוי האָט געגעבן אַרטורן די וווּנדער־שווערד "עקסקאַליבור", וועלכע איז אויסגעשמידט געוואָרן אין אַוואַלאָן, און פֿיר פֿייעס, וועלכע רעגירן איבער דעם אינדזל, האָבן געבראַכט צו זיך דעם שטאַרבנדיקן קיניג.
און איצט, לאָמיר זיך אומקערן ווידער צו אונדזערע ייִדישע לעגענדעס. אינעם ספֿר "נפֿלאָות רבי פּנחס מקאָריץ", וועגן דעם גרויסן חסידישן רבין פּנחס קאָרעצער, ווערט געבראַכט אַ מעשׂה וועגן אַ ייִד, וועלכער האָט געבראַכט דעם טערקישן סולטאַן אַן עפּל פֿון גן־עדן; דער עפּל איז געווען מסוגל צו פֿאַרלענגערן דעם סולטאַנס לעבן, און דערמיט געראַטעוועט די ייִדן פֿון אַ גזירה. לויט דער מעשׂה, קאָן מען קריגן אַזאַ עפּל אין דער געהיימער שטאָט לוז, וווּ מענטשן וווינען אייביק און וווּ עס ווערט צעשווענקט די גרענעץ צווישן עולם־הזה און גן־עדן. דער שליח, וועלכער האָט געבראַכט דעם עפּל, האָט באַקומען אַן עצה וועגן דעם דאָזיקן אָרט אין אַ מיסטישן חלום. כּדי אַרײַנצודרינגען אין דער שטאָט, מוז מען זיך צוערשט טובֿלען אין אַ סכּנותדיקער מיקווה, פֿול מיט שלאַנגען; דערנאָך, אויב דער שומר וועט אַרײַנלאָזן, וועט אויף אַ געוויסן בוים זיך עפֿענען אַ לאָך, וואָס פֿירט אין דער באַהאַלטענער שטאָט פֿון אומשטערבלעכע.
דער ריטערישער גײַסט און אַ צאָל פּרטים פֿון דער דאָזיקער מעשׂה קלינגען זייער ענלעך צו די אַרטורישע לעגענדעס, וועלכע האָבן אַמאָל צירקולירט צווישן די אַשכּנזישע ייִדן, בעל־פּה און אין פּאָפּולערע ייִדישע איבערזעצונגען. מע וואָלט געקאָנט משער זײַן, אַז די מיסטישע שטאָט לוז איז דער קעלטישער אַוואַלאָן, וואָס איז "פֿאַרייִדישלעכט" געוואָרן אינעם מויל פֿונעם פֿאָלק. דאָס דאָזיקע אָרט, וווּ דער מלאך־המוות האָט נישט קיין שליטה, ווערט אָבער דערמאָנט שוין אין מדרש־רבה. די חז״ל זאָגן, אַז דער נאָמען פֿון דער שטאָט האָט צו טאָן מיט דעם, וואָס בײַ איר אַרײַנגאַנג שטייט אַ וואַלדנוסבוים, וואָס הייסט אויף לשון־קודש אויך "לוז". אינעם בוים איז דאָ אַ לאָך, וואָס פֿירט אין אַ הייל, און די הייל ברענגט קיין לוז.
די דאָזיקע פֿאַרבינדונג צווישן אַ וואַלד־נוסבוים און אַ לאַנד, וווּ מענטשן בלײַבן אייביק יונג און וווּ עס וואַקסן די עפּל פֿון גן־עדן, רופֿט אויך אַרויס בפֿירוש קעלטישע אַסאָציאַציעס. ס׳איז כּדאַי צו באַמערקן, אַז בײַ די קעלטן, אַזוי ווי בײַ די ייִדן, איז פֿאַראַן אַ גאַנצע קאָמפּליצירטע טעאָריע וועגן די סגולות און דעם סימבאָליזם פֿון ביימער. לויט די מיטל־עלטערלעכע קוואַלן, האָט אַפֿילו יעדער אות פֿון דער אוראַלטער אירלענדישער "אָגאַם־שריפֿט" געטראָגן אַ נאָמען פֿון אַ געוויסן בוים.
בײַ ייִדן זענען פֿאַראַן אַ גאַנצע ריי ספּעציפֿישע מיצוות, וואָס האָבן צו טאָן מיט ביימער. מע שאָקלט די אַרבע־מינים און מע בויט אַ סוכּה פֿון האָלץ; ראָש־השנה עסט מען אַן עפּל, אײַנגעטונקען אין האָניק, און אַנדערע פּירות־סימנים; שבֿועת באַצירט מען די שילן מיט ביימעלעך און פֿלאַנצן; ווען מע בויט אַ הויז, טאָר מען נישט אויסהאַקן קיין פֿרוכט ביימער, סײַדן מע האָט נישט קיין אַנדער ברירה. די קומענדיקע וואָך פּראַווען מיר אַ ספּעציעלע "ראָש־השנה פֿון ביימער", חמשה־עשׂר־בשבֿט; אַלץ מער ייִדן — בפֿרט די, וואָס האָבן ליב נאַטור און פֿאַרנעמען זיך ערנסט מיט די פּראָבלעמען פֿון סבֿיבֿה — מאַכן אַ גאַנצן סדר, לויט די טראַדיציעס פֿון מקובלים און חסידים. מע טרינקט פֿיר כּוסות ווײַן און מע עסט אַ גאַנצע ריי פֿרוכטן, וועלכע סימבאָליזירן פֿאַרשיידענע גײַסטיקע וועלטן און מדרגות.
ניסלעך, שטערן און מיסטישע פֿרויען
רבי נחמן בראַצלעווער שרײַבט אין זײַן ספֿר "ליקוטי מוהר״ן", אַז די וואַלדניסלעך, "אַגוזים הנקראָים לוזים", סימבאָליזירן אַ געוויסן ג־טלעכן פּרצוף, אַן אַספּעקט פֿון שכינה, וואָס ווערט סימבאָליש אַסאָציִיִרט מיט יעקבֿס ערשטער פֿרוי, לאה, און טראָגט דעם זעלבן נאָמען. דאָס זעלבע וואָרט, "לוז", איז אויך פֿאַרבונדן מיט אומשטערבלעכקייט, און באַצייכנט אויך אַ ביינדל, פֿון וועלכן עס וועט אויסוואַקסן בײַ די מענטשן אַ נײַער גוף בײַ תּחית־המתים.
אַזוי ווי אינעם פֿאַל פֿון עפּל און עפּל גערנטער, איז שווער צו פֿאַרשטיין, פֿאַרוואָס די וואַלדניס און נוסביימער ווערן פֿעסט אַסאָציִיִרט מיטן אייביקן לעבן, מיט שכינה און מיט אַ יענוועלטיקער שטאָט פֿון אומשטערבלעכע אײַנוווינער זינט דער תּלמודישער תּקופֿה. ס׳איז אָבער אַ חידושדיקער פֿאַקט, אַז ממש די זעלבע קייט פֿון סימבאָלן איז אויך בנימצא אינעם קעלטישן פֿאָלקלאָר.
לאָמיר ציטירן אַ ליד פֿונעם גרויסן אירלענדישן פּאָעט וויליאַם באָטלער יעיטס:
I have drunk ale from the Country of the Young
And weep because I know all things now:
I have been a hazel tree and they hung
The Pilot Star and the Crooked Plough
Among my leaves in times out of mind:
"געטרונקען האָב איך אייל פֿונעם לאַנד פֿון די יונגע
און איך וויין, ווײַל איך ווייס איצט אַלע זאַכן:
איך בין געווען אַ וואַלד־נוסבוים און מע פֿלעגט הענגען
דעם אויבער־שטערן און דעם אויסגעבויגענעם פּלוג
צווישן מײַנע בלעטער, אין די צײַטן אויס דעם זין".
"דאָס לאַנד פֿון די יונגע", וואָס דער פּאָעט האָט דערמאָנט אויף ענגליש, הייסט אויף אירלענדיש "Tír na nÓg". דאָס איז אַ נאָמען פֿון אַ יענוועלטיק אָרט, ענלעך צו אַוואַלאָן, וווּ די אײַנוווינער וווינען אייביק און וווּ עס גיסן זיך קוואַלן פֿון אייביקער יוגנט.
לויט די לעגענדעס, איז דער וועג צום "לאַנד פֿון די יונגע" אַרומגערינגלט מיט נײַן וואַלד־נוסביימער, וועלכער ווײַזן אָן דעם וועג אָדער דינען ווי אַ "פּאָרטאַל" צו יענער וועלט. יעיטס איז אַליין געווען אַ מיסטיקער. אינעם דערמאָנטן ליד דערציילט ער, מעגלעך, וועגן איינער פֿון זײַנע ספּיריטואַליסטישע וויזיעס. "דער אויבער־שטערן און דער אויסגעבויגענער פּלוג" זענען, פֿאַרשטייט זיך, דער צפֿונדיקער שטערן און די קאָנסטעלאַציע "גרויסע בעריכע", וועלכע שײַנען איבער דעם בוים, וואָס פֿירט צום געהיימען לאַנד. אין זײַנער אַ בריוו, דערמאָנט דער פּאָעט, אַז ער האָט אַמאָל דערזען אין אַ וויזיע פֿון אַ בוים מיט אַ וואַסער קוואַל, וואָס פֿירט צום אָרט פֿון אייביקער יוגנט און ווערט באַוואַכט דורך אַ שומר.
אין די אירלענדישע לעגענדעס ווערן די וואַלדניס און אַזעלכע מיסטישע קוואַלן אַסאָציִיִרט מיט בריגיטע (Bríd) — אַ לעגענדאַרע פֿרוי, וועלכע ווערט באַטראַכט סײַ ווי אַ קריסטלעכע הייליקע, סײַ ווי אַ ווײַבלעכע ג־טלעכע פֿיגור. ס׳איז כּדאַי צוצוגעבן, אַז די וואַלדניס און נוס וועלדער ווערן אַסאָציִיִרט בײַ די קעלטן מיט חכמה; פּונקט אַזוי, זענען גאַנצע קבלה־ספֿרים, וווּ עס גייט אַ רייד וועגן די טיפֿע חכמות און סודות־התּורות, אָנגערופֿן "סוד האגוז" און "גנת־אגוז" — "דער סוד פֿונעם נוס" און "נוס גאָרטן".
ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז אַן עפּל דינט ווי אַ סימבאָל פֿונעם נײַ־יעריקן מזל אויך בײַ די קעלטן. פֿאַרשיידענע טראַדיציעס, וואָס זענען פֿאַרשפּרייט אין דער וועלט אין שײַכות מיט "האַלאָווין" און האָבן צו טאָן מיט די עפּל, זענען היסטאָריש פֿאַרבונדן מיטן קעלטישן נײַעם יאָר — "סאַון", באַקאַנט אויף ענגליש ווי "סאַמיין". אין דרײַ חדשים נאָך דעם דאָזיקן טאָג, אינמיטן דעם ווינטער, דעם ערשטם פֿעברואַר, קומט אַן אַנדער טאָג — "אימבאָלג" אָדער "אימעלק", וועלכער איז הײַנט פֿאַרבונדן מיטן נאָמען פֿון דער זעלבער לעגענדאַרער בריגיטע און שטאַמט פֿון די אוראַלטע פּאַגאַנישע צײַטן. ס׳איז בעצם אַ גערעטעניש־טאָג, פֿאַרבונדן מיטן אָנקום פֿונעם פֿרילינג, ווען מע עסט מילכיקע מאכלים און געטריקנטע פֿרוכטן. בײַ די הײַנטיקע אָקולטיסטן ווערט דער דאָזיקער טאָג אָפֿט באַטראַכט ווי אַ פֿעסטיוואַל פֿון ג־טלעכער ווײַבלעכקייט.
ראָש־השנה לשכינה?
צוליב וואָס קריך איך דאָ אַרײַן אַזוי טיף אין די אוראַלטע האַלב־פּאַגאַנישע, האַלב־קריסטלעכע טראַדיציעס? חמשה־עשׂר־בשבֿט פֿאַלט אויס פּונקט אינמיטן דער תּקופֿת־טבֿת, און ווערט באַטראַכט ווי דאָס נײַע יאָר פֿון ביימער און אַ סימן פֿונעם קומענדיקן פֿרילינג. על־פּי־קבלה, עסט מען דעם דאָזיקן טאָג פֿאַרשיידענע פֿרוכטן און ניסלעך — אין אַ דירעקטער שײַכות מיטן דערמאָנטן מיסטישן סימבאָליזם פֿונעם נוסבוים.
די געשיכטע פֿונעם חמשה־עשׂרדיקן סדר איז אומקלאָר. ער ווערט באַשריבן אינעם ספֿר "חמדת־ימים", וואָס שטאַמט, ווי עס טראַכט ס׳רובֿ פֿרומע און וועלטלעכע פֿאָרשער, פֿון שבתי־צבֿיניקעס. אין אַ טייל פֿרומע קרײַזן ווערט "חמדת־ימים" אינגאַנצן פֿאַרווערט ווי אַ סעקטאַנטישער ספֿר. און פֿאָרט, איז דער נוסח פֿונעם חמשה־עשׂרדיקן סדר אָנגענומען געוואָרן בײַ אַ סך חסידים און חסידישע רביים, און ווערט אַלץ מער פֿאַרשפּרייט בכל־תּפֿוצות־ישׂראל.
אין געוויסע קרײַזן, וואָס האָבן אַ שײַכות צו ייִדישן פֿעמיניזם און דער "ייִדישער אויפֿלעבונג" (Jewish Renewal), ווערט חמשה־עשׂר־בשבֿט הײַנט באַטראַכט ווי "די ראָש־השנה פֿון שכינה". די דאָזיקע קרײַזן מישן אָפֿט צונויף ייִדישקייט מיט קעלטישע און אַנדערע ניט־ייִדישע טראַדיציעס, דערפֿאַר איז אַמאָל שווער צו פֿאַרשטיין, פֿונוואַנען זיי נעמען זייערע חידושדיקע אָפּטײַטשן פֿון ייִדישע טראַדיציעס — בפֿרט ווען עס גייט אַ רייד וועגן אַ ייִדישן יום־טובֿ, וואָס אַ טייל זײַנע טראַדיציעס האָבן פֿון אָנהייב אָן אומקלאָרע וואָרצלען.
הרבֿ אַבֿרהם־יצחק קוק, ווען מע האָט אים אַמאָל מכבד געווען צו פֿאַרפֿלאַנצן אַ בוים אין ארץ־ישׂראל, לכּבֿוד חמשה־עשׂר־בשבֿט, האָט אויסגעגראָבן די ערד מיט זײַנע אייגענע הענט און געזאָגט אַ דרשה וועגן דער סימבאָלישער פֿאַרבינדונג צווישן דעם דאָזיקן טאָג און ביימער בכלל, צו דער הייליקער שכינה. ווײַזט אויס, אַז אַזאַ פֿאַרבינדונג איז נישט בלויז אַן אויסטערליש מאָדערן אויסטראַכטעניש. אַדרבה, מע זעט, אַז חמשה־עשׂר־בשבֿט און די ייִדישע "טעאָריע פֿון ביימער" איז באַגרינדעט אויף טיפֿע, אוראַלטע אַרכעטיפּישע יסודות, וועלכע ווערן אָפּגעשפּיגלט אויף פֿאַרשיידענע אופֿנים אין אַנדערע וועלט־קולטורן — אַפֿילו אין אַזעלכע, וואָס האָבן, אויפֿן ערשטן בליק, ווייניק שײַכות צו ייִדן.
צום באַדויערן, איז די טעמע פֿונעם ייִדישן געוויקס־סימבאָליזם נאָך ווייניק געפֿאָרשט. די צוויי מינים פּירות, וואָס ווערן באַהאַנדלט אינעם דאָזיקן אַרטיקל — עפּל און וואַלדנוס — זענען בלויז צוויי בײַשפּילן, וועלכע ווײַזן אָן אויף דער טיפֿקייט פֿון פֿיל־שיכטלעכע סימבאָלן און צווישן־קולטורערע פּאַראַלעלן, וואָס נעמען אַרום אַזעלכע פֿאַרשיידנאַרטיקע ענינים, ווי דער ווײַבלעכער אַספּעקט פֿון ג־טלעכקייט ביז מיסטישע פּאָרטאַלן אינעם לאַנד פֿון אייביקער יוגנט. איך האָף אָבער, אַז מײַן אַרטיקל וועט העלפֿן די לייענער צו דערפֿילן, אַז אין די ניסלעך, עפּל און אַנדערע פֿרוכטן, וואָס מיר עסן חמשה־עשׂר־בשבֿט, באַהאַלטן זיך וווּנדערלעכע סודות פֿון מיסטיציזם און געשיכטע.