הײַנט איז שווער זיך פֿאָרצושטעלן, וואָס פֿאַר אַ וויכטיקע ראָלע די שדים און בייזע רוחות האָבן געשפּילט אין דער וועלט פֿון די אַשכּנזישע ייִדן. אינעם "ספֿר־חסידים", וואָס יהודה און שמואל החסיד האָבן מחבר געווען אינעם 12טן אָדער 13טן יאָרהונדערט אין דײַטשלאַנד, לייענט מען בפֿירוש ווי די מורא פֿאַר שדים האָט משפּיע געווען אויפֿן טאָג־טעגלעכן לעבן, ווי אויך אויף די ייִדישע מינהגים, טראַדיציעס, און פֿאָלקלאָר. וווּ מען האָט נאָר זיך אַ ריר געטאָן האָט מען אָנגעטראָפֿן אויף די "נישט־גוטע".

אַפֿילו אינעם לעבן פֿון שטעטל, אינעם 19טן און 20סטן יאָרהונדערט זענען געבליבן רעשטלעך פֿונעם פּחד פֿאַר די רוחות. מײַן טאַטע האָט אַלע מאָל געוואָלט האַלטן אַן אויג אויף מיר, ווען איך האָב אַרויסגעטראָגן דאָס מיסט בײַ נאַכט, נישט אַזוי צוליב די "הוליגאַנעס" אויף די בראָנקסער גאַסן, ווי צוליב זײַן מורא פֿאַר רוחות, וואָס ער האָט נאָך געדענקט פֿון זײַנע קינדער־יאָרן אין סערעט, בײַם אַרויסטראָגן דאָס מיסט אין דער פֿינצטערער נאַכט.

אין סערעט, ווי אַ ייִנגל, האָט ער אויך זיך נישט דערוועגט פֿאַרבײַצוגיין דעם בית־עולם, אָדער די שיל בײַ נאַכט, ווײַל דאָרטן, האָט מען געגלייבט, קומען זיך צונויף די מתים, אָדער שדים, דאַוונען בײַ נאַכט, און אויב זיי דאַרפֿן אַ צענטן צום מנין, טאָר מען זיי נישט אָפּזאָגן. אין דער פֿרי, וועט מען אײַך געפֿינען אַ טויטן אין שיל.

אינטערעסאַנט וואָס די טיף אײַנגעוואָרצלטע גלייבענישן אין די שדים און רוחות האָט מען אַוועקגעמאַכט מיט דער האַנט, ווי אַ סימן פֿון דער "פּאַגאַנישער" השפּעה. אָבער דאָס גלייבן אין זיי איז געוואָרן אַן אינטעגראַלער טייל אינעם לעבן במשך פֿון הונדערטער, אַפֿילו טויזנטער, יאָרן, נאָך פֿאַר דער תּקופֿה פֿון דער גמרא. פֿאָלקלאָריסטן און אַנדערע פֿאָרשער פֿון ייִדישקייט האָבן געוואָלט באַווײַזן ווי די שדים און רוחות האָבן "אַרײַנגעדרונגען" אינעם ייִדישן פֿאָלקלאָר. אָבער מער וויכטיק ווי דער מקור פֿון די גלייבענישן אין די רוחות איז דער פֿאַקט, וואָס די ייִדן האָבן עס אָנגענומען און געהאַלטן.

וועגן די ייִדישע רוחות פֿון מידבר, פֿונעם ים, פֿון וואַלד און פֿון די בערג, קען מען לייענען אין די לעגענדעס און פֿאָלקס־מעשׂיות. די צײַט ווען די רוחות האָבן גענומען די אייבערהאַנט איז אַוודאי געווען בײַ נאַכט, און דעריבער קומען פֿאָר כּמעט אַלע לעגענדעס וועגן זיי, נאָך זון־אונטערגאַנג. אַמאָל האָבן די שדים אַ שרעקלעכן אויסזען געהאַט, אָבער אַמאָל האָבן זיי געפֿירט אַ פּאַרעלעל לעבן צו די מענטשן, און אַפֿילו נישט אויסגעזען אַנדערש אויף אַ האָר. צווישן די מסורות, וואָס די "ייִוואָ־עטנאָגראַפֿישע קאָמיסיע" האָט געזאַמלט —

איין מאָל איז אַ קליין מיידעלע אויפֿגעשטאַנען פֿון שלאָף אין מיטן דער נאַכט און האָט אָנגעהויבן צו וויינען. איז אַרויסגעלאָפֿן פֿון הינטער דער סאָפֿע אַ שד, אַ מיידל מיט פֿלאַקסענע האָר און האָט דעם מיידעלע געגעבן אַ שמיץ מיט דער פֿאַטשיילע. (דערציילט אין פּאָסטעוו, ווילנער געגנט).

מכּוח דער דאָזיקער פּאַרעלעל־וועלט פֿון די שדים איז דאָס מײַסטערווערק אין דעם פּרט די אַזוי־גערופֿענע "מעשׂה ירושלמי", וואָס יהודה זלאָטניק האָט געזאַמלט און אַרויסגעגעבן, אין וועלכער די שדים־וועלט באַשטייט פֿון פֿרומע, ייִדישע שדימלעך, און אָך און וויי צום מענטש וואָס וויל צונויפֿמישן די צוויי וועלטן!

שדים און רוחות קענען טאַקע הרגענען מענטשן, אָבער געוויינטלעך, זענען זיי נישט אַזוי ברוטאַל, און טוען גיכער אָפּ שפּיצלעך —

"אַמאָל האָבן שדים פֿאַרשלעפּט אַ ווײַבל, אַ טראָגעדיקע, בעת זי איז געגאַנגען אויסגיסן שבת־צו־נאַכטס אַ טעפּל, אויפֿן צווייטן טאָג האָט מען זי געפֿונען אונטער אַ בריק מיטן אָפּגענומענעם קינד. דאָס ווײַבל האָט פֿון גאָרנישט געוווּסט.

אַזוי פֿאַרשפּרייט זענען געווען אַזוינע לעגענדעס, אַז אין דער ייִוואָ־זאַמלונג האָט מען אַפֿילו אַ באַזונדערע קאַטעגאָריע "שדים, וואָס פֿאַרשלעפּן מענטשן". אָבער פּונקט אַזוי פֿאַרשפּרייט זענען די שדים לעגענדעס, אין וועלכע די שדים פֿאַרשטעלן זיך ווי חיות.

אַ ייִד איז געפֿאָרן בײַנאַכט דורך אַ וואַלד. פּלוצלינג האָט ער דערפֿילט אַ קלאַפּ אין רוקן. ער האָט זיך אומגעקערט און דערזען פֿאַר זיך אַ שעפּס. דער שעפּס האָט אים באַרויִקט און גענומען זיך נאָכפֿרעגן ווי אַ היימישער וועגן דער היים. דער ייִד איז געזעסן אין טויט־שרעק און געוואַרט ביז צוועלץ אַ זייגער. ווי ס'איז געקומען האַלבע נאַכט, האָט זיך דער שעפּס אויסגעזונגען, אויסגעפּאַטשט און פֿאַרשוווּנדן. (דערציילט אין שאַוול, ליטע)

דער בעסטער פֿאָרשער פֿון דער ראָלע פֿון די שדים און רוחות אינעם ייִדישן לעבן איז געווען יהושע טראַכטענבערג, וועלכער איז געווען אַ רבֿ אין פּענסילוועניע, און האָט אָנגעשריבן צוויי וויכטיקע ביכער וועגן דעם ייִדישן שדים־ און כּישוף־פֿאָלקלאָר. אין זײַן בוך "Jewish Magic and Superstition" [ייִדישער כּישוף און גלייבענישן], 1939, גייט ער אויף אַ באַזונדערן וועג ווי זײַנע מיטצײַטלער־פֿאָרשער, וועלכע האָבן זיך געשעמט מיט די גלייבענישן, און געזוכט דרויסנדיקע אײַנפֿלוסן.

טראַכטענבערג שרײַבט בפֿירוש, אַז "אין צענטער פֿון ייִדישן כּישוף געפֿינט מען דאָס גלייבן אין אַ ריזיק, רײַכער 'מיטלוועלט’; אַ וועלט נישט פֿון פֿלייש און נישט אין גאַנצן פֿון גײַסט. רוחות און מלאכים אין די טויזנטער לעבן אין דער דאָזיקער וועלט און דורך זייער באַטייליקונג ווערן די כּוחות פֿון כּישוף מקוים".

טראַכטענבערג הייבט אַרויס דעם געדאַנק, וואָס מיר האָבן אים דערמאָנט שוין עטלעכע מאָל, אַז אָפֿט האָט דאָס פֿאָלק געגלייבט אין די רוחות, כאָטש די רבנים האָבן שטאַרק נישט געוואָלט מע זאָל גלייבן אין זיי, און האָבן זיך געשטעלט קעגן די גלייבענישן אין רוחות און מלאכים. טראַכטענבערג גיט צו פֿאַרשטיין די טערמינאָלאָגיע וואָס די אַשכּנזישע ייִדן האָבן געניצט אינעם מיטל־עלטער: אַ "מזיק" צעשטערט זאַכן, אַ "שד" איז אַ נישט־גוטער, און אַ "רוח", האָט געקענט זײַן אויך אַ גוטער; אַ מאָל האָט מען אָפֿט געדאַרפֿט צוגעבן "רוח רעה" מע זאָל וויסן, אַז ס׳איז אַ שלעכטער. אָפֿט האָט מען אויסגעמישט אינעם באַניץ אַלע דרײַ טערמינען.

אין איין לעגענדע, וואָס שטאַמט פֿון דער גמרא, וועלכע דערציילט ווי אַזוי די שדים זענען געקומען אויף דער וועלט, זאָגט מען, אַז דער אייבערשטער, ווען ער האָט געשאַפֿן דעם אוניווערס, האָט באַשאַפֿן די לעצטע באַשעפֿענישן קורץ, פֿאַר שבת, און האָט זיך געאײַלט. דעריבער האָט ער נישט געהאַט קיין צײַט צו שאַפֿן די קערפּער פֿון די באַשעפֿענישן, נאָר די רוחות, אָן קערפּער.

אין דער ייִוואָ־פֿאָלקלאָר־זאַמלונג פֿון 1938 זעט מען, אַז די רוחות און שדים האָבן נאָך געלעבט אין דער פֿאַנטאַזיע פֿון די ייִדן אין שטעטל פֿאַרן חורבן, און דעם פּחד פֿאַר זיי האָט מען מסתּמא געירשנט פֿון אונדזערע זיידע־באָבעס נאָך הײַנט.