די לעצטע צוויי טעג פֿון פּסח זענען פֿאַרבונדן מיט קריעת־ים־סוף — דער עיקר־נס פֿון יציאת־מצרים. ווען די ייִדן זענען אַרויס פֿון מצרים, האָט פּרעה באַשלאָסן זיי ווידער צו פֿאַרשקלאַפֿן.
דעם זיבעטן טאָג נאָכן אַנטלויפֿן, זענען די ייִדן צוגעקומען צום ברעג פֿונעם ים־סוף. פּרעהס אַרמיי האָט זיי נאָכגעיאָגט, נאָר ס׳איז געשען אַ גרויסער נס. די וואַסערן האָבן זיך געשפּאָלטן, און די ייִדן זענען אַריבער אויף דער אַנדערער זײַט פֿונעם ים, און האָבן זיך ענדגילטיק באַרפֿרײַט פֿון זייערע פֿאַרשקלאַפֿער.
צוליב דער וויכטיקייט פֿונעם דאָזיקן נס, ווערן די לעצטע צוויי טעג פֿון פּסח פֿאַררעכנט פֿאַר אַ ספּעציעלן יום־טובֿ. מע קאָן זאָגן, אַז די פּסח־נאַכט סימבאָליזירט דעם אָנהייב פֿון גאולת־מצרים, דער חול־המועד — דעם פּראָצעס פֿון באַפֿרײַונג, און די לעצטע צוויי טעג — דעם קולמינאַציע־מאָמענט, דער סוף פֿון דער "מיסטישער רעוואָלוציע", בעת וועלכער די ייִדן האָבן זיך פֿאַרוואַנדלט פֿון אַ גרופּע דערנידעריקטע שקלאַפֿן אין אַ פֿרײַ פֿאָלק — אין אַ געזעלשאַפֿט פֿון "בני־מלכים", ווי יעדער מענטש פֿילט זיך אומאָפּהענגיק און חשובֿ ווי אַ פּרינץ.
די פֿאַרגאַנגענע וואָך האָבן מיר באַהאַנדלט דעם נאָמען פֿונעם הײַנטיקן יום־טובֿ, וועלכער איז מרמז אויף דעם ענין פֿון "תּיקון־הדיבור". די מקובלים אינטערפּרעטירן דאָס וואָרט "פּסח" ווי "פּה סח" — "דאָס מויל, וואָס האָט געשמועסט". להיפּוך, קאָן מען פֿאַרשטיין דאָס וואָרט "פּרעה", אויב מע רוקט דעם אות "הא" אויף אַן אַנדער אָרט, ווי "פּה רע" — "אַ שלעכט מויל".
אין דער תּורה ווערט דער בייזער מיצרישער מלך געשילדערט ווי אַן עגאָיִסט מיט אַ שלעכטער צונג, ווײַל ער האָט נישט געוואָלט אויסהערן די אַנדערע און האָט בלויז ליב געהאַט צו געבן טאָטאַליטאַרע באַפֿעלן. פֿון דער אַנדערער זײַט, איז משה געווען דער באַשיידנסטער מענטש, וועלכער האָט, בײַם אָנהייב, געשטאַמלט און נישט געקאָנט זײַן אַ רעדנער. פֿונדעסטוועגן, נאָך אַ גאַנצער ריי משונהדיקע מכּות, ווען פּרעה אַליין האָט פֿאַרלוירן זײַן אייגענעם בן־בכור, האָט ער זיך, סוף־כּל־סוף, צוגעהערט צו משהן און אַרויסגעטריבן די ייִדן פֿון זײַן לאַנד.
מע וואָלט געקאָנט זאָגן, אַז דאָס איז נישט געווען קיין גרויסער חידוש; יעדער שׂכלדיקער מענטש וואָלט אַזוי געטאָן. מע מוז זיך אָבער דערמאָנען, אַז משה און פּרעה זענען געווען די עקסטרעמסטע פּאָר פֿון דיאַמעטראַל־היפּוכדיקע מענטשן. ווי עס שטייט אין דער תּורה, האָט דער אייבערשטער אָפּגענומען בײַ פּרעהן זײַן פֿרײַען ווילן. ווי באַלד דער אייבערשטער איז דער אינערלעכער טיפֿער עצם פֿון דער מענטשלעכער נשמה, דערקלערן די חסידישע מפֿרשים, אַז דער בייזער קיניג אַליין האָט, דורך זײַן רישעות און עקשנות, זיך אַרײַנגעפֿירט אין אַזאַ פּסיכאָלאָגישן מצבֿ, ווײַל ער האָט זיך צוגעהערט בלויז צו זײַן אייגענער עגאָיִסטישער גאווה. מיינענדיק, אַז ער האָט דעם גרעסטן כּוח אין דער וועלט, האָט פּרעה זיך אַליין פֿאַרשקלאַפֿט און געוואָרן אַ מאַריאָנעט פֿון זײַן אייגענעם עגאָיִזם און ווילן צו הערשן איבער אַנדערע.
להיפּוך, ווערט משה רבינו אָנגערופֿן אין דער תּורה "איש אלוקים". על־פּי־קבלה, מיינט עס מער ווי סתּם אַ ג־טלעכער — דאָס הייסט, אַ גײַסטיק־דערהויבענער — מענטש. דער ג־טלעכער און מענטשלעכער אַספּעקט זענען געווען אינגאַנצן פֿאַראייניקט און צונויפֿגעשמאָלצן אין זײַן נשמה. מע מוז באַמערקן, אַז די דאָזיקע קאָנצעפּציע ווערט אַנדערש אָנגענומען אין קבלה און חסידות, ווי אין געוויסע שטראָמען פֿון אַנדערע וועלט־רעליגיעס. אַלץ איז בעצם אַ ג־טלעכע אַנטפּלעקונג; "ג־ט איז אַלץ און אַלץ איז ג־ט". אין אַזעלכע גרויסע צדיקים, ווי משה רבינו, ווערט אָבער די ג־טלעכע נאַטור פֿון אַלע מענטשלעכע נשמות קלאָר אַנטפּלעקט — סײַ פֿאַר זיי אַליין, סײַ פֿאַר זײַנע תּלמידים, הגם יעדער אַנדער מענטש און אַפֿילו די קלענסטע זאַך אין דער וועלט, איז אויך, אין דער אמתן, ג־טלעך.
עס באַקומט זיך אַן אינטערעסאַנטער פּאַראַדאָקס. פּרעהס אייגענע עקשנותדיקע נאַטור, וועלכע איז געוואָרן גופֿא אַ באַריער צווישן זײַן "עגאָ" און דעם ג־טלעכן ליכט, איז אויך אַ באַהאַלטענע אַנטפּלעקונג פֿונעם באַשעפֿער. דערפֿאַר באַטאָנט די תּורה, אַז דער אייבערשטער האָט בײַ אים אָפּגענומען די בחירה־חפֿשית. הגם פּרעה האָט זיך געמאַכט פֿאַר אַ שקלאַף צוליב זײַן גאווה, שטאַמט דער פּסיכאָלאָגישער כּוח, וועלכער האָט אים דערמעגלעכט זיך אַרײַנצופֿירן אין אַזאַ צושטאַנד, אויך פֿונעם אייבערשטן. דער בייזער טיראַן האָט אָבער אויסגענוצט די ג־טלעכע ענערגיע, וואָס באַלעבט זײַן נשמה, כּדי צו שאַטן זיך אַליין און צו ווערן דער גרעסטער עקשן אין דער וועלט.
פֿון דער אַנדערער זײַט, האָט משה רבינו דערגרייכט אַ טיפֿן דבֿקות, און האָט אויך פֿאַרלוירן זײַן בחירה־חפֿשית, אָבער אין אַ פּאָזיטיוון זין. זײַן נשמה איז געוואָרן ממש איין זאַך מיטן ג־טלעכן ווילן. ווען אַ פֿלאַטערל פֿליט אַרײַן אין פֿײַער און ווערט פֿאַרברענט, ווערט עס אַ טייל פֿונעם ברענענדיקן פֿלאַם; ווען אַ טראָפּן וואַסער פֿאַלט אַרײַן אינעם אָקעאַן, ווערט ער אויך אַ טייל פֿונעם ריזיקן ים, און נישט אַ זאַך פֿאַר זיך.
פֿון אַ פּשוטער מענטשלעכער פּערספּעקטיוו קאָן מען אויך זאָגן, אַז משה רבינוס פּערזעלעכע נאַטור איז צעלאָזט געוואָרן אינעם ג־טלעכן ליכט; אין אַן אַנדער גײַסטיקער טראַדיציע — און דאָ איז דער פֿאַרגלײַך טאַקע באַרעכטיקט — וואָלט מען געזאָגט, אַז ער האָט דערגרייכט די "נירוואַנע".
שטעלט זיך פֿאָר: דער באַשיידנסטער צדיק אין אַזאַ מיסטישן "ביטול־המציאות" טרעפֿט זיך מיט אַ רשע, וועלכער האָט זיך פֿאַרוואַנדלט אין אַ מאַריאָנעט פֿון זײַן נידעריקן מאַכט־באַגער. אַפֿילו נאָך אַלע מכּות, איז עס נאָך אַלץ אַ נס, אַז צוויי אַזעלכע היפּוכדיקע מענטשן האָבן זיך צונויפֿגערעדט, און אַז פּרעה — לכל־הפּחות, אויף אַ ווײַל — האָט מסכּים געווען אַרויסצולאָזן די ייִדן. ווי אַזוי האָבן צוויי אַזעלכע דיאַמעטראַל־היפּוכדיקע פּערסאָנאַזשן בכלל געפֿונען אַ פּונקט פֿון קאָנטאַקט?
ס׳איז מערקווירדיק, אַז דאָס וואָרט "הגדה" מיינט "אַ רייד". מיר שמועסן וועגן אַ מעגלעכער פֿאַרבינדונג פֿון אַ חכם און אַ רשע און מיר ציִען צו דעם אויפֿמערק פֿון קליינע קינדער דורך דער אומגעוויינטלעכער אויפֿפֿירונג בײַם סדר, צוליב וועלכע מע פֿרעגט די פֿיר קשיות. בקיצור, מיר פֿאַרבינדן די היפּוכים און לייזן פּאַראַדאָקסן דורך ווערטער — הגם, פֿאַרשטייט זיך, נישט אויף אַזאַ דראַמאַטישער און הויכער מדרגה, ווי משה און פּרעה. דערפֿאַר דערקלערן די מקובלים, אַז פּסח איז די צײַט, ווען דער דיבור אַליין באַקומט אַ תּיקון.
בײַ קריעת־ים־סוף האָבן די ייִדן געזונגען שירה. ווי עס דערקלערן די חסידישע צדיקים, האָט מרים, משהס שוועסטער, דערגרייכט דעמאָלט אַ העכערע מדרגה פֿון ג־טלעכער השׂגה, ווי איר ברודער אַליין, דורכן זינגען און טאַנצן. בײַם סוף פֿונעם לעצטן פּסח־טאָג פּראַווען די חסידים אַ ספּעציעלע סעודה, געווידמעט דער קומענדיקער גאולה; בײַ די ליובאַוויטשער חסידים זעט אויס די דאָזיקע "סעודת משיח" ווי אַ מין סדר מיט פֿיר כּוסות ווײַן, באַגלייט מיט אַ סך זינגען. דאָס האַרציקע געזאַנג, דער עמאָציאָנעלער אימפּעט הינטער די ווערטער, קאָן גובֿר זײַן, ווי אַ ים־כוואַליע, אַלע היפּוכים און היעראַרכיעס אַפֿילו שטאַרקער ווי אַ ווערבאַלער דיסקורס, און איז צומאָל מסוגל דורכצוברעכן אַלע גרענעצן, אַזוי ווי בײַ קריעת־ים־סוף, ממש אויף אַ פּלאדיקן אופֿן.