 |
| דזשאָנסאָן דעניסאָן, אַ נאַוואַהאָ "מעדיצין־מאַן" (רעכטס) און ראַבינער האַרי ראָזענפֿעלד, בעת דעם דיאַלאָג אין ווינדאָו־ראָק, אַריזאָנע |
| Edmon J. Rodman |
דער ראַבינער — האַרי ראָזענפֿעלד, פֿונעם רעפֿאָרם־טעמפּל "קהילת אַלבערט" אין אַלבוקערקי, ניו־מעקסיקע — און דזשאָנסאָן דעניסאָן, אַ נאַוואַהאָ "מעדיצין־מאַן", האָבן גערעדט פֿאַר אַן עולם פֿון 40 ייִדן און נאַוואַהאָ-לײַט, אינעם Navajo Nation Museum (דער מוזיי פֿונעם נאַוואַהאָ־פֿאָלק), אין דער קרוינשטאָט פֿון די נאַוואַהאָ־אינדיאַנער — ווינדאָו־ראָק, אַריזאָנע.
דאָס איז געווען די צווייטע אין אַ סעריע פֿון דרײַ דיסקוסיעס צווישן ייִדישע און נאַוואַהאָ־רעדנער. די ערשטע דיסקוסיע, וואָס איז פֿאָרגעקומען דעם פֿאַרגאַנגענעם נאָוועמבער, אין ראַבינער ראָזענפֿעלדס טעמפּל, האָט אַרומגערעדט די פֿראַגע, ווי אַזוי ביידע פֿעלקער גיבן זיך אַן עצה אין צוויי וועלטן — די טראַדיציאָנעלע און די הײַנטצײַטיקע. דעם קומענדיקן האַרבסט וועט פֿאָרקומען דער לעצטער שמועס: די פּאַראַלעלן צווישן דעם "לאַנגן וועג" (די אַקציע אין 1864—1866 צו פֿאַרטרײַבן די נאַוואַהאָס פֿון זייער אור־אַלטער היים) און דעם חורבן.
גאָרדאָן בראָניצקי — דער ייִדישער אַנטראָפּאָלאָג, וואָס האָט אָרגאַניזירט די סעריע דיאַלאָגן — האָט געזאָגט דעם "פֿאָרווערטס", אַז ער האָט תּמיד געפֿילט אַ שײַכות מיט די אַמעריקאַנער אינדיאַנער: ערשטנס, ווײַל זײַן טאַטע, אַ דאָקטער בײַם אָרטיקן וועטעראַנען־שפּיטאָל, פֿלעגט אַרבעטן מיט זיי; און צווייטנס, ווײַל בעת זײַן אייגענער וואָלונטיר־אַרבעט איבערצוצײַגן די אינדיאַנער זיך צו רעגיסטרירן צו שטימען אין 1987, האָט ער זיך דערוווּסט וועגן געוויסע ענלעכקייטן צווישן די ייִדן און די אינדיאַנער.
"די פּועבלאָ־פֿירער האָבן זיך באַקלאָגט צו מיר, אַז די קריסטלעכע מיסיאָנערן זענען זייער אַגרעסיוו בײַם פּרוּוון איבערצײַגן זיי צו ווערן קריסטן, און רעספּעקטירן בכלל נישט די פּועבלאָ־אמונה," האָט בראָניצקי געזאָגט. "מיר האָט דאָס געקלונגען זייער ענלעך צו דעם וואָס די ייִדן האָבן שוין יאָרן לאַנג געזאָגט."
שפּעטער איז בראָניצקין אײַנגעפֿאַלן, אַז ס׳וואָלט טאַקע געווען אינטערעסאַנט צו אָרגאַניזירן עטלעכע דיסקוסיעס צווישן אַ ייִדישן און אונדיאַנער פֿירער פֿאַר אַ לעבעדיקן עולם. איז געבליבן די פֿראַגע: וועלכן שבֿט זאָל מען פֿאַרבעטן? די אָרטיקע אינדיאַנער באַשטייען פֿון דרײַ גרופּעס: נאַוואַהאָס, אַפּאַטשיס און פּועבלאָס. הגם בראָניצקי האָט געקענט אַ צאָל פּועבלאָ־לײַט, האָט ער געוווּסט, אַז אין זייער קולטור רעדט מען נישט עפֿנטלעך וועגן זייער רעליגיע, בעת די נאַוואַהאָס רעדן יאָ וועגן דעם. האָט ער פֿאַרבעטן דעם נאַוואַהאָ מעדיצין־מאַן, דעניסאָן.
בײַ דער לעצטער דיסקוסיע, וועגן דער פֿראַגע "הייליקע ערד", האָט בראָניצקי, אין זײַן הקדמה, באַמערקט, אַז די נאַוואַהאָ־פֿראַזע "דינע ביקייאַ" (די ערד פֿונעם פֿאָלק) איז ענלעך צו דער ייִדישער פֿראַזע "ארצנו" (אונדזער לאַנד), אַזוי ווי מע זינגט אין דעם נאַציאָנאַלן הימען פֿון מדינת־ישׂראל "התּיקווה": "להיות עם חופֿשי בארצנו" (צו זײַן אַ פֿרײַ פֿאָלק אין אונדזער אייגן לאַנד).
די רעדנער האָבן באַטאָנט געוויסע ענלעכקייטן פֿון די צוויי אמונות: ביידע האַלטן, למשל, אַז שטראַלן פֿון הייליקייט קומען פֿון מיזרח. אין אַ טראַדיציאָנעלער נאַוואַהאָ־שטוב, וואָס הייסט אַ "האָגאַן", קוקט דער אַרײַנגאַנג אויף מיזרח, בעת בײַ די ייִדן, קוקט מען אויף מיזרח בעת מע דאַוונט.
דעניסאָן האָט אָבער אויך באַטאָנט דעם ממשותדיקן חילוק צווישן דעם ייִדישן און נאַוואַהאָ־צוגאַנג צו זייערע הייליקע ערטער. "מיר פֿאַרמאָגן נישט דאָס לאַנד," האָט דעניסאָן געזאָגט. "דער באַגריף פֿון גרענעצן, וואָס ווערן באַצייכנט דורך דער ערד און וואַסער איז אַ ריין־מערבֿדיקער."
בײַ פֿרענק מאָרגאַן און דײַאַן שמידט, אַ פּאָרפֿאָלק, וואָס וווינט אין אַלבוקערקי, זענען די ענלעכקייטן און אונטערשיידן צווישן ביידע פֿעלקער גוט באַקאַנט, ווײַל פֿרענק איז אַ נאַוואַהאָ, און דײַאַן איז אַ ייִדישע טאָכטער. פֿרענק, אַ מחבר פֿון עטלעכע טערמינאָלאָגיעס פֿונעם נאַוואַהאָ־לשון, און דײַאַן, אַ שרײַבערין פֿאַר דער צײַטונג Navajo Times, האָבן זיך באַקענט אין 1996, בעת אַ פּראָיעקט אָנגעפֿירט פֿון דער מעדיצינישער אַנטראָפּאָלאָגין, אַנע רײַט, פֿונעם אוניווערסיטעט פֿון אַריזאָנע, צו מוטיקן די נאַוואַהאָ־פֿרויען ווידער אָנצונעמען זייער אַלטע טראַדיציע פֿון זייגן זייערע עופֿעלעך, אַנשטאָט צו האָדעווען זיי מיט פֿאָרמול אין פֿלעשלעך.
דײַאַן, וואָס האָט דעמאָלט געאַרבעט פֿאַרן אוניווערסיטעט פֿון אַריזאָנע, האָט געוואָלט שרײַבן אַן אַרטיקל וועגן דעם פּראָיעקט. האָט זי אינטערוויויִרט פֿרענק, און זײַנע רייד האָבן געמאַכט אַ רושם אויף איר. "ער האָט גערעדט וועגן דעם קולטורעלן און גײַסטיקן עלעמענט פֿון זייגן אַ קינד," האָט דײַאַן איבערגעגעבן. "ווען אַ מאַמע גיט די ברוסט, רעפּרעזענטירט עס אַ הייליקע פֿאַרבינדונג צווישן מאַמע און קינד, אויף אַזוי ווײַט, אַז אַפֿילו די שטריכן פֿון דער מאַמען פֿליסן אין אים אַרײַן."
"איידער כ׳האָב זיך באַקענט מיט דײַאַן, האָב איך געמיינט, אַז ס׳איז דאָס ערשטע מאָל, וואָס איך זע אַ ייִד," האָט פֿרענק געזאָגט. "אָבער זינט דעמאָלט האָב איך זיך דערוווּסט, אַז אַ טייל פֿון מײַנע מיטאַרבעטער זענען אויך ייִדן." דורך דײַאַן, האָט ער זיך באַקענט מיט די באַגריפֿן פֿון קבלה, און אײַנגעזען אַ סך ענלעכקייטן; ווי, למשל, אַז די נאַוואַהאָ גלייבן אין דער הייליקייט פֿון זעקס ריכטונגען — מיזרח, דרום, מערבֿ, צפֿון, הימל און ערד — פּונקט אַזוי ווי ייִדן, וואָס שאָקלען דעם לולבֿ, סוכּות־צײַט, אין אַלע זעקס ריכטונגען.
אָבער ווי דזשאָנסאָן דעניסאָן, דער רעדנער בײַ דער דיסקוסיע מיט עטלעכע וואָכן צוריק, האָט פֿרענק געטענהט, אַז דער באַגריף פֿון הייליקער ערד בײַ די נאַוואַהאָס איז פֿאָרט אַנדערש ווי בײַ די נישט־אינדיאַנער און די ייִדן. "די ׳דינע ביקייאַ׳ (די ערד פֿונעם פֿאָלק) האָט גאָרנישט קיין שײַכות מיט אייגנטום און גרענעצן," האָט ער דערקלערט. "די ערד איז אונדזער מוטער. דאָרט וווּ אַ מענטש איז געבוירן געוואָרן און דערצויגן געוואָרן — דאָרט איז די ערד הייליק. לויטן נאַוואַהאָ־גלויבן, אויב מע פֿאַרטרײַבט אַ מענטש פֿונעם געבוירן־פּלאַץ פֿון זײַנע אָבֿות, רײַסט מען אים במילא אָפּ פֿון זײַנע וואָרצלען, און ער וועט שוין קיין מאָל נישט מצליח זײַן אין לעבן, ווײַל אַזאַ געשעעניש האַקט אים אָפּ פֿון זײַן גײַסטיקער עקזיסטענץ."
אַ סימן פֿון דער גײַסטיקער פֿאַרבינדונג צווישן דעם יחיד און דער ערד זעט מען, למשל, אינעם וואָרט "קדמונים" (ancestral), וואָס אויף דער נאַוואַהאָ־שפּראַך איז עס דאָס זעלבע וואָרט ווי "נאָפּלשנור". ווען אַ נאַוואַהאָ־קינד ווערט געבוירן, שנײַדט מען אָפּ זײַן נאָפּלשנור, און ווען דאָס איבערגעבליבענע אין פּופּיק טריקנט זיך אויס און פֿאַלט אַראָפּ, באַגראָבט מען דאָס שטיקל אויף אַן אָרט, וואָס טאַטע־מאַמע קלײַבן אויס נאָענט צום הויז, ווי אַ סימן, אַז פֿון יענעם שטח שטאַמט דאָס קינד. ווען דאָס קינד וואַקסט אויס, וועט ער, למשל, זאָגן: "איך בין פֿון שימראָד. דאָרט האָט מען מײַן נאָפּלשנור באַגראָבן."
הגם פֿרענק איז פֿאַרכאַפּט פֿון געוויסע זאַכן וועגן דער ייִדישער רעליגיע — למשל, ווי די ייִדישע פֿרוי שאַפֿט אַ פּערזענלעכע פֿאַרבינדונג פֿון גאָט ווען זי בענטשט די שבת־ליכט — איז דײַאַן מסכּים מיט אים, אַז די צוויי אמונות זענען פֿאָרט זייער אַנדערש.
"ווי אַ וויץ רוף איך זיך אַ Nava-Jew — האָט דײַאַן געזאָגט מיט אַ שמייכל — אָבער אין דער אמתן, פֿאַרשטיי איך איצט, אַז מע קען בלויז זײַן אַ נאַוואַהאָ, אויב מ׳איז געבוירן געוואָרן אַזוי. ס׳איז אוממעגלעך אָנצונעמען דעם נאַוואַהאָ־גלויבן, ווײַל ס׳איז נישט סתּם אַ רעליגיע. ס׳איז אַ לעבן־שטייגער."