 |
| "וווּדי גאָטרי" איילבילד פֿון טשאַרלס באַנקס ווילסאָן, 2004 |
וואָס איז דאָס שײַכות צווישן וווּדי גאָטרי און די ייִדן? קודם־כּל איז זײַן ווײַב מאַרגאָ גאָטרי געווען די טאָכטער פֿון דער ייִדישער פּאָעטעסע עליזה גרינבלאַט (1888—1975), דיכטערין פֿון אַזוינע לידער ווי "פֿאָרט אַ פֿישער אויפֿן ים", "חלומען חלומות" און "חבֿיבֿהלע". הייסט עס, אַז וווּדיס קינדער זענען ייִדן, און זײַנע קינדער זענען געוואָרן גאַנץ באַקאַנט אין דער וועלט פֿון פֿאָלקמוזיק. דער זון אַרלאָ גאָטרי, אַ בן־דור פֿון באָב דילאָן, איז נאָך אַלץ פֿון די באַליבטסטע פֿאָלקזינגערס. די טאָכטער נאָראַ גאָטרי פֿירט אָן מיטן "וווּדי גאָטרי־אַרכיוו", אַ וויכטיקע זאַמלונג, צו וועלכער מיר וועלן זיך אין גיכן אומקערן.
וווּדי גאָטרי האָט זיך געהאַלטן נאָענט צו ייִדן זײַן גאַנץ לעבן. ער האָט געפֿירט אַ באָהעמיש לעבן און געפֿאָרן אויף באַנען ווי אַ "טרעמפּ" אין די 1930ער יאָרן; און אַפֿילו שפּעטער, ווען זײַן נאָמען איז געוואָרן מער באַקאַנט (און שוין געהאַט אַ משפּחה), האָט ער נישט אויפֿגעהערט צו וואַנדערן. אין די 1950ער יאָרן איז ער אָפֿט אַרומגעפֿאָרן מיטן זינגער ראַמבלין [וואַנדערנדיקער] דזשעק עליאָט, וואָס זײַן אמתער משפּחה־נאָמען איז אַדנאָפּאָז — אַן אָפּשטאַמיקער פֿון סירישע ייִדן, וואָס האָבן זיך באַזעצט אויף אָשען־פּאַרקוויי, ברוקלין. עליאָט האָט געשפּילט די ראָלע פֿון אַן אמתן "קאַובוי" און באָהעם; קיינער וואָלט נישט געגלייבט, אַז ער איז אַ ייִד, און מע דערציילט, אַז באָב דילאָן האָט מינוטן לאַנג געלאַכט, ווען מע האָט אים דערציילט די בשׂורה; אַזוי אומגלייבלעך האָט עס געקלונגען פֿאַר אים, און ער האָט געמיינט — מע טרײַבט קאַטאָוועס.
עליאָט האָט טאַקע געפֿירט אַ באָהעמיש לעבן — ער איז אַנטלאָפֿן פֿון דער היים, ווען ער האָט זיך נאָך געלערנט אין מיטלשול און האָט אָנגעהויבן אַרבעטן אין אַ צירק. דערנאָך האָט ער זיך געדרייט אַרום "קאַובויס" אין די מערבֿדיקע שטאַטן, וווּ ער האָט זיך באַקענט מיט גאָטרי אין די 1950ער יאָרן. קיינער, ביזן הײַנטיקן טאָג, קען אַזוי גוט נישט זינגען גאָטריס לידער ווי עליאָט. ער האָט זיך קונה־שם געווען מיט גאָטריס רעפּערטואַר, און האָט געטרײַ אויסגעטײַטשט זײַנע לידער פֿאַר אַ ברייטערן עולם נאָך גאָטריס טויט. עליאָט, שוין 81 יאָר אַלט, איז לעצטנס אויפֿגעטראָטן אין ניו־יאָרק אין אַ ראָק־און־ראָל זאַל פֿאַר הונדערטער חסידים זײַנע.
די פֿאַרבינדונג צווישן גאָטרי און אַן אַנדער ייִדישן זינגער, באָב דילאָן, איז שוין מער באַוווּסט. אין קאָלעדזש האָט דילאָן געלייענט גאָטריס אויטאָביאָגראַפֿיע Bound for Glory און איז באַנומען געוואָרן מיט גאָטרי. דילאָן האָט דערציילט דעם עולם אויף זײַנע קאָנצערטן אין יענע יאָרן, אַז "ער פֿאָרט אַרום אויף דער זעלבער רוטע ווי וווּדי גאָטרי". דילאָן איז אייגנטלעך געקומען צו פֿאָרן קיין ניו־יאָרק ווי אַ בחור פֿון מינעסאָטאַ זיך צו באַקענען מיט זײַן "אָפּגאָט" אין 1960. דילאָן (געבוירן מיטן נאָמען "זימערמאַן"), האָט אָבער נישט געוווּסט, אַז גאָטרי איז שוין געלעגן אַ טויט־קראַנקער אין שפּיטאָל. גאָטרי האָט אים אָבער געזאָגט בײַ זייער ערשטער באַגעגעניש "איך בין נאָך נישט טויט". דילאָן, שוין וווינענדיק אין ניו־יאָרק, איז אָפֿט געפֿאָרן אים מבֿקר־חולה זײַן, און זייער באַציִונג איז געוואָרן לעגענדאַריש; מע האָט אַפֿילו אָנגעשריבן אַ קינדערביכל — "ווען באָב האָט זיך באַקענט מיט וווּדי". אינעם האָליוווּדער פֿילם וועגן דילאָנס לעבן — "איך בין נישט דאָרט" — קומט אויך פֿאָר די סצענע פֿון זייער ערשטן צונויפֿקום — צוויי ריזן פֿון דער אַמעריקאַנער פֿאָלקמוזיק.
די משפּחה גאָטרי האָט געוווינט אין קוני־אײַלאַנד, אָנהייבנדיק פֿון די 1940ער יאָרן, אַ געגנט וואָס האָט שוין דעמאָלט געהאַט אַ ייִדישן טעם. שפּעטער האָט איציק מאַנגער געוווינט אין סיגייט, די פּריוואַטע געגנט אויפֿן מערבֿ־טייל פֿון קוני־אײַלאַנד. די גאָטריס האָבן געוווינט איבער דער גאַס פֿון דער שוויגער עליזה גרינבלאַט, און וווּדי האָט אָנגעהויבן שרײַבן לידער אויף ייִדישע טעמעס, אָבער דאָס האָט קיינער נישט געוווּסט, אַפֿילו די טאָכטער נאָראַ.
נאָראַ האָט אויך נישט געוווּסט, ווי שאַפֿעריש איר באָבע איז געווען, ביז דער פֿידלער יצחק פּערלמאַן האָט זי געפֿרעגט נאָך אַ קאָנצערט מיט די "קלעזמאַטיקס" — "נו, ווי געפֿעלט אײַך, ווי מיר האָבן געשפּילט אײַער באָבעס ליד?" (מיינענדיק "דאָס פֿישער־ליד"). ערשט דעמאָלט האָט זי אָנגעהויבן אויסצופֿאָרשן די ייִדישע פֿאַרבינדונג מיט איר טאַטן, און אין 1998 געפֿונען די חנוכּה־לידער טעקסטן, וואָס ער האָט געשאַפֿן.
זי האָט געבעטן די "קלעזמאַטיקס" — מיטן טרומייטער פֿרענק לאָנדאָן, זינגער לאָרין סקלאַמבערג, פֿידלערין ליסאַ גאָטקין, באַסיסט פּאָל מאָריסעט, און פּײַקלער דוד ליכט — איבערצוקוקן די לידער אין אַרכיוו, און שאַפֿן מעלאָדיעס צו די "ייִדישע לידער". גאָטרי האָט, זעט אויס, קיין מאָל נישט אויפֿגעהערט צו שרײַבן אין זײַנע הונדערטער העפֿטן און אויף שטיקלעך פּאַפּיר, און די "קלעזמאַטיקס" האָבן געדאַרפֿט איבערקוקן אַ ים מאַטעריאַלן. אַ באַדײַטנדיקע צאָל לידער אָן מוזיק אויף ייִדישע טעמעס האָבן זיי אָבער געפֿונען און זיך גענומען צו דער אַרבעט.
די גרופּע האָט געשאַפֿן די מוזיק צו אַ צאָל לידער און אַרויסגעגעבן צוויי אַלבאָמען פֿון גאָטריס אַרכיוו. צו ערשט, איז אַרויס די זאַמלונג פֿון חנוכּה־לידער "Woody Guthrie‘s Happy Joyous Hanukah", אַ טיטל וואָס האָט זיכער פֿאַרחידושט אַ סך פֿון די ליבהאָבער פֿון אַמעריקאַנער פֿאָלקמוזיק. ווער האָט זיך פֿאָרגעשטעלט, אַז וווּדי גאָטרי האָט געשריבן לידער אויף ייִדישע טעמעס? די צווייטע רעקאָרדירונג אויף וווּדיס ווערטער, "Wonder Wheel", האָט געוווּנען אַ "גראַמי"־פּריז — די העכסטע אויסצייכענונג פֿון דער רעקאָרדיר־אינדוסטריע. די ווערטער זענען בפֿירוש נישט אויף אַ ייִדישער טעמאַטיק, אָבער זיי באַשרײַבן די גאַסן און סצענעס פֿון דער שטאָט ניו־יאָרק און אַזוי ווי "ניו־יאָרק איז אַ ייִדישע שטאָט", און די מעלאָדיעס וואָס די "קלעזמאַטיקס" האָבן געשאַפֿן קלינגען ייִדישלעך, האָט די רעקאָרדירוגנ אַ ייִדישן טעם.
די גאַנצע פֿאָלקמוזיק־וועלט פֿרייט זיך איצט צוליב דעם יוביליי־יאָר פֿון וווּדי גאָטרי, און די ייִדישע פֿאָלקמוזיק־וועלט האָט אויך מיט עפּעס זיך צו פֿרייען!