 |
| צוויי פֿון די רעדאַקטאָרן פֿונעם ווערטערבוך: חיים באָכנער (רעכטס) און שלום ביינפֿעלד |
איין מאָל, אין גיכן נאָך דער פּובליקאַציע פֿונעם שטאַרק־געלויבטן "ייִדיש־פֿראַנצייזישן ווערטערבוך" אין 2002, וואָס ניבאָרסקי האָט געהאַט צונויפֿגעשטעלט מיט בערל ווײַסבראָט, האָט ביינפֿעלד זיך צערעדט מיט ניבאָרסקין וועגן דעם בוך, און געזאָגט: "דו ווייסט, יצחק, אַז אײַער ווערטערבוך האָט געמאַכט אַ רושם נישט בלויז אין פֿראַנקרײַך. ס׳וואָלט געווען כּדאַי צו מאַכן אַן ענגלישן נוסח. מע דאַרף נאָר געפֿינען אַ מענטש, וואָס קען ייִדיש, ענגליש און פֿראַנצייזיש."
ניבאָרסקי האָט אים אָנגעקוקט און געשטעלט אַ פּשוטע פֿראַגע: "נו?"
ביינפֿעלד האָט זיך פֿאַרטראַכט אַ רגע. צי וואָלט ער אַליין טאַקע געקאָנט דורכפֿירן אַזאַ פּראָיעקט? ער האָט געוווּסט, אַז דאָס וועט נישט זײַן גרינג, ווײַל ער האָט נישט הינטער זיך אַזאַ אָרגאַניזאַציע, ווי די מעדעם־ביבליאָטעק. פֿון דעסטוועגן האָט ער געענטפֿערט: "לאָמיך זען וואָס איך קען טאָן."
נאָכן אַהיימפֿאָרן קיין באָסטאָן, האָט ער בעת אַ טרעפֿונג פֿון "די כאַליאַסטרע" (אַ ייִדיש־קלוב אויפֿן נאָמען פֿון די אַוואַנגאַרדיסטישע ייִדישע שרײַבער אין וואַרשע אין די 1920ער יאָרן) פֿאַרפֿירט אַ שמועס וועגן די מעגלעכקייטן פֿון צונויפֿשטעלן אַ ייִדיש־ענגליש ווערטערבוך, ניצנדיק ניבאָרסקיס און ווײַסבראָטס אינפֿאָרמאַציע־באַזע. צו זײַן איבערראַשונג, האָט חיים באָכנער — אַ לינגוויסט און קאָמפּיוטער־פּראָגראַמירער, וועלכער האָט לעצטנס געהאַט פֿאַרלוירן זײַן שטעלע — דערקלערט: "איך וואָלט געוואָלט אַרבעטן מיט דיר."
אין גיכן האָבן זיי אויך צוגעצויגן אַ צווייטן קאָמפּיוטער־פּראָגראַמירער, בעריש גאָלדשטיין, און מאָטל ראָזענבוש — אַ לובלין־געבוירענער פּענסיאָנירטער פּראָפֿעסאָר פֿון סלאַווישע שפּראַכן, און — ווי ביינפֿעלד — אַ געבוירענער ייִדיש־רעדער און קענער פֿון פֿראַנצייזיש. אין 2007 האָט מען פֿאַרבעטן יאַנקל סאַלאַנט צו ווערן אַ מיטאַרבעטער. סאַלאַנט האָט פֿריִער געהאַט געאַרבעט אויף יודל מאַרקס "גרויסער ווערטערבוך פֿון דער ייִדישער שפּראַך" (אַ ריזיקער פּראָיעקט, וואָס איז, צום באַדויערן, קיין מאָל נישט פֿאַרענדיקט געוואָרן) און דערצו קען ער אויך פֿליסיק פֿראַנצייזיש.
כּדי צו זאַמלען געלט פֿאַרן פּראָיעקט, האָט מען אָנגעשטעלט אַ פֿאַרוואַלטערין, עליזאַבעט בערמאַן, וואָס האָט אַרײַנגעבראַכט סובסידיעס פֿון דער "פֿונדאַציע פֿאַר ייִדישער שפּראַכקולטור אויפֿן נאָמען פֿון בנימין שעכטער", "נדיבֿ־פֿונדאַציע" אין ענגלאַנד, די "דוד און באַרבאַראַ הירשהאָרן־פֿונדאַציע" און אַ ברייטהאַרציקע סובסידיע פֿון 75,000$ (צעטיילט אויף דרײַ יערלעכע חלקים פֿון 25,000$) פֿונעם "פֿאָרווערטס".
"אָן חנהס אַרבעט וואָלט נישט געווען קיין געלט פֿאַר דעם פּראָיעקט," האָט באָכנער באַטאָנט.
כּדי צו דערמעגלעכן די קאָמפּליצירטע אַרבעט פֿון אַרבעטן מיט דרײַ שפּראַכן, האָט באָכנער געשאַפֿן אַ ספּעציעלע קאָמפּיוטער־פּראָגראַם, וואָס ווײַזט בײַ יעדן טערמין פֿיר פֿאַרשידענע זאַכן: דאָס ייִדישע וואָרט; די גראַמאַטישע אינפֿאָרמאַציע וועגן דעם וואָרט; די פֿראַנצייזישע איבערזעצונג, און אויך עטלעכע מעגלעכע ענגלישע טײַטשן. צוליב דעם וואָס די מיטאַרבעטער געפֿינען זיך אין פֿאַרשידענע שטעט, האָט מען די גאַנצע אַרבעט, וואָס האָט געדויערט אַכט יאָר, דורכגעפֿירט דורך בליצפּאָסט.
די פּרי פֿון זייער האָרעוואַניע, "אַרומנעמיק ייִדיש־ענגליש ווערטערבוך" (Comprehensive Yiddish English-Dictionary, בלע״ז) וועט אַרויסגעלאָזט ווערן דורך Indiana University Press, אָנהייב דעצעמבער, כּדי דער פֿאַרלאַג זאָל עס קענען פֿאַרקויפֿן אויפֿן יערלעכן צוזאַמענפֿאָר פֿון דער "אַסאָציאַציע פֿון ייִדישע שטודיעס".
הגם די פּובליקאַציע פֿון דעם בוך איז שוין לאַנג דערוואַרט פֿון ייִדיש־קענער און פֿאָרשער, איז עס ווײַט נישט דאָס איינציקע ייִדיש־ענגלישע ווערטערבוך הײַנטצוטאָג. אַלכּסנדר האַרקאַוויס צוויי ווערטערביכער — איינער אַרויסגעלאָזט אין 1897, און דער דרײַ־שפּראַכיקער "ייִדיש־ענגליש־העברעיִשער ווערטערבוך" פֿון 1928 — האָבן ביז איצט געדינט ווי אַן אויסגעצייכנטע אָפּשפּיגלונג פֿונעם ייִדישן גערעדטן לשון און פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור און קולטור פֿון די יאָרן פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה.
צווישן די חסרונות פֿון האַרקאַוויס ווערטערביכער: ער גיט נישט אָן דעם מין פֿון די סובסטאַנטיוון אָדער דעם אַרויסרייד פֿון די לשון־קודש־אָפּשטאַמיקע ווערטער. דערצו איז אַ מאָל שווער צו פֿאַרשטיין די ענגלישע דעפֿיניציעס, זאָגט הערשל גלעזער, דער דעקאַן פֿון ייִוו״אָ. "אויב מע זוכט, למשל, דעם טײַטש פֿונעם אידיאָם ׳עס גרימט מיר אין בויך׳ — האָט גלעזער דערקלערט — זעצט ער עס איבער ווי I have the gripes. ווער פֿון די הײַנטיקע ענגליש־רעדער ווייסט וואָס דאָס מיינט?"
אַחוץ דעם, האָט די ייִדישע שפּראַך נישט אויפֿגעהערט זיך אַנטוויקלען זינט 1928. עס זענען צוגעקומען אַ צאָל ווערטער פֿון אַנדערע שפּראַכן, סלענג־טערמינען, און נײַע אויסטײַטשן פֿון די פֿריִערדיקע ווערטער און אידיאָמען.
אוריאל ווײַנרײַכס "מאָדערנער ענגליש־ייִדיש, ייִדיש־ענגליש ווערטערבוך", וואָס איז אַרויסגעלאָזט געוואָרן אין 1968, איז שוין געווען גאָר אַנדערש פֿון האַרקאַוויס ווערטערבוך. אין פֿאַרגלײַך מיט האַרקאַוויס, וואָס איז געווען דעסקריפּטיוו (אַן אָפּשפּיגלונג פֿונעם ייִדיש, ווי מע האָט עס גערעדט און געשריבן), איז ווײַנרײַכס געווען נאָרמאַטיוו (בלויז די טערמינען וואָס זענען, לויט דער לינגוויסטיק, פֿאַררעכנט פֿאַר אויטענטיש ייִדיש). ווײַנרײַכס ווערטערבוך איז געווען געצילט אויף דער צוקונפֿט: בפֿרט, די קומענדיקע דורות ייִדיש־סטודענטן. דערפֿאַר געפֿינט מען דאָרט טערמינען פֿאַר פֿאַרשידענע מאָדערנע באַגריפֿן און המצאות, אַרײַנגערעכנט אַ צאָל נעאָלאָגיזמען, און מע געפֿינט נישט קיין סך פֿון די דײַטשמעריזמען, סלאַווישע און ענגלישע אימפּאָרטירטע ווערטער, וואָס זענען, לויט די ייִדיש־לינגוויסטן, נישט קיין טייל פֿון דער כּלל־שפּראַך.
ס׳איז אויך מעגלעך, אַז ווײַנרײַך האָט באַגרענעצט די צאָל טערמינען אינעם ווערטערבוך, ווײַל אַזוי האָט מען אים געהייסן, האָט גלעזער געזאָגט — ערשטנס, צוליב פֿינאַנציעלע סיבות, און אויך כּדי מע זאָל וואָס גיכער אַרויסלאָזן דאָס בוך. אין די לעצטע סטאַדיעס פֿון צונויפֿשטעלן דאָס ווערטערבוך איז ווײַנרײַך שטאַרק קראַנק געוואָרן אויף מעלאַנאָמע, אַ געפֿערלעכער הויטראַק, און איז דערפֿון טאַקע געשטאָרבן, נאָך איידער דאָס בוך איז אַרײַן אין דרוק.
ווי עס איז, האָבן די סטודענטן און פֿאָרשער דערפֿילט, אַז ווײַנרײַכס ווערטערבוך איז צו באַגרענעצט, אויב זיי ווילן פֿאַרשטיין אַ סך פֿון די ווערטער און אויסדרוקן, וואָס זיי האָבן געפֿונען אין די יזכּור־ביכער, זכרונות, אַלטע בריוו און אין דער רײַכער ייִדישער ליטעראַטור. דערפֿאַר האָבן ניבאָרסקי און ווײַסבראָט באַשלאָסן, ווי האַרקאַווי, יאָ אַרײַנצונעמען אַ סך פֿון די דײַטשע, סלאַווישע און דיאַלעקטישע ווערטער (בערך 37,000 איינסן, אַנטקעגן ווײַנרײַכס 20,000).
דאָס נײַע ווערטערבוך נעמט אָבער אַרײַן בלויז אַ ייִדיש־ענגלישן זוכצעטל. דאָס הייסט, אויב איינער וועט וועלן וויסן, ווי אַזוי צו זאָגן cell phone אָדער bipolar disorder אויף ייִדיש, וועט עס אים נישט העלפֿן. פֿאַר דעם וועט ער דאַרפֿן וואַרטן אויפֿן בוך, וואָס די "ייִדיש־ליגע" האַלט איצט בײַם צוגרייטן: אַן ענגליש־ייִדיש ווערטערבוך, וואָס נעמט אַרײַן די ריזיקע זאַמלונג פֿון הײַנטצײַטיקע טערמינען, וואָס מרדכי שעכטער ע״ה האָט צענדליקער יאָרן לאַנג צונויפֿגעשטעלט, אָבער נישט דערלעבט אַרויסצולאָזן. די רעדאַקטאָרן פֿון שעכטערס ווערטערבוך האָפֿן, אַז עס וועט זײַן גרייט צום דרוק אין צוויי־דרײַ יאָר אַרום.