 |
| זלמן סקודיצקי |
לויט חיים ביידערס "לעקסיקאָן פֿון ייִדישע שרײַבער אין ראַטן־פֿאַרבאַנד" איז זלמן סקודיצקי געבוירן געוואָרן אין 1906 אין זשיטאָמיר, און אין 1922 האָט ער אָנגעהויבן שטודירן אינעם קיִעווער ייִדישן פּעדאַגאָגישן טעכניקום. ער האָט אים פֿאַרענדיקט אין 1926 און געוואָרן אַ לערער אין אַ ייִדישער שול. ווײַטער האָט ער שטודירט אין דער עטנאָגראַפֿישער סעקציע בײַם קיִעווער אינסטיטוט פֿאַר ייִדישער קולטור, און דאָרטן איז ער געוואָרן אַ מיטאַרבעטער אין 1931.
די סעקציע האָט אַדורכגעפֿירט פֿאָלקלאָר־עקספּעדיציעס אין די שטעטלעך פֿון אוקראַיִנע, און סקודיצקי און זײַנע מיטאַרבעטער האָבן געזאַמלט ס‘רובֿ פֿון די לידער געדרוקטע אין די צוויי בענד, פֿון די אונטערנעמונגען. די מוזיק צו די לידער האָט מען, צום באַדויערן, נישט פֿאַרשריבן און ניט געדרוקט. "פֿאָלקלאָר־לידער: נײַע מאַטעריאַלן־זאַמלונג, באַנד איינס" איז אַרויס אונטער דער רעדאַקציע פֿון מאיר ווינער, אין מאָסקווע, 1933. "פֿאָלקלאָר־לידער: נײַע מאַטעריאַלן, באַנד צוויי" איז געדרוקט געוואָרן מיט דרײַ יאָר שפּעטער אין 1936. נאָך איידער די צוויי בענד זענען דערשינען האָט סקודיצקי זיך קונה שם געווען ווי אַ פֿאָלקלאָריסט צוליב זײַן פֿאָרשונג "וועגן פֿאָלקס־באַאַרבעטונגען פֿון גאָטלאָבערס לידער" אין דער מינסקער "צײַטשריפֿט", און זײַן אַרבעט "וועגן פֿאָלקלאָרישן אַרבעטער־ליד".
אין 1937 האָט מען סקודיצקין אַרעסטירט, צוזאַמען מיט אַנדערע מיטאַרבעטער פֿונעם אינסטיטוט, און פֿאַרשיקט אין אַ לאַגער. ער האָט, זעט אויס, איבערגעלעבט די שווערע יאָרן, און נאָך סטאַלינס טויט האָט ער געוווינט אין סווערדלאָווסק. ער איז געשטאָרבן אין 1996. אַקטיוו אין דער ייִדישער קולטור איז ער נאָך זײַן באַפֿרײַונג שוין מער נישט געווען.
ווען מע לייענט איבער די ייִדישע פֿאָלקלאָר־פֿאָרשונגען פֿון דער סאָוועטישער תּקופֿה, דאַרף מען אַלע מאָל דורכזייען דעם מאַטעריאַל צוליב די פּראָפּאַגאַנדיסטישע לאָזונגען און שאַבלאָנען. לסוף, אָבער, געפֿינט מען אָפֿט דעם טיפֿערן אַנאַליז פֿונעם פֿאָרשער. מיר דאַכט זיך, אַז קיין שום אַנדערער ייִדישער פֿאָלקלאָריסט האָט נישט איבערגעקוקט און באַטראַכט אַזאַ גרויסן פֿאָלקסליד־מאַטעריאַל ווי עס האָט געטאָן סקודיצקי. דעריבער טאָר מען נישט אַוועקמאַכן מיט דער האַנט זײַנע אויספֿירן און אָבסערוואַציעס, ווי "פּאַרטיייִש" זיי זאָלן נישט קלינגען הײַנט.
אַלע סאָוועטישע ייִדישע פֿאָלקלאָריסטן האָבן געשטעלט דעם טראָפּ אויף דעם סאָציאַלן אַספּעקט פֿון די לידער, און זיי אָנגערופֿן שאַפֿונגען פֿונעם "עקספּלואַטירטן" קלאַס — פֿון די אַרבעטער און פֿאָלקסמאַסן. די ווערט פֿונעם פֿאָלקלאָר ליגט טאַקע אין דעם, וואָס די לידער דריקן אויס דעם אינערלעכן מהות פֿונעם אַרבעטער, זײַן "קלאַסן־אידעאָלאָגיע", אויף אַזאַ אופֿן וואָס מע וועט אין ערגעץ נישט געפֿינען. געוויסע לידער שטאַמען נאָך פֿון פֿאַר דער "רעוואָלוציאָנערער" תּקופֿה, פֿון אַ וועלט מיט בעל־מלאָכות און נישט פֿון די פּראָלעטאַריער אין די פֿאַבריקן. אָבער מע אָנערקענט זיי ווי לידער פֿונעם זעלביקן גײַסט.
ס‘איז אַלעמאָל שווער צו לייענען, ווען איין פֿאָרשער אַטאַקירט אַן אַנדערן פֿאָרשער פּערזענלעך, אַפֿילו ווען מע רופֿט אים נישט אָן בײַם נאָמען. מע פֿאַרשטייט שוין, וועמען מען מיינט. דער ציל פֿון קריטיק מצד סקודיצקי (און אַנדערע סאָוועטישע פֿאָלקלאָריסטן) איז געווען דער "בורזשואַזער" פֿאָלקלאָריסט י. ל. כּהן, וועמען ער באַשולדיקט אין בכּיוון נישט וועלן זאַמלען דעם אַנטי־רעליגיעזן פֿאָלקלאָר — לידער, מעשׂיות, ווערטלעך, וואָס האָבן חוזק געמאַכט פֿונעם רבין און די חסידים. אַזאַ פֿאָלקלאָר, לויט סקודיצקי, העלפֿט אויפֿקלערן דעם קלאַסן־קאַמף פֿאַרן עקספּלואַטירטן קלאַס.
כאָטש סקודיצקי האָט אָנגעשריבן אַ מאַרקסיסטישן אַרײַנפֿיר צו דעם ערשטן באַנד לידער, האָט ער פֿון דעסטוועגן נישט צענזורירט די לידער און זיי געדרוקט ווי זיי שטייען און גייען. בײַ איין ליד (#40), למשל, איז דאָ אַ סטראָפֿע:
אַרויסעט פֿון דער טורמע מיט באָמבעס, מיט ראַביר —
ניט שווײַג די טיראַנער, זיי זויגן אונדזער בלוט.
סקודיצקי באַמערקט, אַז "אין דעם ליד און אין זײַן וואַריאַנט דאַרף מען פֿעסטשטעלן קליין־בירגערלעך־אַנאַרכיסטישע עסערישע ווירקונגען (׳מיט באָמבעס, מיט ראַביר׳)." אפֿשר צוליב דעם וואָס ער האָט די שורות נישט אַרויסגענומען, האָט מען שפּעטער געהאַט אַ תּירוץ אים צו אַרעסטירן. ווער ווייסט?! אָבער די ערשטע באַשיידענע זאַמלונג (143 זײַטן) איז בלויז געווען אַ "פֿאָרשפּײַז" פֿאַר דער צווייטער גרעסערער זאַמלונג (323 זײַטן). אין דעם לענגערן אַרײַנפֿיר צו דעם באַנד ציטירט סקודיצקי מער ווי איין מאָל די ווערק פֿון מאַרקס, ענגעלס און לענין. אָבער זײַן עיקר־געדאַנק, איז איבערצוגעבן דעם לייענער די וויכטיקייט פֿון די פֿאָלקסלידער ווי אַ קוואַל פֿון די געפֿילן, פּסיכאָלאָגיע, און שטרעבונגען פֿון די "האָרעפּאַשנע מאַסן", און דעם געדאַנק קען מען נישט אָפּלייקענען.
ווען סקודיצקי שרײַבט וועגן די ליבע־לידער, הייבט ער אָן מיט אַ ציטאַט פֿון ענגעלס, אַז "אויפֿריכטיקע ליבע צווישן געשלעכטער איז אין דער קלאַסן־געזעלשאַפֿט, בדרך־כּלל, מעגלעך בלויז בײַ די אונטערדריקטע און עקספּלאָטירטע קלאַסן". בײַ די אַנדערע, העכערע קלאַסן, ווערט די ליבע באַשטימט דורך "עקאָנאָמישע מאָטיוון." סקודיצקי אַליין איז סותר די אידעע, ווען ער באַשרײַבט די "שטייגער־לידער" אין דער זאַמלונג, בפֿרט די לידער ווען אַן אָרעמע כּלה און חתן האָבן חתונה געהאַט קעגן זייער ווילן.
נישט געקוקט אויף אַזוינע מאַרקסיסטישע באַמערקונגען, האָבן סקודיצקיס אַלגעמיינע פּירושים מכּוח דעם פֿאָלקסליד עפּעס אונדז צו זאָגן נאָך הײַנט. די פֿרויען, שרײַבט ער, זענען די הויפּט־באַקלאָגער, לײַדנדיקע און שאַפֿער פֿון די ליבע־לידער — "די פֿרוי האָט גענומען אַ באַדײַטנדיקן אָנטייל אין דער אויסבילדונג פֿונעם דאָזיקן זשאַנער אין דער ייִדישער פֿאָלקלאָר־דיכטונג". זלמן סקודיצקי האָט אָפֿט איבערגעטריבן די וויכטיקייט פֿון דעם סאָציאַלן מאָמענט, אָבער לייענענדיק די ווערק פֿון דעם פֿאָלקלאָריסט, אַ קרבן פֿון סטאַלינס ברוטאַלקייט, זעט מען אַ גאָר סענסיטיוון באַנעמער פֿונעם ייִדישן פֿאָלקס־געזאַנג און פּאָעזיע.