 |
ער איז זיכער נישט דער איינציקער אין דער וועלט וואָס פֿאַרמישט די ייִדישע מיט אַמישע בערד. אָבער וואָס האָבן די צוויי פֿעלקער בשותּפֿות אין זייער קולטור און פֿאָלקלאָר? די אַמישע זענען אויך באַקאַנט ווי די פּענסילווייניער דײַטשן (אויף ענגליש זאָגט מען "דאָטש", וואָס קלינגט ווי עס מיינט "האָלענדיש", אָבער דאָס איז פּשוט אַ פֿאַרדרייעניש פֿונעם וואָרט "דײַטש"). וואָס שייך רעליגיע האָבן די פּענסילווייניער דײַטשן ווייניק בשותּפֿות מיט די ייִדן: זייער רעליגיע באַשטייט פֿון אַ טיף מענאָניטיש־קריסטלעכן גלויבן; אַ פֿונדאַמענטאַלע גרופּע. צום סוף פֿונעם 17טן יאַרהונדערט, נאָך דעם ווי אַנדערע קריסטן האָבן זיי שטאַרק גערודפֿט, האָט זייער פֿירער אין דער שווייץ, לעבן דײַטשלאַנד, דזשעיקאָב (יעקבֿ) אַמאַן, זיך אָפּגעטיילט פֿון די גרעסערע קריסטלעכע גרופּעס, און אימיגרירט קיין אַמעריקע בײַם אָנהייב 19טן יאָרהונדערט.
פּענסילווייניע איז געוואָרן זייער נײַע היים. אָבער הײַנט האָבן זיי זיך פֿאַרשפּרייט איבער גאנץ אַמעריקע, קאַנאַדע און צענטראַל־אַמעריקע. זיי רעדן אַן אייגענעם דיאַלעקט פֿון דײַטש, וואָס מע רופֿט "פּענסילווייניער דײַטש"; און ווען מע רעדט וועגן די פּענסילווייניער דײַטשן, נעמט מען אויך אַרײַן ווייניקער עקסטרעמע, אָבער ענלעכע מענאָניטישע גרופּעס, און נישט בלויז די אַמישע פֿאַרמער, וועלכע רופֿן זיך אויך "די אַלטע גרופּע". די אַמישע זענען באַקאַנט געוואָרן פֿאַר זייער אויסמײַדן די מאָדערנע טעכנאָלאָגיע — זיי פֿאָרן מיט פֿערד און וואָגן און ניצן נישט קיין עלעקטריע, אָבער אַנדערע פּענסילווייניער דײַטשן ניצן יאָ עלעקטרישע אַפּאַראַטן און ליכט.
ווען איך בין געווען אַ ייִדיש־פּראָפֿעסאָר אין טעקסאַסער אוניווערסיטעט אין אָסטין, האָט מײַנער אַ קאָלעגע אינעם דײַטש־אָפּטייל, פּראָפֿ׳ מאַרק לאַודען, זיך געלערנט ייִדיש בײַ מיר. זײַן מבֿינות איז געווען אויפֿן פֿעלד פֿון דער שפּראַך און קולטור פֿון די פּענסילווייניער דײַטשן, און ער האָט שטענדיק פֿאַרגליכן ייִדיש מיט זייער שפּראַך. ער האָט אַזוי גוט זיך אויסגעקענט מיט זייער קולטור און מוזיק, אַז געוויסע אַמישע גרופּעס האָבן אים פֿאַרבעטן צו לערנען מיט זייערע קינדער די אַלטע לידער פֿון זייערע זיידעס און באָבעס, ווײַל זיי האָבן זיי שוין געהאַט פֿאַרגעסן. האָט מאַרק (אין ייִדיש־קלאַס האָט ער געהייסן מענדל) זיך אָנגעטאָן דעם טראַכט פֿון די אַמישע און געוואָרן זייער מוזיק־לערער.
ווען מע פֿאַרגלײַכט די ייִדישע ווערטלעך מיט די פֿון די פּענסילווייניער דײַטשן, זעט מען באַלד ענלעכקייטן, און דאָס איז נישט קיין חידוש, ווײַל ווערטלעך זענען אָפֿט אוניווערסאַל, אַפֿילו ווען מע מיינט, אַז "דאָס האָט זיכער געשאַפֿן אַ ייִדישער קאָפּ". למשל, די פּענסילוויינער אַמישע זאָגן (איך האָב פֿאַרייִדישט די שפּראַך) "דאָס עפּעלע פֿאַלט נישט ווײַט פֿון שטאַם" מיר זאָגן "דאָס עפּעלע פֿאַלט נישט ווײַט פֿון ביימעלע". זייער ווערטל "די קליינע גנבֿים הענגט מען, די גרויסע לאָזט מען פֿרײַ", קלינגט בעסער אויף ייִדיש מיט אַ גראַם — "קליינע גנבֿים הענגט מען, גרויסע גנבֿים שענקט מען". געוויסע זענען פּונקט ווי בײַ אונדז — "איין האַנט וואַשט די אַנדערע", "אַ נײַער בעזעם קערט גוט".
די אַמישע האָבן אַ סך מער ווערטלעך וועגן פֿערד, קי, שטאַלן אאַ״וו, ווי בײַ אונדז; ווי למשל — "אַ גוטע קו זוכט מען אין שטאַל", "אַ קליין שעפֿעלע ווערט גלײַך געשאָרן" — וואָס לייגט זיך אויפֿן שׂכל, ווײַל זיי פֿאַרנעמען זיך, דער עיקר, מיט אַגריגולטור און אַרבעטן אויף די פֿעלדער.
די קינדער־גראַמען און אויסציילענישן האָבן סטרוקטורעלע פּאַראַלעלן — די ערשטע שורות פֿון די גראַמען האָבן אָפֿט נישט קיין זינען, און זענען פּשוט געשאַפֿן געוואָרן צוליב גראַם און ריטעם. אויף ייִדיש, איז כּמעט אין גאַנצן אָן אַ זינען דער באַקאַנטער גראַם:
ענגע, בענגע
סטופּע, סטענגע
אַרצע, באַרצע,
געלע, שוואַרצע,
אייגעלע, בייגעלע, פֿייגעלע,
כיק!
דער "כיק!" איז דער שנײַד פֿון אַ מעסער און מיט דעם וואָרט ציילט מען אויס ווער סע בלײַבט און בלײַבט נישט אין שפּיל. אויף פּענסילווייניער דײַטש, האָט מען אַנדערע קלאַנגען:
אַני בעני דונקע פֿונקע
ראַבע שנאַבע דיבע דאַובע
קאַסי נאַבי אָלי באָלי רויז.
דו ליגסט אַרויס. דו ביסט אויס.
בײַ אונדז הייבט זיך אָן אַ גראַם:
איינס, צוויי, דרײַ
אָדער לידער לײַ
און אויף פּענסילווייניער דײַטש:
איינס, צוויי, דרײַ
האַקער, האַקער הײַ
עס זענען אויך דאָ זשאַנערן אין פֿאָלקלאָר, וואָס מע געפֿינט בכלל נישט אין אונדזער טראַדיציע, ווי למשל, די עפּיטאַפֿן אויף די מצבֿות און די "העקס"־שילדן אויף די שײַערס. בײַ ייִדן שרײַבט מען אויף דער מצבֿה דעם נאָמען, ייִחוס, דאַטע און אַ גוט וואָרט. אָבער בײַ די אייראָפּעיִשע פֿעלקער האָט מען אָפֿט צוגעטראַכט אַ גראַם פֿאַר דער מצבֿה:
קריסטיאַן העבעל הייס איך
צום הימל רײַזע איך.
איך זאָג אַ גוטע נאַכט
איך פֿאָלג דעם רוף
פֿון דעם וואָס אונדז אַלע וואַכט.
אָנצוהייבן וועגן די פּאַראַלעלן צווישן די לידער איז צו אַ לאַנגע מעשׂה. אָבער אינטערעסאַנט, אַז דווקא אין די שלאָף־לידער, קען מען געפֿינען נאָענטע פֿאַרבינדונגען.
אויף פּענסילווייניער דײַטש:
שלאָף, באָבעלי, שלאָף
דער טאַטע היט די שאָף
די מאַמע היט די לעמער
שלאָף אַ שטונדע לענגער.
אויף ייִדיש זינגט מען:
שלאָף, שלאָף, שלאָף
דער טאַטע איז געפֿאָרן אין דאָרף
וועט ער דיר ברענגען אַן עפּעלע,
וועט זײַן געזונט אין קעפּעלע.
ד״ר מאַרק לאַודען האָט מיר געשריבן, אַז ער וואָלט געוואָלט פֿאַרגלײַכן די גלייבענישן צווישן די פּענסילווייניער דײַטשן און די חסידים, ווײַל ער האָט אָפֿט געפֿונען אינטערעסאַנטע פּאַראַלעלן. דאָס אַנדערע מאָל וואָס איך פֿאָר קיין לאַנקאַסטער, פּענסילווייניע, וועל איך האָבן אין זינען אַנדערע פֿאַרגלײַכענישן צווישן די צוויי פֿאָלקלאָר־אוצורת.