 |
אַלע אַכט ביכער, וואָס ד״ר אליהו סלע-סאַלדינגער האָט פֿאַרעפֿנטלעכט, נעמען אַרום אַ פֿולן לעבנס-ציקל מיט ס׳רובֿ עטאַפּן און סטאַנציעס אויף זײַן וועג און שאַפֿונגסשטעג, וואָס זענען געקניפּט און געבונדן מיט זײַנע איבערלעבונגען בעתן אומקום; איבערלעבונגען וואָס שלײַכן זיך אַדורך ווי שבת-שטעך פֿון אָנהייב ביז איצט. אויך זײַן דאָקטאָראַט און זײַנע נאָכפֿאָלגן, געדרוקט אין דרײַ בענד, וועגן יעקבֿ פֿרידמאַנס שריפֿטן, איז נישט קיין יוצא-מן-הכּלל הזה, ווײַל אליהו סלע-סאַלדינגער איז אַן איבערבלײַב און אַ געראַטעוועטער פֿון דעם זעלבן בערשאַדער לאַגער, וווּ דער פּאָעט יעקבֿ פֿרידמאַן האָט געלעבט און געשאַפֿן. ביידע זענען זיי געבליבן לעבן, עולה געווען, און ווײַטער געשאַפֿן אין מדינת-ישׂראל אויף ייִדיש און וועגן ייִדיש.
אליהו סלע-סאַלדינגערס אייגנאַרטיק שרײַבן טיילט זיך אָפּ פֿון די שריפֿטן, געשאַפֿן פֿון די דערמאָנטע שרײַבער (אויך זיי זײַנען מיטגלידער פֿון דער שארית-הפּליטה), מיט דעם וואָס אליהו סלע פֿאַרפֿלעכט זײַנע מלחמה- און ארץ-ישׂראלדיקע איבערלעבונגען אין אַלע זשאַנערן פֿון זײַן ליטעראַרישן שאַפֿן: אין זײַן ראָמאַן וועגן תּל-ירוחם, דער ערשטער ייִשובֿ אין נגבֿ; אין זײַן פֿאָרש־אַרבעט וועגן ייִדישן פּאָעט יעקבֿ פֿרידמאַן (אויפֿן גרונט פֿון אליהו סלעס דירעקטער באַקאַנטשאַפֿט מיט די אומשטאַנדן פֿון פּאָעטס לעבן בעת דער צווייטער וועלט-מלחמה, ווען זיי ביידע זײַנען פֿאַרשיקט געוואָרן אין בערשאַדער געטאָ און לאַגער); ווי אויך אין זײַנע זכרונות און אויטאָביאָגראַפֿיע, וואָס איז דערשינען לעצטנס אין סעפּטעמבער 2012, אונטערן נאָמען אחר התפת: יומן עלומים (כסלו תש״ז — שבֿט תשי״ב), אַרויסגעגעבן בשותּפֿות פֿון דעם דבֿ-סדן-פּראָיעקט בײַ דער ייִדיש-קאַטעדרע פֿון העברעיִשן אוניווערסיטעט, צוזאַמען מיט דעם ה. לייוויק-פֿאַרלאַג, בײַם פֿאַראיין פֿון ייִדישע שרײַבער און זשורנאַליסטן אין ישׂראל.
אָט דער בוך, אַ וויכטיקער היסטאָרישער דאָקומענט, נעמט אַרײַן אין זיך די טאָגביכער, וואָס אליהו סלע האָט געפֿירט אין עלטער פֿון 16 ביז 22 יאָר, במשך די יאָרן 1946—1952. אין אָט די טאָגביכער באַשרײַבט דער מחבר ברייט און אין דער טיף דאָס לעבן פֿון זײַנע חבֿרים (יוגנטלעכע פֿון דער שארית-הפּליטה), און זייער גורל אין מדינת-ישׂראל, צוזאַמען מיט דערגאַנצונגען מיט דער הילף פֿון פֿילצאָליקע דאָקומענטן, וועלכע ער האָט פֿאַרהיט אין זײַן אַרכיוו, און מיט אַ צוהאַנג פֿון 36 בריוו פֿון זײַנע חבֿרים, מיטגלידער פֿון דער שארית-הפּליטה. מיט אָט די חבֿרים זײַנע האָט דער מחבר אָנגעהאַלטן אַ פֿאַרבינדונג במשך פֿון איבער 60 יאָר.
זײַן בוך אחר התפת (נאָך אַלעמען) איז אַ זעלטענער היסטאָרישער דאָקומענט, וואָס פֿאַרפֿלעכט אויטענטישע טאָגביכער, צוזאַמען מיט זכרונות פֿון דער תּקופֿה באַלד נאָך דער באַפֿרײַונג אין רומעניע, אין איטאַליע און אין ארץ-ישׂראל — ביז ער איז נאָמינירט געוואָרן פֿאַר אַ לערער פֿון רומענישע ייִדן-עולים אין תּל-ירוחם, צווישן די יאָרן 1952—1953. אָט די טאָגביכער, וועלכע זענען דער גלאַוונער טייל אין בוך, ווערן באַגלייט פֿון פֿילצאָליקע פֿוס-באַמערקונגען מיט אַ היסטאָרישן ווערט, און מיט דערקלערונגען וועגן זײַנע יוגנט-חבֿרים, חלוצים און מיטלערנער, מיטגלידער פֿון דער שארית-הפּליטה. אליהו סלע באַגלייט אין זײַן בוך דעם לעבנסוועג פֿון זײַנע יוגנט-חבֿרים לענג־אויס די פֿאַרשיידענע סטאַנציעס זײַנע און זייערע, נאָך דער באַפֿרײַונג, ביז ער שטעלט אויף זײַן אייגענע משפּחה אין יאָר 1952.
ד״ר אליהו סלע-סאַלדינגער צייכנט זיך אויס מיט אַ היסטאָרישן חוש און אַ פֿליסיקן און קלאָרן העברעיִשן סטיל, בײַם נעמען אויף זיך די שווערע אויפֿגאַבע אין זײַן לעצטן בוך, אויסצוּוועבן די קולטור-היסטאָרישע קאַנווע פֿון דעם ווידעראויפֿבוי פֿונעם לעבן בײַ יוגנטלעכע ווי ער אַליין, אָפּגעראַטעוועטע האָלאָוועשקעס פֿון נאַצי-שײַטער. די באַשרײַבונג פֿון אַזאַ ווידעראויפֿבוי פֿון יונגע לעבנס וואָס ווערן אינטעגרירט אין מהלך פֿון דער אויפֿקומענדיקער מדינה, און זייער אַרײַנוועבן זיך אין איר היסטאָריש-דערציִערישער רעאַליטעט, וועלכע דערהייבט די אָפּגעריסענע און אָפּגעשליסענע יוגנטלעכע פֿון שטויביקן אַש און מענטשלעכן מיסט; אָט די באַשרײַבונג ווערט טרײַפֿול און אויפֿריכטיק געבראַכט פֿאַרן הײַנטצײַטיקן לייענער. נישט געקוקט אויף דעם וואָס עס האַנדלט זיך וועגן אַן אויטאָביאָגראַפֿיש ווערק, הייבט דער טעקסטועלער געוועב אָן די לעבנס-געשיכטעס און גורלות פֿון אליהו סלעס מיטגייער און חבֿרים אויפֿן וועג פֿון דער שארית-הפּליטה, סײַ אין די שורות פֿון זײַנע טאָגביכער און סײַ אין די צענדליקער זײַטן בײַם ענד פֿון זײַן בוך, וועלכע אַנטהאַלטן די בריוולעכע לעבנס-געשיכטעס פֿון צענדליקער פֿון זײַנע לעבן געבליבענע חבֿרים וועלכע האָבן זיך אָפּגערופֿן אויף אליהו סלעס בקשה און אים צוגעשיקט זייערע געקירצטע לעבנס-געשיכטעס.
נישט געקוקט אויף דעם וואָס אליהו סלע האָט זיך פֿאַרמאָסטן אין זײַן בוך אחר התפת צו דערלאַנגען אַ היסטאָרישן דאָקומענט, וועלכער דאַרף פֿאַרוואַנדלען זײַן אויטאָביאָגראַפֿיע אין אַן איינצלנעם פֿאַל וואָס זאָגט עדות וועגן כּלל, וועט דער לייענער פֿון זײַן בוך באַלד זיך כאַפּן, אויף וויפֿל דער מחבר פֿאַרמאָגט אַ טאַלאַנט צו דערהייבן די באַשריבענע טאָג-טעגלעכקייט. נאָך מער, אליהו סלע ווערט באַרופֿן אָנצושרײַבן אַ היפּשן ראָמאַן וועגן די אָנהייבן פֿון תּל-ירוחם, די הײַנטיקע שטאָט ירוחם, וואָס פֿאַרמאָגט שוין הײַנט טויזנטער אײַנוווינער.
אין זײַנע טאָגביכער זאָגט ער עדות כּמסיח לפֿי תּומו (ווי איינער וואָס איז גאָט די נשמה שולדיק), ביז ווי פֿיל זײַן שטאַרקער רצון צו שאַפֿן און פֿאַרפֿאַסן ליטעראַטור, ווערט געפּענטעט דורך דאגות פֿון אַ טאָג-טעגלעכן כאַראַקטער. און דאָך געפֿינט ער כּוח אין זיך אָנצושרײַבן זײַן ראָמאַן וועגן תּל-ירוחם וואָס לייענט זיך ווי אַ גרייטער פֿילם-סצענאַר.
דער ווערט פֿון זײַן בוך אחר התפת ווי אַ היסטאָרישער דאָקומענט (אַן אָביעקטיווער דאָקומענט אין זײַן סוביעקטיווקייט) ווערט אונדז קלאָר, ווען מיר באַמערקן ווי פֿיל מי דער מחבר האָט אַרײַנגעלייגט בײַם דערציילן נישט נאָר וועגן זיך, נאָר (און אפֿשר דער עיקר) וועגן צענדליקער פֿון זײַנע חבֿרים און מיטצײַטלער, וועגן זייער געזעלשאַפֿטלעכער קעגנוואַרט, און דער עיקר, פֿאַרנעמט ער זיך מיט גענויע באַשרײַבונגען "אַד נאַוסעאַם" פֿון די פֿילצאָליקע סטאַנציעס וואָס ער און זיי האָבן איבערגעלעבט, סטאַנציעס ווי יתומים-אַנשטאַלטן, קיבוצים פֿון דער שארית-הפּליטה אויף אייראָפּעיִשער ערד, און פּליטים-לאַגער אין ציפּערן, לימודים אין פֿאַרשיידענע דערציִונגס-אַנשטאַלטן פֿון אַרבעטנדיקן ארץ-ישׂראל, אַרבעטס-ערטער ווי חלוצים- און קאָלעקטיווע ווירטשאַפֿטן, דערציִונגס-שטעלעס ווי אַ לערער און דערציִער, לערער-סעמינאַרן פֿאַר העכערע לימודים און אוניווערסיטעט-אויסשולונג צוזאַמען מיט אַ פֿאַרצווײַגטער טעטיקייט ווי אַ שול-דירעקטאָר און דערציִערישער פֿירנעמער.
נאָך מער, ד״ר אליהו סלע-סאַלדינגער האָט אַרײַנגעבראַכט אין זײַן בוך די אָ אינפֿאָרמאַציע אין אַ קאָנצענטרירטער און קאָנדענסירטער פֿאָרם, פֿאַרנאָטירט אין אַ פּרטימדיקן זוכצעטל פֿון נעמען אויף צענדליקער זײַטן, וואָס פֿאַרוואַנדלט זײַן אחר התפת אין אַ קאָנסולטאַציע-בוך מיט אַן ענציקלאָפּעדישן ווערט. שוין אָפּגערעדט פֿון די צענדליקער פּערזענלעכע בריוו, פֿאָטאָגראַפֿיעס, פֿאָטאָקאָפּיעס פֿון ליטעראַרישע אויסגאַבעס און אַנדערע מינים דאָקומענטן. אָט דער בוך באַטרעפֿט אַ וועזנטלעכן בײַשטײַער צו דער געשיכטע פֿון דעם ייִדישן פֿאָלק אין זײַן אייגן לאַנד נאָך דער צווייטער וועלט-מלחמה — פֿון חורבן ביז צום ווידעראויפֿבוי.
אליהו סלע-סאַלדינגערס בוך איז אָן שום ספֿק אַ וויכטיקער בײַשטײַער פֿון איינעם פֿון דער שארית-הפּליטה, צו דער געשיכטע פֿון ווידעראויפֿבוי פֿון אַ ייִדישן לעבן פֿריִער אין ארץ-ישׂראל און דערנאָך אין מדינת-ישׂראל; אַ בײַטראָג צו דער געשיכטע פֿון מיזרח-אייראָפּעיִשן ייִדנטום, צום אויפֿקום פֿון אַ ייִדישער מדינה אין מיטעלן-מיזרח, דער איינציקער אויסזיכט פֿאַר אַ ייִדישן קאַמף פֿאַר אַן אייגענער מדינה וווּ ייִדן זאָלן פֿון איין זײַט נישט זײַן אורחים בײַ פֿרעמדע טישן, און פֿון דער צווייטער זײַט זיך אויסלערנען מקיים זײַן דעם זאָג פֿון הילל הזקן: "דעלך סני לחברך לא תעביד, זו היא כל התורה כולה, ואידך פירושה הוא זיל גמור" (דאָס וואָס דו האָסט פֿײַנט, זאָלסטו דײַן חבֿר נישט אָפּטאָן, דאָס איז די גאַנצע תּורה, און דאָס איבעריקע גיי און דערקלער דו אַליין (גמרא, שבת, ל״א, ע״א).