 |
| באָריס קאַרלאָוו, ״עלאַברעק — לידער פֿון נײַעם יאָרהונדערט״; פֿאַרלאַג ״אייגנס״, ירושלים, תשס״ו |
בערל קערלער איז פּראָפֿעסאָר פֿון ייִדיש אין אינדיאַנער אוניווערסיטעט און דער רעדאַקטאָר פֿונעם "ירושלימער אַלמאַנאַך", אַ פּאָזיציע, וואָס ער האָט איבערגענומען פֿון זײַן טאַטן, דעם באַקאַנטן פּאָעט יוסף קערלער ע״ה. אונטערן פּעננאָמען, באָריס קאַרלאָוו (יאָ, דער זעלבער נאָמען ווי דער אַקטיאָר פֿון די אַלטע האָליוווּדער פֿראַנקענשטיין־מאָנסטער־פֿילמען) שרײַבט בערל קערלער זײַנע לידער, וועלכע מיר האָבן שוין געזען געדרוקט אין פֿאַרשיידענע פּובליקאַציעס, צווישן זיי אויך "דער פֿאָרווערטס" און "דער אַלגעמיינער זשורנאַל". "עלאַברעק" איז די צווייטע זאַמלונג לידער זײַנע.
קערלער שרײַבט אין פֿאַרשיידענע סטילן, צווישן זיי, אַ שפּילעוודיקער, מיט קירצערע זאַצן און גראַמען סײַ בײַם סוף, און צו מאָל, סײַ אין מיטן זאַץ. אַזוי אַרום באַקומט זיך אַ חכמהדיקע שטימונג, אָפֿט עפּיגראַמאַטיש, ווי אינעם ליד "אויף ירושלימער געסלעך" —
הײַנט פֿרי בײַטאָג
געפֿונען כ׳האָב
אויף פֿאַרגעלטע געסלעך
דעם נעכטיקן טאָג
וואָס דויערט גאָר
גאָר־גאָר
אומפֿאַרגעסלעך
אויפֿן גרינעם פּנים
פֿונעם אַלטן ייִדן
לאָזן זיך דערקאָנען
נעכטיקע יאַרידן (ז׳ 56)
אַפֿילו ווען די טעמע איז דווקא מער אַ מעדיטאַטיווע, ווי אינעם ליד, "In Media Res", לזכּרון דעם פּאָעט אַלכּסנדר בעלאָוסאָוו, לאָזט נישט די קאָנצענטרירטע סטאָקאַטאָ־פֿאָרעם פֿון דער שאַפֿונג דעם לייענער צו פֿיל טרויערן.
אַזוי ווי פּראָפֿ׳ בערל קערלער איז נישט אַבי ווער אויף דער ייִדישער גאַס, נאָר פֿאַרנעמט מיט לײַב און לעבן אַ צענטראַלע ראָלע הײַנט אין דער ייִדישער קולטור, איז נישט קיין חידוש, וואָס די טעמעס פֿון אַ טייל לידער זײַנע גיבן זיך אָפּ מיט דער ייִדישער שפּראַך גופֿא. למשל אינעם ליד "כ׳האָב געהערט משיח׳ס ייִדיש" שרײַבט ער, דאַכט זיך, אין אַן אויסגעטראַכטן ייִדישן דיאַלעקט —
און דעם מאָשיאַך׳ס ייִדעש
איז ניש גיוועין ניט ליטוויש,
ניט פּאַיליש, ניט גאַליציאַניש,
ניט דאַאַטש..!
אלא מאי? —
ס׳געוועין
אַ דאַטלעך לאַטישער פּאַטש
די אַלע
קייגן וויימען ער האָט זיך נתגלה
געוואָרן
(אַ געזונט אין זײַנע אייביקע יאָרן!) ז׳ 58
קערלער שרײַבט אויך פֿאַרחלומטע לידער, פֿול מיט פֿאַרוווּנדערונג פֿאַר דער נאַטור, גאָטס וועלט, און דעם לעבן. זײַן פּאָעטיש אויג כאַפּט אויף אינספּיראַציע פֿון סצענעס אין ישׂראל, אין אינדיאַנע, און אין הימל —
גאָלדענע שטערן — טײַערע וועכטער,
ווער סע קאָן אײַך פֿאַרשטיין אָן אַ ברעקעלע באַנג,
איז גאָרניט קיין רעכטער דערהערער קיין עכטער
פֿון אײַער קאָסמיש געזאַנג. ("שטערן" ז׳ 102)
קערלערס לידער מאַכן נישט קיין אָנשטעל צו זײַן מאָדערניסטיש, נאָר אין אַ רײַכער שפּראַך, וואָס איז זעלטן צו געפֿינען בײַם "ייִנגערן" דור פּאָעטן, גיבן זיי איבער, אַ מאָל אין פֿאָלקישן סטיל מיט איבערגעחזרטע שורות, דעם דיכטערס רעאַקציע אויף זײַנע נאָענטע משפּחה און פֿרײַנד, ווי אויך אויף די פּראָבלעמען פֿונעם הײַנטיקן ייִדישיסט. אין געוויסע אַספּעקטן שטעלן מיט זיך פֿאָר די לידער — אַ קול פֿון אונדזער גאַנצן דור, געבוירן נאָכן חורבן און אויפֿגעוואַקסן מיט ייִדיש. דאָס אַחריות אויף אונדזערע פּלייצעס, אָנצוהאַלטן יעדעס ברעקל שפּראַכלעכע און קולטורעלע ירושה, דריקט רירנדיק אויס דער פּאָעט אינעם ליד "שפּראַך דיאַלעקט" —
"איך ציטער
איבער יעדעס ייִדיש וואָרט,
איבער יעטווידן קלאַנג איך ציטער
און ס׳דאַכט צומאָל אויס, אַז
כ׳לעבן פֿאַר וואָר —
כ׳בין בלויז זייער יורש און היטער.... (זײַט 43)
באָריס קאַרלאָווס (בערל קערלערס) לידער לייענען זיך לײַכט און מיט פֿאַרגעניגן, אָבער האָבן וואָס צו זאָגן לאַנג נאָך דעם ווי מע לייענט זיי.
וועגן בוך, קען מען געפֿינען אויפֿן וועבזײַטל: