בײַם אָנהייב פֿון דער הײַנטיקער פּרשה האָט משה-רבינו איבערגערעכנט אַלע טובֿות, וואָס דער אייבערשטער האָט צוגעזאָגט צו געבן דעם ייִדישן פֿאָלק פֿאַר מקיים זײַן די מיצוות. משה-רבינו האָט אָבער געוואָרנט, אַז ווען די ייִדן וועלן אָנקומען קיין ארץ-ישׂראל און וועלן "זאַט ווערן" מיט די אַלע טובֿות, טאָרן זיי נישט פֿאַרגעסן דעם אייבערשטן, און נישט זאָגן, אַז "כּוחי ועוצם ידי עשׂה לי את החיל הזה" — "מײַן כּוח און שטאַרקייט האָט מיר געבראַכט אָט-דעם רײַכטום". אַ ייִד דאַרף תּמיד געדענקען, אַז זײַן אייגענער כּוח, אָן דער ג-טלעכער הילף, איז גאָרנישט ווערט.
אין דער פֿריִערדיקער פּרשה, "ואתחנן", האָט משה-רבינו אויך דערציילט וועגן דעם שׂכר פֿון די מיצוות; אַ טייל פֿון די צוזאָגן זענען אויסגעדריקט געוואָרן אין ביידע פּרשיות אויף אַ זייער ענלעכן אופֿן, און אַפֿילו מיט ענלעכע ווערטער. אָבער, אין דער פֿריִערדיקער פּרשה האָט משה-רבינו געוואָרנט די ייִדן, אַז זיי זאָלן נישט מיינען, אַז אַלע טובֿות קומען פֿונעם אייבערשטן "בחינם", אָן עבֿודת-השם. לכאורה, קלינגען די דאָזיקע צוויי וואָרענונגען אַ ביסל סתּירותדיק. אויב מע טאָר נישט מיינען, אַז דער מענטשלעכער כּוח אַליין איז עפּעס ווערט, מוז מען גלייבן, אַז אַלע טובֿות קומען טאַקע בלויז ווי אַ "מתּנה" פֿונעם אייבערשטן; לויט דער צווייטער וואָרענונג, אָבער, קומען אַלע טובֿות דווקא ווי אַ שׂכר פֿאַר די מיצוות.
אין די חסידישע ספֿרים ווערט דערקלערט, אַז די מיצוות גופֿא זענען ג-טלעכע כּוחות; דאָס באַהאַלטענע ג-טלעכע ליכט פֿון די מיצוות ווערט גופֿא אַנטפּלעקט ווי דער שׂכר. ווי עס שטייט אין די קבלה-ספֿרים, איז דאָס וואָרט "מצוה" (אָנגעשריבן אינעם טראַדיציאָנעלן אויסלייג) איז אַ "שיפֿרירטער" נאָמען פֿונעם אייבערשטן: אין אַ געוויסן קבלה-"שיפֿער", וואָס הייסט "אַתּב״ש", ווערט דער אות "מם" פֿאַרוואַנדלט אין אַ "יוד", און דער "צדיק" — אין אַ "הא". דאָס הייסט, אַז הגם אַלע טובֿות קומען טאַקע ווי אַ שׂכר פֿאַר די מיצוות, קומט דער כּוח זיי מקיים צו זײַן גופֿא אויך פֿונעם אייבערשטן. הגם ס׳איז נישט גרינג צו פֿאַרשטיין און דערפֿילן, אַז אונדזערע "אייגענע" כּוחות זענען בעצם אויך אַנטפּלעקונגען פֿונעם באַהאַלטענעם אומענדלעכן ג-טלעכן כּוח, איז צווישן די צוויי משה-רבינוס וואָרענונגען, אין דער אמתן, נישטאָ קיין סתּירה.
* * *
אַחוץ אַ צאָל אַנדערע טאָג-טעגלעכע מיצוות, אַרײַנגערעכנט דאָס בענטשן נאָכן עסן און דאַוונען, ווערט אין דער הײַנטיקער פּרשה געגעבן די מיצווה פֿון יראת-השם — מורא צו האָבן פֿאַרן אייבערשטן. "מה ה׳ אלוקיך שואל מעמך", "וואָס פֿאָדערט דער אייבערשטער פֿון דיר?" — "כּי אם ליראה את ה׳ אלוקיך", "בלויז מורא צו האָבן פֿאַר אים". לויט דעם דאָזיקן פּסוק, איז יראת-השם די וויכטיקסטע מיצווה, דער יסוד פֿון אַלע אַנדערע מיצוות.
דער ענין פֿון יראת-השם איז לאו-דווקא פֿאַרבונדן מיטן פּחד. אַדרבה, ווי עס שטייט אין די חסידישע ספֿרים, איז דער פּחד פֿאַר אַ שטראָף בלויז די ערשטע מדרגה פֿון עבֿודת-השם, און זיכער נישט קיין תּכלית; דאָס געפֿיל פֿון פּחד קען אויך שטערן עבֿודת-השם און אַרײַנברענגען דעם מענטש אין מרה-שחורה. די קבלה-ספֿרים דערקלערן, אַז אַ גײַסטיק-דערהויבענער מענטש טאָר נישט פֿילן קיין פּחד פֿאַר דער שטראָף; פֿאַר אַ צדיק האָט די מיצווה פֿון יראת-שמים גאָר אַן אַנדער באַדײַט: צו פֿילן אַ ציטער פֿאַר דער אומבאַנעמלעכער גרויסקייט פֿונעם באַשעפֿער. אין קאָנטראַסט מיטן פּחד, איז אַזאַ מדרגה פֿון יראת-השמים בעצם זייער אַ פּאָזיטיוו, דערהויבן און שׂמחהדיק געפֿיל. פֿונדעסטוועגן, הגם אַזאַ גײַסטיקער "ציטער" איז טאַקע זייער הויך און דערהויבן, איז ער נאָך אַלץ נישט דער תּכלית פֿון אַלע מיצוות; די מיצווה פֿון אהבֿת-השם, ליב צו האָבן דעם אייבערשטן, ווערט געוויינטלעך פֿאַררעכנט פֿאַר אַ גרעסערער און העכערער מיצווה.
די חז״ל אין דער גמרא "ברכות" זאָגן, אַז אינעם דאָזיקן פּסוק רעדט זיך וועגן בחירה-חפֿשית, דער פֿרײַער ווילן פֿונעם מענטש. "הכּל בידי שמים, חוץ מיראת-שמים" — אַלץ ווערט אָנגעפֿירט פֿון הימל , אַחוץ דער מורא פֿאַרן אייבערשטן. דער מענטשלעכער פֿרײַער ווילן, דעם כּוח אויסצוקלײַבן דעם גוטן וועג אינעם לעבן, צו באַציִען זיך צו די מיצוות מיט אַ זאָרג און אחריות דווקא צוליב אַן אייגענער ברירה, און נישט צוליב אַ געצוווּנגענעם פּחד — דווקא דאָס איז דער יסוד פֿון אַלע מיצוות און דער עיקר פֿון יראת-שמים.
דער גרויסער חסידישער צדיק רבי מנחם-מענדל פֿון וויטעבסק האָט מסביר געווען דעם דאָזיקן ענין נאָך טיפֿער. אַלץ אינעם אוניווערס, אַרײַנגערעכנט אונדזערע אייגענע געפֿילן און מחשבֿות, איז אַן אַנטפּלעקונג פֿון ג-טלעכקייט; אַפֿילו אונדזער פֿרײַער ווילן קומט אויך פֿונעם אייבערשטן. דעם אייבערשטנס כּוח איז נישט "ערגעץ אין הימל", ווי אַ טייל מענטשן טראַכטן, נאָר ממש איבעראַל — אין יעדער זאַך, וואָרט, געפֿיל און מחשבֿה.
דער אויבן-דערמאָנטער פּסוק הייבט זיך אָן מיטן וואָרט "מה" — "וואָס". דער וויטעבסקער רבי האָט דערקלערט, אַז אָט-די פֿראַגע, דער עצם פֿון אונדזער עקזיסטענץ, אונדזער מעגלעכקייט צו דערהערן און פֿאַרענטפֿערן די פֿראַגע "וואָס", איז גופֿא דער יסוד פֿון יראת-שמים. לויט דעם דאָזיקן חסידישן אָפּטײַטש, לייענט זיך דער פּסוק אַזוי: "דער אייבערשטער פֿרעגט בײַ דיר — ‚וואָס?‘ אָט-דאָס איז דער עיקר פֿון יראת-שמים".
דאָס שאַרפֿע געפֿיל פֿון אייניקייט מיטן אייבערשטן, דער גײַסטיקער מצבֿ פֿון זײַן "אויף דער שוועל" צווישן עקזיסטירן און נישט-עקזיסטירן, שטייענדיק אויף דער גרענעץ פֿון דער אומבאַנעמלעכער וועזן־מדרגה, פֿון וועלכער דאָס מענטשלעכע באַוווּסטזײַן און ווילן קומט אויף — אָט-דאָס איז דער אמתער שורש פֿון יראת-שמים, דער "עקזיסטענציעלער ציטער", וואָס שטעקט אין אַלע אונדזערע באַציִונגען מיטן באַשעפֿער.